گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
رۆژنامەڤانییا دیجیتاڵ، رۆلێ رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی پاشگوهـ ناکەت
سەرنڤیسەر
پشتی دەستپێکرنەڤا وەشانا کۆڤارا (مەتین) ل ئادارا ساڵا ٢٠٢٣ێ و ل گەل ڤێ هژمارا ل بەردەستێ وە یێن خۆشتڤی، ١٢ دوازدە هژمار ژێ دەرکەفتن. وەکو ستافێ مەتین، مە د ڤێ قووناغا نوی دا، بزاڤکرییە (مەتین)ێ ب بەرگ و شێواز و ناڤەڕۆکەکا، تا رادەیەکێ جودا، ژ قووناغێن بەرێ، ب جۆرێن كاغه‌زی و دیجیتاڵی ب گەهینینە بەردەستێ خواندەڤانان.
راستە، ل ڤان ساڵێن دویماهیێ، دیتنەکا رەشبین بۆ رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی پەیدابوویە و رۆژنامەڤانێ ناڤدارێ ئۆستراڵی – ئەمریکی (رۆبێرت مەردۆخ Rupert Murdoch) سەرکێشێ ڤێ دیتنێ بوو، کو دگۆت ساڵا ٢٠٢٠ێ دێ دویماهی ب رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی هێت. بەلێ ل ئالییەکێ دی، (فیلیپ ماییەر Philip Mayer)ێ ئەمریکی، نڤیسەرێ پەرتۆکا (دویماهییا مسۆگەر یا راگەهاندنا کاغەزی)، ساڵا ٢٠٤٣ێ وەکو ساڵا مالئاڤاهییا رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی دادنێت.
هندەک بۆچوونێن دی ژی هەنە دبێژن، کو وەرار و چالاکبوونا رۆژنامەڤانییا ئەلکترۆنی، ڕامانا وێ نەمانا رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی نینە، هەر چ نەبیت د پاشەڕۆژەکا نیزیک دا. ئەڤ پێشکەڤتنا نوکە د بیاڤێ رۆژنامەڤانییا دیجیتاڵ دا سەرهەلدایی، رۆلێ رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی پاشگوهـ ناکەت، بەلکو هەردو جۆر دکارن بهەڤڕا بژین نەمازە هەردویان خواندەڤانێن خۆ یێن تایبەت هەنە.
ئەو دویڤچوونێن سەبارەت ب رۆژنامەڤانییا دیجیتاڵ دا هاتینە کرن، خۆیا بوویە، کو پترییا مژار و بابەتین وێ د سەرڤەیی نە و د کەڤنە د خانەیا خواندنێن سەرپێیی و بلەز و خۆ ناداهێلنە د کویراتییا بابەتان دا. بەلێ رەنگە رۆژنامەڤانییا كاغه‌زی، زانیاری و داتا یێن پتر و هویر و کویر و راست و دروستتر بدەتە خواندەڤانێن خۆ، کو دێ هزر و ئاستێ وی یێ مەعریفی زەنگینتر کەت.
لەوڕا، ب بۆچوونا مە، رۆژا رۆژنامە و کۆڤارێن كاغه‌زی نە ل ڤی سەردەمی و نە ل سەردەمەکێ نیزیک ژی ئاڤا نابیت، بەلێ داکو ل ڤێ رۆژنامەڤانیێ نەبیتە شەڤ، پێدڤییە خۆ ل گەل سەردەمی دیجیتال بگونجینیت و ئالیێ ئەلکترۆنی ل سەر تۆڕا ئەنتەرنێتێ پشتگوهـ نەکەت و ب چاڤێ رێز و مفا ژێ وەرگرتنێ لی بنێڕیت و وەکو سەکۆیێن پێشکەڤتی، پێگەهێن ئەلکترۆنی بکەتە پەنجەرک و ئاوێز و رێک، داکو ناڤەڕۆکا رۆژنامە و کۆڤارێن خۆ بگەهینیتە پترترین رێژەیا خواندەڤانان.
