گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
فرات کوردزادە
سۆفیگەرێن ئیسلامی نە ب تنێ ب (جان و جەمالا) خوداییڤە د گرێدای نە، بەلکو هەر د کەڤن دا، پشكدارییەكا چاڵاک د شەڕ و شۆڕەشێن جڤاکی و بزاڤێن سیاسی دا کرییە، (1) ئەڤ پشكدارییا وان ل هەمی لایێن ڕۆژهەلاتی دهێتە دیتن، هەتا دەما سۆفیگەری گەهشتییە قەفقاسییا دەملدەست خەلکێ وێ، ب ڕێبەراتییا شێخێن تەریقان شەڕ ب دژی هەژموونا ڕۆسی بەرپاکرن ب ناڤێ گازاڤات: غەزوە،(2) تەکیایێن بەرچاڤ د ڤی واری دا هەردو تەکیایێن نەقشبەندی و قادری بوون، ب ڕەنگەکی هەر لاوەکێ تازە پێگەهشتی دڤیا موریدێ نەقشبەندی یان دەروێشەکێ قادری با، ڕۆسان ژی بۆ ژێکجوداکرنا وان دەستەواژێ شیبتونی: خودانێن زکرێ بێدەنگ بۆ نەقشبەندیان بکاردئینا و ژ قادریان ڕا دگۆتن زیکریستی: خودانێن زکرێ ب دەنگ.(3)
دەرازینک : ئەردنیگارییا قەفقاسیا
قەفقاسیا دەڤەرەکا چیایی یا سەخت و بەرفرەهە ب درێژاهییا ٦٠٠ کم ل ناڤبەرا دەریا قەزوین – خەزەر ل ڕۆژهەلاتی و دەریا ڕەش ل ڕۆژئاڤای، ل باکۆری سنوورێن وێ دگەهنە ڕویبارێ کۆبان ـ کۆما و ل باشووری تا ڕویبارێ ئاراس و باژێڕێ قەرسێ ل باکۆرێ کوردستانێ ڤەدکێشیت.
ژ بەر هەبوونا پێکهاتەیێن نەتەوەیی یێن زۆڕ و بەربەڵاڤبوونا ل سەر ئەردنیگاریەکا بەرفرەهـ، ئەڤ سنوورە دهێنە گۆهڕین، کو دهێتە زانین جۆگرافیناسێن عەرەب د کەڤن دا دەستەواژێ جبل الٲلسن : چیایێ زمانان لێ کربوو، دیسان ڤەکۆلەر Frederic Coene دبێژیت «مرۆڤ نەشێت سنوورێ قەفقاسیا ب درووستی دیار بکەت.»(4)
ژ وان پێکهاتەیێن نەتەوەیی یێن ل قەفقاسیا دژین: لەزگی ـ لاز، داغستانی، ئۆسیتی، جوڕجی، تورکێن ئازەری ـ عەجەم، کورد، شیشانی، بالقار، کوموک، قاباردین، چەرکەز، ئابخاز، ئادگەی، قوشان، ئەرمەنی، قەرەچای، نوگای، کالموک، ئاڤار، ئەگول، دارگین، لەک، ئینگوش، تەتار و هتد..