ب هەلکەفتا بۆرینا ساڵەکێ ل سەر هاتنەڤا (مەتین)ێ، داخوازێ ژ نڤیسەرێن بهاگران دکەین، کو ل گەل مە د بەردەوام بن و ب گۆتار و مژار و ڤەکۆلینێن خۆ د بیاڤێن رەوشەنبیرییا گشتی دا، کۆڤارا خۆ پتر زەنگین بکەن، ئەم ژی ب تەڤ شیانێن خۆ دێ گرنگییەکا ژ هەژی ب تێکست و شێوەیێ دیزاینا وان دەین پێخەمەت (مەتین) یا بەردەوام بیت و هەر بمینیت ژێدەرەکێ نە چکبوویی یێ پێگەهاندنا رەوشەنبیرییێ.
مژارا خانی.. كێشە و ناكۆكیێن د نێڤبەرا حكومەتا ھەرێما كوردستانێ ل گەل حكومەتا بەغدا دا
مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا هەیڤانەیە، ژ لایێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ دهێتە برێڤەبرن، هەر جار دۆسێیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت.
ل رۆژا چارشەمبی رێككەفتی ١٠ێ کانوینا دویێ یا 202٤ێ، مژارا چارێ یا ڤی سەکۆیا هەیڤانە، هەژمارەکا کەسێن بژاردە ژ شرۆڤەکارێن سیاسی و ئەکادیمیستان هاتبوونە داخوازکرن و مێهڤانکرن، داکو ل دۆر مژارا (كێشە و ناكۆكیێن د نێڤبەرا حكومەتا ھەرێما كوردستانێ ل گەل حكومەتا بەغدا) دا، دیتن و بۆچوونێن خۆ خویا بکەن.
مژارا خانی ژ لایێ (ئیحسان ئامیدی، پ. د. ئیبراهیم ئەحمەد سمۆ، د. فازل عومەر و شەمال ئاکرەیی)ڤە دهێتە بەرهەڤکرن..
مژارا ڤێ جارێ ژ رێڤەبرنا مامۆستا ئیحسان ئامێدی، بەرپرسێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ بوو.
ل بەراهیێ، هێژا ئیحسان ئامێدی، بەرپرسێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ و رێڤەبەرێ مژارێ و پشتی دەقیقەکێ راوەستیان رێزگرتن بۆ گیانێ شەھیدێن كورد و كوردستانێ، پەیڤەک ل دۆر گرنگییا مژارێ، ئاراستەکر و تێدا گۆت: «وەكو یا رۆھن و ئاشكرایە ئەڤە ژ دورستبوونا دەولەتا عیراقێ و گرێدانا ویلایەتا مویسل ب عیراقا عەرەبیڤە و ھەتا نھا، كوردستان و خەلكێ وێ د ململانێ و كێشەیاندایە ل گەل حكۆمەتێن عیراقێ یان ژی حكۆمەتێن ناڤەندی ل بەغدا. پتر ژ سەد ساڵایە ئەڤ كێشە یا ڤەد كێشیت. شەڕ، شۆڕەش و سەرھلدانێن كوردان ڤێ كێشەیێ د ئینن و د بەن، ب دانوستاندنان یێن د گەھنە ھندەك رێككەفتن و لێكنێزیكبوونان، بەلێ دوبارە ئەڤ كێشە جارەكا دی سەرھلددەنەڤە، ئانكو كێشە بنبڕ نەبووینە و چ جاران ناگەھنە چارەسەرییەكا ئێكلاكەر بۆ ھندێ، كو ئارامییەكا كۆنکریت ل عیراقێ جێبەجێ ببیت».
د درێژاهییا ئاخڤتنا خۆ دا ئامێدی گۆت: «ئەم ھەمی د زانین ھەتا كێشەیا كوردی نە ھێتە چارەسەركرن، سەقامگیرییا دەڤەرێ نا گەھیتە چ كناران. دەولەتێن ھەرێمی و ئاساییشا وان نە د سەقامگێریێ دانە، ژ بەركو ھەتا نوكە كێشەیا كوردی د ناڤخۆیا وان وەڵاتان دا نە ھاتییە چارەسەركرن».