ئێک: بزاڤا سۆفیگەری ل باکۆرێ قەفقاسیا 1785 – 1895
خەلکێ قەفقاسیا، ب تایبەتی ژی ئەوێن ل پشکا باکۆری باکۆرێ چیایێ قەفقاس ل جۆڕجیا دژین، د سروشتێ خۆ دا دیندارێن ڕادیکال، مێرخاسن، لێ ئازادیخواز و خۆدان داب و نەریتێن جوانێن وەک مێهڤانپەروەری، دەخیلی، ئەمانەت و وەفاداریێ نە، هەوڵدان بۆ ملکەچکرنا وان ژ لایێ قەوارەیێن دەوروبەر، ب تایبەتی ژی ڕۆسیا بۆ ماوێ چەندین چەرخان قۆڕبانیێن مەزن داینە ژ هەردو لایان، هەتا نەتەوەیێن جیران ژی ب هوشیاری مامەڵە د گەل دا کرییە و د ڤی واری دا پەندەکا فارسی یا هەی دبێژیت «ئەگەر شاهەکێ فارس یێ نەزان و گێل بیت. دێ دژی وان ڕاوەستیت.»(5)
ڕۆسیا ژ بۆ بەرفرەهخوازی و دەولەمەندییا ڤێ دەڤەرێ و پاشتر بۆ مەرەما گەهشتن ب ئاڤێن گەرم، هەر ژ چەرخێ شازدێ زایینی هەوڵددان ڤێ دەڤەرێ داگیر بکەن، لێ توشی بەرهەنگاریەکا توند یا خەلکێ وێ دبوون. (6)
بەرهەنگارییا قەفقاسان ب دەرکەفتنا ڕێبازێن سۆفیگەری بهێزتر لێهات، ب تایبەتی ڕێبازا نەقشبەندی، ژ بەر زێدەبوونا مووریدان، مەودایێ بزاڤێ تا بێژی درێژتر لێ دهات، ئێکەمین بزاڤا مەزنا نەقشبەندیان ب ڕێبەراتییا شێخ مەنصۆڕ ئۆشۆڕما م: ١٧٩٣ ل ناڤبەرا ١٧٨٥ – ١٧٩٣ دەستپێکر، شێخ مەنصۆڕ، کو د بنیاتێ خۆ دا شیشانی بوو، ب ئێکەمین ئیمامێ قەفقاسیا دهێتە نیاسین، کو جیهاد ب دژی ڕۆسیا ڕاگەهاندی، ب دەستەسەرکرن و زیندانکرنا وی ل ساڵا ١٧٩٣، مووریدێن وی خۆ کێشانە چیای و بۆ ماوێ سیهـ ساڵان بەردەوامی دانە بەرخۆدانێ.(7)
مووریدێن تەریقێ، نە ب تنێ شەڕێ ڕوسیا دکر، بەلکو پێکدادانا وان د گەل چەتەیێن دەڤەرێ ژی ژ دەرەبەگ و میرزایان بوو، ب ڕەنگەکی، کو دڤیان هەڤپەیمانیێ د گەل وان بکەن یان ژی بهێنە ژناڤبرن و ل جهێ وان قەوارەیێ سۆفیگەری یێ ب ناڤێ ئیمامەت بدانن، لەوڕا ئیمامێ دووێ یێ قەفقاسیا شێخ غازی موحەممەد م : ١٨٣٢ بدرێژاهییا ڕێبەرییا خۆ شەڕ ب دژی خانێن ئاڤار کر.(8)
پشتی کوشتنا ئیمامێ دویێ، حەمزە بەگێ هوتسالی م : ١٨٣٤ وەک ئیمامێ سیێ یێ قەفقاسیا دەستبکار بوو، ئەو شیا خانێن ئاڤار ژناڤببەت، لێ چ پێنەچوو هاتە تیرۆرکرن ژ لایێ مووریدەکێ ب ناڤێ حاجی موڕاد م : ١٨٥٢ وەک توڵڤەکرن بۆ کوشتنا خانێ ئاڤار، کو برایێن شیری یێن حاجی موڕادی بوون!. (9)
ب کوشتنا حەمزە بەگی، شێخ شاملێ داغستانی م: ١٨٧١ بوو ڕێبەرێ تەریقەتا نەقشبەندی و سەرکردێ بزاڤا سیاسی. وی پەروەردەیەکا نایاب وەرگرتبوو و پێش وەخت ب خزمەتا مەولانا خالدێ شەهرەزوری م : ١٨٢٧ گەهشتبوو و ببوو مووریدێ وی ل شامێ.(10)
ناڤبەرا ساڵێن ۱۸۱۱ – ۱۸۲۰ ب پڕ بەرهەمترین ساڵانێن ڕێبازا نەقشبەندی ل کوردستانێ دهێتە هژمارتن، ژ بەر وان نویاتیێن مەولانا خالدێ شەهرەزوری کرین، نەقشبەندیان دژایەتییا دەرەبەگان دکر و پشتەڤانی ل چەوساندی و تەخێن بندەست دکرن، دیسان سیستەمێ پشتاوپشت یێ شێخاتیێ ژ بابێ بۆ کوڕی لادا و ڕولەکێ سەرەکی د ڕێڤەبرنا هۆز و پێکهاتەیان دا گێڕا، هەر وەسا ڕەوشەنبیری و توڵێرانسی ژ بەر گەشت و گەڕیانێن مەولانای ل هندستان، ئیران، ئەفغانستان، شام، عیراق و کوردستانێ، هوسا هژمارەکا زۆڕا مووریدان گەهشتنە وی و ل دەڤەرێن جیهانا ئیسلامی بەڵاڤبوون، ژ وان ل قەفقاسیا.(11)
شێخ تاهایێ نەهری م : ١٨٥٣ بابێ شێخ عوبەیدوڵڵاهێ نەهری، کو خەلیفێ مەولانای و هەڤالێ شێخ شاملی بوو، هژمارەکا مووریدان هنارتنە قەفقاسیا ل دەف شێخ شاملی و شێخ شاملی مفا ژ وان دیت و ئەو بخۆ ژی خۆدان مووریدێن زۆڕ بوو ل ناڤ کوردێن ئازەربایجان و ئەرمینیا. (12)
شێخ شامل سەرەڕای هەبوونا بڕەکا کێم یا چەکی و پێداویستیێن جەنگی، شیا بۆ ماوێ ٢٧ ساڵان ١٨٣٢ – ١٨٥٩ ب مێرخاسانە بەڕەڤانیێ ژ باکۆرێ قەفقاسیا بکەت، هەتا تیپێن دویف ئێک، یێن سوپایێ ڕوسیا قەیسەری نەدشیان چووبانە د گوندەکی ب تنێ دا، وی بەردەوامی دا قەوارەیێ ئیمامەت (13) د هەمان دەم دا مووریدێن خۆ هنارتنە چەرکیسییا بۆ دەرێخستنا ڕوسیا ژ دەڤەرێ. (14)
لێ ب درێژبوونا هەوا ستاندنا باکۆرێ قەفقاسیا و هەبوونا شێخ شاملی ب مووریدێن خۆ یێن سادە ل همبەر ڕۆسیا، زۆڕ کەربێن وێ ڤەکرن، د هەمان دەم دا ل بەرانبەر ڕایا گشتی شەرمزار بوو، لەوڕا ب هەر بۆهایەکێ بیت بڕیار دا شێخ شاملی بشکێنیت، لەوڕا پشتی ستاندنا قەرس ژ دەولەتا عوسمانی ل ساڵا ١٨٥٥ شیان ژ هەر چوار لایان شێخ شاملی دوورپێچ بکەن و ل ساڵا ١٨٥٩ ب ئێکجاری بزاڤا وی ب دویماهی بینن و وی ژی سنوورداش بکەن بۆ دەولەتا عوسمانی.(15)