بەرێز عارف روشدی، راوێژكارێ مەكتەبا سیاسی یا پارتی دیمۆكراتی كوردستان ل سەر مژارێ گۆت:» چارەسەرنەكرنا پرسگرێكێن ناڤخۆیی ل عیراقێ د سەد ساڵێن بۆری دا خۆ بخۆ باشترین گرۆڤ و بەلگەیە ل سەر وێ چەندێ، كو عیراق نە دەولەتە. عیراق ڤەرێژ و ئەنجامێ كۆمكرنا ھندەك پێكھاتەیێن نەتەوەیی – ئایینی یە د چارچۆڤێ قەوارەیەكێ سیاسی دا، كو د بنەرەت دا حەزا ئێكگرتنێ نە بوویە، بەلێ وەكو زەواجا كاسۆلیكی لێ ھاتییە (ئێكدو نەڤێن و حەزا پێكڤە ژیانێ نینە، بەلێ ل گەل ھەڤدو دژین). ئانكو ئەڤان پرسگركێن ئەڤرۆ ئەم ل ڤێرە كۆمكرین، كو بكەینە بابەتێ گەنگەشا خۆ؛ ھندەك پرس و ئاریشەنە، كو رەھ و ریشالێن وان بۆ بەری سەد ساڵان د زڤڕن و رەھەندەكێ كویر یێ دیرۆكی ھەیە».
روشدی ل سەر وێ چەندێ كا بۆچی عیراق دەولەت نینە؟ گۆت: «دەولەت و تێگەھێ دەولەتێ ژ رۆیێ سیاسی ڤە ئانكو یاسا، دامودەزگەھ، دیمۆكراتیەت، ئیدارە و بڕێڤەبرن، سیستەم و شەرعیەتا یاسایی، ئەو برێڤەبەرا سیاسەت و حكومڕانیێ یە، ل دەمێ ئەڤ بنەمایە د چارچۆڤێ قەوارەیەكی دا نەبن، ئەم نەشێین بێژینێ دەولەت، لەوما ژی ئەڤا نوكە ل عیراقێ نە دەولەتە و نە ژی برێڤەبرنا سیاسەتێ یە، بەلكو دەستھەڵاتە! دەستھەڵاتەكا خۆسەپێنەرە نە ب تنێ ل سەر مللەتێ كورد، بەلكو بۆ ھەمی پێكھاتەیێن دی یێن عیراقێ. ئەگەر ل بەری 2003ێ دەستھەڵاتا عیراقێ زۆرینە سوننی – نەتەوەپەرست بیت، د نھا دا دەسھەڵاتا بەغدا؛ دەستھەڵاتەكا زۆرینە ئایینی، نەتەوەپەرستی – ئایینزایی یە، لەوما ژی گەلەك یا ب ساناھی نینە ئەم كورد بشێین زوی ب زوی ب ڤێ بێسەروبەری و ب ڤێ ئێكڕێزیێ ڕكابەرایەتییا عیراقێ و دەستھەڵاتا وێ بكەین».
روشدی ل سەر دەستوور و ماددەیێ 140ێ ژ دەستوورێ عیراقێ گۆت: «دەستوور و ماددەیێن دەستووری و خاندنا وی، گەلەك یا ب زەحمەتە ل گەل دەستھەڵاتەكێ، كو چ ژ یاسایێ و دەستووری نە خاند بیت. لەوما ژی، گوھۆڕینێن عیراقێ گرێدایی گوھۆڕینێن ھەرێمی یە، ھێز و دەستھەڵاتا وێ ل بەرامبەری كوردستانێ ژی دەمكی یە، ژبەركو وێ چ ھێز نینە ژ بلی یا پارەی،كو ئەو ژی پارێ حەرامە».
ناڤبری ب ھەمان شێوەی گۆت: «محەمەد شیاع سودانی و كابنیەیا وی لاوازترین كابینەیا حكومەتا عیراقێ یە د دیرۆكا عیراقێ ھەمیێ دا، گرۆڤ ل سەر وێ چەندێ ژی، بۆ جارا گەلەكێ یە سەرۆك وەزیرێن عیراقێ داخازا دیدارێ د كەتن ل گەل ئیدارا ئەمریكا، بەلێ ئەو ڤێ داخازییا وی رەت دكەن، ب بیانۆ و ھێجەتا وێ چەندێ، كو وی ھەردو مەرجێن ئەمریكا بجهنەئیناینە، كو پێكھاتی بوون ژ: راگرتن و ھەلوەشاندنا حەشدا شەعبی و تێكهەلكرنا وێ ل گەل سیستەمێ بەرگرییا عیراقی و وەزارەتا بەرگریێ، ھەروەسا چارەسەركرنا پرسگرێكین حكومەتا ھەرێما كوردستانێ ل گەل حكومەتا بەغدا، لەوما ژی د نھا دا ئەمریكا ب تەمامی پشتا خۆ دایە عیراقێ».
عارف روشدی د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا گۆت: «مەحالە كورد بگەھنە رێككەفتنەكا تەمام و چارەسەرییا كێشەیا خۆ ل گەل ڤێ عەقلیەتا شۆفینی یا تاكڕەو ل عیراقێ بكەن. پێدڤییە ئەم خۆ ل ھیڤییا گوھۆڕینێن ھەرێمی و نێڤدەولەتی بگرین و خۆ بۆ قووناغێن بھێت ئامادە بكەین. مخابن نە بوونا ئێكڕێزیێ د ناڤ كوردان دا، ھەبوونا ئازادەییەكا بەرەڵا یا راگەھاندنێ و شەڕێ سوشیال میدیایێ و دویركەفتن ژ بھایێن نەتەوەیی – نیشتمانی، نە ھێلایە ئەم كورد ل دەڤەرێ بگەھینە كنارێن ئارام و ببینە ھژمار د پرسێن سیاسی دا «.
بەرێز دژوار فایەق، نوینەرێ حكومەتا ھەرێما كوردستانێ ل ماددەیا 140 دا ل عیراقێ و شیرەتكارێ سەرۆكێ جڤاتا وەزیران ل سەر پرسگرێكێن ھەرێم و بەغدا گۆت: «د نھا دا كێشەیا كورد و كوردستانێ د چارچۆڤێ عیراقێ دا وەكی بەرمیلەكا بارویتێ لێ ھاتییە، كو ھەر دەمەكی دبیت ئەڤ بەرمیلە ب تەقیت، ئەگەرێ ڤێ چەندێ ژی بۆ ھندێ دزڤڕیت، كو عیراق د بنەرەت دا نە دەولەت بوویە و ئەو ستوینێن عیراق ل سەر ھاتییە دامەزراندن د شاش و نە دورست بوون. ژ ئەگەرێ وێ چەندێ، كو عیراق و ھەمی ئەو وەلاتێن دی یێن جیھانێ یێن پتر ژ ئێك ئەتنیك، گرۆپ، نەتەوەن ئایین و هتد، باشترین سیتەمێ سیاسی یێ حوكمڕانیێ كرییە سیستەمێ فیدرالی یان كۆنفدرالی و ھەر ئەڤ سیستەمە پەیڕەوكرییە، لەوما ژی پێدڤی بوو ل دەستپێكێ ل عیراقێ فیدرالی یان كۆنفدرالی ھاتبا دانا، ئەو ب خۆ ژی د ئەسل دا عیراق ئەنجامێ پێكڤەگرێدانا سێ ویلایەتان بوو، كو ئەڤە ب خۆ ژی مەزنترین تاوان و نەحەقی بوو دەرحەقێ خەلكێ ویلایەتێن مویسل، بەغدا و بەسرا ھاتییە كرن، كو ھەتا نھا ژی ئەڤ ئاگرە یێ دشاریێت و ھێشتا سەقامگێری د عیراقێ دا بەرجەستە نە بوویە».