ب شکاندنا وی، ڕوسان ب پێدڤی زانی ڕاگواستنەکا بەرفرەهـ ل باکۆرێ قەفقاسیا بکەن، ژ بۆ کو د پاشەڕۆژێ دا تووشی کێشەیا دووبارە سەرهەلدانێ نەبن، لەوڕا د ناڤبەرا ١٨٥٩ – ١٨٦٤ دا، ڕاگواستنا ناڤدارا قەفقاسیا ئەنجام دا و ب دەهان هزار خێزان بۆ ئیران و دەولەتا عوسمانی سنوورداش کرن، ب مەرجەکی ل سەر سنووران نەهێنە ئاکنجی کرن. (16)
ب ژناڤبرنا هەژموونا نەقشبەندی، شێخێن قادری ب ڕێبەرییا حاجی کەشیف کونتا ڕوسیان دگۆتێ : حاجی کونتاکچیێڤ بەردەوامی دانە بەڕخۆدانێ تا ١٨٩٥ێ. (17)
دهێتە زانین، کو د ڤی دەمی ١٧٨٥ – ١٨٧٧ دا، تەریقەتا نەقشبەندی ب تنێ سەرکردایەتییا بزاڤا ڕزگاری دکر، پشتی ڤی دەمی و بەربەڵاڤبوونا تەکیایێن قادری، ئێدی هەڤبەندی و هەڤکارییا وان موکوم بوو، ب ڤێ ئێکگرتنێ ڕوسی زۆڕ تەنگاڤ بوون و هەتا جەنگا جیهانی یا دویێ ژی ئەڤ کێشەیە هەر بەردەوام بوو.(18)
دو: ڕەنگڤەدانا وێ د ئەدەبیاتا ڕۆسی دا
دەڤەرا قەفقاسیا ژ بلی بەرژەوەندێن سیاسی ـ ئابووری گرنگیەکا ڕەوشەنبیری ژی بۆ ڕۆسیا هەبوو، نەخاسمە هەبوونا کەلتوورێن جیاواز ژ لایەکی دەرفەتا ڤەکوڵینێ و نیاسینێ ددا خواندنا ڕۆسی، ژ لایەکێ دی بەرخۆدانا وان گەلان، ب تایبەتی ژی ل باکۆرێ قەفقاسیا، ل ژێر سەرکردایەتییا سۆفیان؛ ژ بۆ هوزانڤان و چیرۆکنڤیسێن نۆژەن، یێن ڕۆسی د وی سەردەمی دا یێ ب ڕۆمانسیزما ڕۆسی دهێتە نیاسین، بوارەکێ دەولەمەند یێ هزر و ئیلهامێ بوو.
لەوڕا ب زەحمەت نڤیسەرەکێ ڕۆسی د وی دەمی دا ببینین، کو نەکەفتبیتە ژێر کارتێکرنا وێ جەنگا دویر و درێژا ناڤبەرا وەڵاتێ وان ڕۆسیا و خەلکێ باکۆرێ قەفقاسیا، کو ژێڕا دگۆتن چیایی.
ل ڤێرە دێ چەند لەهەنگەکان ژ ئەدەبیاتا ڕۆسی یا وی دەمی باس کەین، کو ل سەر ڤی بواری نڤیسین، ژ وان :
ئالێکساندر پۆشکین م : 1837
پۆشکین هێژ د تەمەنێ ٢١ ساڵی دا بوو، دەما ژ بەر هژمارەکا نڤیسینێن خۆ ژ موسکو هاتییە دوورێخستن، دەما بەرەف دەڤەرا کیشینێف دچیت، د ڕێکێ دا نەخۆش دبیت، ناچار وی بەرەف قەفقاسیا دبەن و بۆ ماوێ سێ هەیڤان ل ساڵا ١٨٢٠ مایە ل وێرێ، د ڤان سێ هەیڤان دا ئەو زۆڕ داخباری کەلتوور و بەرخۆدانا قەفقاسان دبیت و بۆ وی دبنە جهێ ئیلهامێ بۆ نڤیسینا هژمارەکا هوزانان؛ وەک: ئێخسیرێ قەفقاس، تازیت، پارچە هەلبەست، گەشتا ئەرزۆڕۆمێ.
ئێکەم بەرهەمێ پۆشکینی ئێخسیرێ قەفقاس بوویە، د ڕاستی دا ئەڤە هوزانەکە یا هەر ئێک ژ بێستۆژێڤ، لێرمونتوڤ و تولستوی و هتد نڤیسی، بنیاتێ وێ بۆ وێ هەلبەستا ناڤدار یا ئەفسەرەکێ فڕەنسی د لەشکەرێ ڕۆسی دا Xavier De Maistre دزڤڕی ، تێدا سەرهاتییا تڕاژیدی یا ئەفسەرەکێ ڕۆسی ڤەدگێڕیت، کو ب ئێخسیری کەفتییە دەستێ قەفقاسان و دڤێت بڕەڤیت، لێ هەروەکی قەفقاسی وی دئێشینن و ب ڤێ چەندێ دمریت، ئەڤێ هوزانێ دەنگڤەدانەکا مەزن د ناڤ جڤاکێ ڕەوشەنبیری یێ ڕۆسی و جیهانی دا هەبوو، نەخاسمە کو د وی دەمی دا سوپایێ ڕۆسی ب بەربەر دهاتنە ل قەلەمدان، لێ ب ڤێ هوزانێ دیار بوو، کو هەروەکی بەربەرێن دروست سۆفیێن قەفقاسی نە!. (19)
لێ پۆشکینێ ڕۆسی وەک دیدەڤانەکێ زیندی بۆ ڕویدانێن شەڕی، بەروڤاژی دی مایسترێ فڕەنسی دبێژیت و دیاردکەت، کو مللەتێ وی د ڤی شەڕی دا د زۆڕدار و بێ دادن! ل سەر زێدە دکەت، کو تاکێ ڕۆسی ژ فیداکاری و حەزژێکرنێ د ڤاڵانە، بەروڤاژی دوژمنێن خۆ یێن شاناز:
“دۆستێ سروشتی،
کو پشت دایە جڤاکێ خۆ
و بجههێلای جهوارێ خۆ
فڕی بەرەڤ دەڤەرێن دوور
ب هەستێ ئازادیێ و لێگەڕیانا خۆ
ئەی ئازادی! ئەو [ڕوسیە] هێژ یێ ب تنێ یە
ل ڤێ جیهانا خڕ و خالی ل تە دگەریت!
… ب بوورینا دەمی نێرینا ئەوڕوپیان
دچوو ڤان مرۆڤێن جیاواز
[دۆستی] ژ نشکەکێڤە خۆ د ناڤ چیاییان دا دیت
ب باوەری، داب و نەریت و پەروەردەیا وان
ب سادەییا وان داخبار بوو و حەزژێکر
ب شەڕڤانی، مێرخاسی و مێهڤانپەروەرینییا وان
ب هێزا دەستی و سڤکییا پیێن وان»(20)
ئالێکساندر بێستۆژێڤ ـ مارلینسکی
م : 1837
بێستۆژێڤ ئێک ژ ئەدیبێن پێشوەخت بوو، یێن ئاشنای بزاڤا باکۆرێ قەفقاسیا بووی، نەخاسمە ئەو د گەرمە گەرمێن شەڕی دا ل ساڵا ١٨٣٠ و ب ئەرکێ سەربازی ل وێ دەڤەرێ ئامادە بوویە، وی هژمارەکا بەرهەمان ل دۆر ڤێ چەندێ ژ چیرۆک و هۆزانان نڤیسینە، وەک : نامەیەک بۆ دکتۆر ئێرمان، نامە ژ داغستانێ، چیرۆکا ئەفسەرێ ئێخسیرێ قەفقاسان، نامەیا ماڵا بێک، مەڵا نوور، نامێن قەفقاسیا.