دژوار فایەقی، سەبارەت وان فاكتەر و خالێن بووینە ئەگەرێن وێ چەندێ، كو عیراق ب ڤی شێوەیی بیت، گۆت: « گەلەك خال و ئەگەر ل پشت ڤێ چەندێڕا ھەنە، ئێك ژ وان ئەو بوو یا مە ل سەری دەستنیشانكری، كو خەلەت بنیاتنانا عیراقێ بوو، ھەروەسا ھزرا توندڕەو و ئایدیۆلۆژییا شۆفینی یا عەرەبی ئەوا ل سەر مەژییێ دەستھەڵاتدارێن عیراقێ ھاتییە دورستكرن، كو ھەمی دەمان بزاڤێن سیاسی، دبلۆماسی و لەشكەری ب تایبەت ژی یێن ژ ئالیێ كوردانڤە ھاتینە برێڤەبرن ب نۆكەرێن ئیمبریالسیت و زایۆنیزم و تێكدەر بناڤ كرینە، حسابكرنا نەتەوە و پێكھاتا ھەرە سەرەكی یا عیراقێ، كو ئەو ژی كوردن ب وه‌لاتیێن پلە دو و سێ.. مەغرۆرییەت (قورئان عەرەبی یە، ھەبوونا ھژمارەكا دەولەتێن عەرەبی، دەولەمەندییا عەرەبان و ژێرخانا وان یا تژی ژێدەرێن سروشتی و ئیسلام و جھێ عەرەبان یێ ستراتیژی..)، دەستێوەردانێن بیانی و ب تایبەت ژی ل ڤان دویماھییان، كو ب شێوەیەكی گەلەك سەیر بوویە جھێ ڤاڤارتنا حساباتێن سیاسی – لەشكەری و برێڤەبرنا ئەجندایێن ئەقلیمی ل عیراقێ، ھەروەسا گەلەك ئەگەرێن دی یێن سەرەكی، كو راستەوخۆ گەفێ ل سەر ئاشتەوایی یا نیشتمانی ل عیراقێ دكەن».
دژوار فایەقی، د بەردەوامیا ئاخڤتنا خۆ دا تەكەز ل سەر جێبەجێكرنا بڕگە و ماددەیێن دەستووری ژ ئالیێ عیراقێڤە كر و گۆت: «حكومەتا عیراقێ ب چ شێوەیان باوەڕی ب جێبەجێكرنا ماددەیێن دەستووری نینە بۆ چارەسەركرنا پرسگرێكێن خۆ یێن ناڤخۆیی. ئەم ل ھەرێما كوردستانێ تەكەزییێ ل سەر جێبەجێكرنا دەستوورێ عیراقێ دكەین، دكتاتۆریەتا زۆرینە، ئەوا د نھادا دەستھەڵاتدارییا عیراقێ گرتییە بەر، نە باوەری ب ھەڤپشكیێ، نە ب دیمۆكراسیەتێ، نە ب یاسا و نە ژی ب وی سیستەمێ ھەیی یێ دبێژنێ فیدرالیەت هەیە. بەرۆڤاژی دیتنا مە یا سیاسی، ل كوردستانێ مە باوەری ب دەستووری ھەیە و ل گۆر دیتنا مە دەستووری عیراقێ و ب تایبەت ماددەیێ 140 پرۆژەیەكە بۆ چارەسەریێ نەك ئەنارشیەت و تێكدانێ. بەلێ مخابن دۆستێن مە ل سەر ئاستێ ناڤەندێن نێڤدەولەتی و ب تایبەت نەتەوەیێن ئێكگرتی ب بیانۆیا وێ چەندێ، كو د پشتڕاست نینن كورد زۆرینەیە ل دەڤەرێن زومار، شنگال، شێخان، دەشتا نەینەوا و كەركووكێ، لەوما ژی رێك نە بریە بەر جێبەجێنەكرنا وێ، ھەر چەندە ھەمی ھەلبژارتنان پەسەندا ڤێ چەندێ كرییە، كو زۆرینەیا وان دەڤەران كوردن».