د ڤان بەرهەمان دا، کو وەسا دیارە پڕانییا وان نامە نە، بێستوژێڤ ژ بۆ برایێن خۆ ب شێوازەکێ ئەدەبی باس ژ قەفقاسان دکەت، د ئێک ژ وان دا دبێژیت:
“تازە ل ڤێ پاییزێ بێهنا من هات! لێ چ بێهن؟ تژی ژ بارویتێ و مژا چیایێن قەفقاسێ! ل سەر بەفرا وێ یا چڕ و ستویر، مە شەڕێ کوڕێن وێ کر، بڕاستی ژی هندی بێژی ئەو دوژمنێن سەرفەراز و ژ هەژی نە، نە فارس و نە تورک دگەهنە ڕێزا وان و ئەو ل دەف ڤان چیاییان وەک بویکێن پاتەی نە، وەی تە دیتبا ئەوان چەوا ب شاڕەزایی هێرش دکر و ب قاڕەمانی دهاتنە کوشتن، ناڤێ ڕۆسی، کو ل سەرانسەری جیهانێ ب تڕس و سەهم دهێتە سەرزمان، ل دەف ڤان مرۆڤان جهێ پێکەنین و سفکیێ یە!». (21)
ژ هەژی گۆتنێ یە کو بێستوژێڤ ل ساڵا ١٨٣٧ هەر د شەڕی دا دهێتە کوشتن.
میخایل لێرمونتوڤ م : 1841
لێرمونتوڤ، کو د تەمەنەکێ بچویک دا دەیکوبابێن خۆ ژدەستدان، ل دەف داپیرا خۆ ل ویلایەتا پانزن یا ڕوسی ل نێزیکی قەفقاسیا مەزنبوویە، دەما ڤەگەڕیایە موسکو؛ سەرا هوزانەکێ یا ب مرنا پۆشکینی ڤەهاندی ژ لایێ دەستهەڵاتا قەیسەری ڤە، دهێتە دوورێخستن و هنارتن بۆ سەنگەرێ شەڕی ل قەفقاسیا، وی ژی وەک هەڤکارێن خۆ، هژمارەکا بەرهەمان ل سەر شەڕی و قەفقاسان نڤیسین، وەک: چەرکەز، ئێخسیرێ قەفقاس، خویناوی، ئاولویێ گوپالچی، ئیسماعیل بەگ، حاجی ئابرەک، قاچاغ، ئیبیلس، میستیری، قارەمانەکێ سەردەمێ مە، قەفقاسی.
پارچەیەک ژ هوزانا چەرکەز، کو تێدا سەرهاتییا ڕزگاریخوازەکێ شاملی دڤەهینیت، کو برایێ وی ئێخسیری ڕۆسیان بوویە:
گەلی چەرکەزان!
خەلکێ منێ شەڕڤان
هەمی کەس ژ هەژی نینن
بۆ جانفیدایی و مرنەکا سەربەرزان.
سەحکەنە ڤێ کەلها بلند
برایێ من یێ تێدا کەفتییە زیندان
بخەم و بێچارە و پەریشان
تاک و تەنیا و بێ خۆدان
یان دێ مرم د ڕێکا ڕزگارکرنا وی دا
یان ژی ل من حەڕام ببیت ژیان!». (22)
پارچەیەک ژ هوزانا ئێخسیرێ قەفقاس
“قەفقاسیا!
ئەی وەڵاتێ دوور
ئەی خانەیا ئازادی و سەربەستیێ
وەی تو چەندا پڕی
ژ بەختڕەشی و بێ شەنسیێ
یا نقوم بووی د ناڤ خوینێ دا
ل هیڤیا ئەلندا ئازادیێ.
ئەرێ کا بێژە من؟
شکەفت و کەڤرێن تە گوهـ
ل قیژیێن دلسۆتیان هەیە
د بن تەخێن بەفرێ و مژا چیایێن قەفقاسێ دا؟
یان ژی بێژم : نەخێر چەرکەز!
نەخێر ژ خۆیە
بەندەمان بێ مفا و ژ خۆیە
ڕۆژێن بەرێ یێن نیشتیمانی چوون
ڕۆژا چووی ژی، نەزڤڕییە!»(23)
لیو تولستوی م : 1910
ل ساڵا ١٨٥١ تولستوی، سەرەڕای، کو دەمێ وی ژی نەبوو، لێ خواست ئەرکێ سەربازیێ بکەت، ئەگەرێ ڤێ چەندێ ئاشنابوونا وی بوو ب بەرهەمێن پۆشکینی، بێستوژێڤی و لێرمونتوڤی، لەوڕا وی دڤیا ژ نێزیک قەفقاسیا ببینیت، جیاوازییا وی د وێ چەندێ دا بوو، کو نە ب تنێ ب هوزانان دەربڕین دکر، بەلکو هژمارەکا چیرۆک و ڕومانان نڤیسین وەک بویسە، بڕینا دارستانێ، ئەفسەرێ پلە ژێ ستاندی، ڕاڤ و نێچیر ل قەفقاسیا، کوزاک، ئێخسیرێ قەفقاسی، حاجی موڕاد.
کارتێکرنا قەفقاسیا ل سەر تولستوی ب درێژیا ژیانا وی یا بەردەوام بوو، لەوڕا ل ساڵا ١٩٠٤ پشتی پێنجی ساڵان ژ سەرەدانا خۆ، ڕومانا حاجی موڕاد نڤیسی، کو ئەو بخۆ دبێژیت «بەختەوەرترین ڕۆژێن من ئەو ماوەیە بوو، یێ ل قەفقاسیا ژیایم» (24)
پارچەیەک ژ ڕۆمانا حاجی موڕاد :
“شێخ مەنصۆڕ [ئۆشۆڕما] شێخەکێ زۆڕ مەزن بوو، ل سەردەمێ وی مللەتێ مە یێ جیاواز بوو. دەما ئەو دەرکەفتبا، خەلکێ گوندان دکەفتنە پشت وی و دەستێ وی ماچی دکرن و لاڤێن خێرێ ژێ دستاندن، دویف گۆتنا دانعەمران خەلک ل سەر دەمێ وی وەکی وەلیێن خودێ دژیان، وان پەرستنا خۆ ئەدا دکر و تویتن و شەڕاب نە ڤەدخوارن، حەزژێکرن یا زۆڕ بوو و کینداری ب ئێکجاری نەبوو.. هەتا ئەو پارەیێن بەرزە بووبان ژی ب سەرێ ستوینەکێ ل سێریانێن گوندان دهاتنە گرێدان.» (25)
«حەنەفی ـ دەنگبێژ و یاوەرێ حاجی موڕادی ـ دەنگەکێ نازک و کاریگەر هەبوو، وی دەست هاڤێتە سترانەکێ :
دەمێ ئاخا ل سەر گوڕێ من هشک دبیت
دادێ تو ژی دێ من ژبیرکەی
بابێ من دێ گیایێ ژ قەدەرا من درێژتر
ئەوێ ل سەر گوڕێ من هاتی، بۆ خۆ چنی..
گاڤا ڕۆندک د چاڤێن تە نەمان، خویشکێ دێ تو ژی من هێلی
تەنها تو من ژ بیرناکەی، تا دهێیە دەف من برایێ من!
وەی بۆ وێ گوللـەیا بکوژ و پەیکێ مرنێ
تو یا گەرمی
د سوژینی جەرگێ من
د کوژی من..
بەلێ چ جاران دەرنەکەفتی ژ گوهداریا من
تا من تو نەدەرێخستی، تو نەچووی ژ دەف من!»(26)
لیستا ژێدەران:
1یوهان کریستوف بیرغل، القهر و السلطة ـ القدرة الٳلهیة و القوة المستمدة منها الدین و العالم في الٳسلام، ترجمة : محمود كبیبو، ط۱، دار الوراق بیروت : ۲۰۱٦، ص ٤۹۳.
2 بەرزانی مەڵا تەها، سۆفیزم و شۆڕش توێژینەوەیەکی سیاسی ـ بەڵگەنامەییە، چاپی یەکەم سلێمانی : ٢٠١٨، ل ٢٧.