نوینەرێ حكومەتا ھەرێما كوردستانێ ل ماددەیا 140 دا ل عیراقێ، ل سەر ئەگەرێن دی یێن جێبەجێنەكرنا ماددێ 140 ژ دەستوورێ عیراقێ گۆت: «عیراقێ كلیلا چارەسەكرنا دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر كرییە ماددەیەكێ دەستووری، كو وان بخۆ باوەری ب وی دەستووری نەبیت. بڕگا ئێكێ ژ ماددەیێ 140 بەحس ل؛ ئاساییكرنا رەوشێ و زڤڕاندنا خەلكی بۆ سەر ملكێن وان، قەرەبۆكرنا خەلكێ دەربردەر و ڤەدیتنا دەلیڤێن كاری و دانا پارچێن زەڤییان دكەتن، بڕگا دویێ ژی بەحس ل سەر سەرژمێریێ دكەتن ل گۆر داتایێن 1957ێ ل وان دەڤەران، كو نھا ژی وێ سەرژمێریێ بكەن دێ دەركەڤیت كو زۆرینە كوردن ل وان دەڤەرێن كوردستانی، ھادی ئەلعامری ب خۆ سەرۆكێ لژنێ یە، بەلێ مخابن ئەو یاریێ ب دەمى دكەن و وەسا ھزر دكەن، كو دەم د بەرژوەندییا وان دایە و رۆژ ب رۆژ بیانۆ و ھێجەتان د ئینن ل سەر جێبەجێكرنا ماددەیێ 140 و برگەیێن وێ. ئەگەر حكومەتا عیراقێ بزانیت، كو زۆرینەیا وان دەڤەران عەرەبن نوكە ژ مێژە وان ب فشاران ریفراندۆم و سەرژمێری ل دەڤەرێ كێشە ل سەر كربانە، بەلێ ئەو دزانن زۆرینە كوردن، لەوما ژی ب چ رێكان ئەم نەشێن ل گەل عیراقێ بگەھینە چ ئەنجامان د عیراقەكا ئێكگرتی یا دیمۆكراتی دا، بەلكو چارەسەری فیدرالییا راستەقینە یان ژی كۆنفدرالیەتە و ب دیتنا من دویماھیك ژی دێ ھەر ئەڤە بیت. د نھا دا ئەو دزانن، كو زێدەتر ژ 1200,000 پارچە زەڤیێن كوردان ب بڕیارێن جڤاتا سەركردایەتییا شۆرەشێ و كاروبارێن باكووری ھاتینە داگیركرن. ئەو د گەل وێ چەندێ نە خەلكێ مە بھێتە قەرەبۆكرن. وان 100 ملیار تەرخانكربوون بۆ قەرەبۆكرنا كوردێن ھاتینە دەربدەر كرن، ل گۆر ڤەكۆلینا مە 45 ساڵ دڤێن ھەتا بشێن خەلكێ دەڤەرێن زۆمار، كەركووك، خانەقین و شنگال قەرەبۆیێ وەربگرن. مە گەلەك فشار ل سەر حكومەتێ كرن ھەتا شیاین وی 100 ملیاران بكەینە 200 ملیار، بەلێ ھەتا نھا ژی 25 ساڵ دڤێن ھەتا ئەڤ خێزانە ھەمی مفاداربن. ئەڤە ھەمی ئەو بڕیار و راستپاردە بوون،كو پێدڤی بوو ھەتا ساڵا 2012ێ بھێتە جێبەجێكرن، بەلێ مخابن جھێ خۆ نە گرت. ئەم دانپێدانێ د كەین، كو ئەگەرێن گەلەك شاشییان ل عیراقێ و ب تایبەت د ناڤبەرا 2005 – 2014ێ دا ئەم خۆ ب خۆ بووینە».
د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا دژوار فایەقی گۆت: «ب ئەمرێ جەنابێ سەرۆكی و بەرێز سەرۆكێ حكومەتێ، ئەم د ڕازی نینن بۆ ئێك پێنگاڤ ژی بەر ب پاشڤە بچین و دەستبەرداری كەركۆك، شنگال، زومار و شێخان ببین. خوزی ئەم ل بەغدا ئێك دەنگ و ئێك رەنگ باین، مخابن ژ نەبوونا ئێكڕێزییا مە گەلەك تشت ژ دەست مە چوون. كوردستانا مە یا دەولەمەندە ب ئارامیا خۆ، كەلتوورێ پێكڤە ژیان و لێبوورینا ئایینی و ئەتنیكی. ئەم نە مەترسینە ل سەر ئاساییشا چ وەڵاتان، نە ب دژی ئایینێ ئیسلاما پیرۆزین و نە ژی ب دژی چ بھایێن مرۆڤی.»