3الکسندر بییغن و شانتال کیلکخاي، المسلمون المنسیون بالٳتحاد السوفیاتي، ترجمة : عبدالقادر ضللي، دار الفكر المعاصر بیروت : ۱۹۷۹، ص ۱۹٦
4 I. O. Akdemir Ve M. K. Türk, Zihinlerdeki Kafkasya, ViSBiD Dergisi, sayı 6 Aralık 2023, s 134.
5 خلیل علی مراد، دیرۆکا ئیرانێ یا نوی و هەڤچەرخ ۱٥۰۱ – ۱۹۷۹، وەرگێڕان : بهزاد محمد طاهر رمضان، دەزگەهێ سپیرێز هەولێر : ٢٠١١، ل ٧١.
6 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi – Başlangıçtan 1917’ye Kadar, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara : 1987, s 156.
7 حەسەن یاسین، چاچانستان لە نێوان سەربەخۆیی و ناکامیی خەباتدا، وەرزنامەی کەلتور، ژمارە ٢، ساڵی یەکەم کانوونی یەکەم ٢٠١٠، ل ٢٢.
8 Akdes Nimet Kurat, A. G. E, s 331.
9 Магомедов Р. М. Борьба горцев за независимость под руководством Шамиля Махачкала : 1991 c 60.
10 مەلا عەبدولکەریمی مودەرریس، یادی مەردان، چاپخانەی چوارچرا سلێمانی : ٢٠١٣، بەرگی یەکەم، ل ١٢٢.
11 د. جەعفەر عەلی، سۆفیزم و کاریگەریی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی گەلی کورد دا ١٨٨٠ – ١٩٢٥، چاپی دووەم، ناوەندی ئەندێشە هەولێر : ٢٠١٣، ل ل ٣٩ – ٤١.
2 هەمان سەرچاوە، ل ٩٩؛ عثمان علي، دراسات في الحركة الكوردیة المعاصرة ۱۸۳۳ – ۱۹٤٦، مكتب التفسیر ٲربیل : ۲۰۰۳، ص ۸٤.
13 Akdes Nimet Kurat, A. G. E, s s 331 – 332.
14 د. راغب السرجاني، الموسوعة المیسرة في التاریخ الٳسلامي، ط ۳۹، مؤسسة اقرٲ القاهرة : ۲۰۱٤، مجلد ۲، ص ۳۰۳.
15 کارل بروکلمان، تاریخ ملل و دول اسلامی، مترجم : هادی جزایری، انتشارات علمی و فرهنگی تهران : ١٣٨٣ ش، ص ٣٥٨.
16 Akdes Nimet Kurat, A. G. E, s 332.
17 حەسەن یاسین، سەرچاوەی پێشوو، ل ٢٢.
18 الکسندر بییغن و شانتال کیلکخاي، المصدر السابق، ص ص ٤٠٣ – ٤٠٤.
19 Murat Topçu, A. G. E, s 128 – 129.
20 A. S. Puşkin, Kafkas Tutsağı, Çeviri : Kayhan Yükseler, Yapı Kredi Yay. Istanbul : 2012, s 29.
21 Murat Topçu, A. G. E, s 158.
22 M. Y. Lermontov, Hançer – Seçme Şiir ve Manzumeler, Çeviri : Ataol Behramoğlu, Adam Yayınları Istanbul : 1985, s 95.
23 Murat Topçu, A. G. E, s s 194 – 195.
24 Nermin Akdoğan, L. N. Tosltoy’un Yapıtlarında Kafkas Teması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Istanbul Universitesi 2010, s s 58 – 62.
25 Tolstoy, Hacı Murat, Türkçesi : Ayşe Yılmaz, Karizma Yay. Istanbul : 2005, s 73.
26 Aynı Eser, s 124.