د. ئەڤین بامەرنی، مامۆستایا زانكۆیا دھۆكێ و بسپۆر د بیاڤێ دەستووری دا ل سەر مژارا خانی یا گرێدایی كێشە و ناكۆكیێن د ناڤبەرا حكومەتا ھەرێما كوردستانێ و حكومەتا بەغدا دا گۆت: «ژیوارێ سیاسی و لەشكەری یێ عیراقا فیدرال، دەستوورێ وێ یێ نوی، ئەوێ ل ساڵا 2005ێ ھاتییە پەسەندكرن ھەروەسا چەوانیا سەرەدەریكرنا دەستھەڵاتا سیاسی ل عیراقێ ل گەل ھەرێمێ ل گۆر دەستوور و یاسایێ پێدڤی ب خاندن و ڤەكۆلینێن گەلەك ئەكادیمی و زانستی نە. ل ڤێرە پێدڤییە ئەم بۆ بەرسڤدانا وێ پرسیارێ بزڤڕین: ئەرێ دەستوورێ عیراقێ چەوا سەرەدەریێ ل گەل سیستەمێ فیدرالی دكەتن؟ فیدرالیەت چییە؟ چەوا كورد د چارچۆڤێ عیراقا فیدرال دا ماددە و بەندێن دەستووری یێن گرێدای ھەرێمێ مۆبلیە (استسمار) بكەن؟‘ ژ بەركو ژ رویێ یاسایی ڤە گەلەك ماف و دەستھەڵات ب ھەرێمێ ھاتینە دان و پێدڤییە ھەر چەوابیت كار بۆ جێبەجێكرنا دەستووری بكەین، بەلێ مخابن حكومەتا عیراقێ ب چ ئاوایان د گەل جێبەجێكرنا وی نینە!.»
د. ئەڤین بامەرنی سەبارەت ب ئەگەرێن جێبەجێنەكرنا دەستووری و سەرەدەریا نە یاسایی یا حكومەتا ناڤەند ل گەل ھەرێمێ گۆت: «ئەو بخۆ تێگەھێ فیدرالیێ و زاراڤ و چەمكێ وێ ژ روییێ سیاسی ڤە گەلەك ب شاشی ھاتیە وەرگرتن ژ ئالیێ حكومەتا ناڤەندڤە و گەلەك یێ لاوازە و سستە. ل گۆر یاسایێن سیاسی یێن نیڤدەولەتی؛ فیدرالی جورەكە ژ جورێن حكومەتێن فرەپێكھاتە (مركب)، كو تێدا یاسا و دەستھەڵات دھێنە پشككرن ب سەر ناڤەند و ھەرێم و یەكەیێن دی یێن ئیداری. دەستھەڵاتا باڵا یا حكومەتا ناڤەندە و ھەرێمان ژی دەستھەڵاتێن دی یێن نیمچە سەربخۆ ھەنە. ھندەك ماددە د سیستەمێن فیدرالی دا یێن ھەین، كو تێدا ھندەك دەستھەڵاتێن ھەرێمی د سەربخۆ نە و ب چ ئاوایان نابیت حكومەتا ناڤەند ب ئەركێ شیرەتكاریێ یان ژی سەرپەرشتیا دەستھەڵاتێن ھەرێمێ ڕاببیت. رەشنڤێسێ دەستووری ب چ ئاوای ھاتبیتە نڤێسان، پێدڤیە ب وی رەنگی حكومەتا ناڤەند سەرەدەریێ ل گەل ھەرێمێن فیدرال و یەكەیێن دی یێن ئیداری ڕا بكەتن. لەوما باشترین مۆدێلێ دەولەتێ ل سەر ئاستێ جیھانێ، دەولەتا فیدرالە، ژ بەركو؛ فیدرالیەت ئێكگرتنە، نەكو لێكترازان و ژێكڤەبوون، ھەروەكی حكومەتا عیراقێ بڤی شێوەیی تێدگەھیت. ل سەر ڤی بنیاتی؛ چ وەلات ل جیھانێ نینن، كو تێدا پتر ژ ئێك پێكھاتا ئایینی، ئەتنیكی، كەلتووری و زمانی تێدا نەبیت.»
سەبارەت ب پرسیارا؛ مادەم فیدرالیەت باشترین مۆدێلێ دەولەتێ و ب سەركەفتیترین سیستەمێ حكومڕانیێ یە، پا بۆچی عیراقێ شكەستن ئینا؟ د. ئەڤین بامەرنی بەرسڤ دا و گۆت: «بۆ ب سەركەفتنا سیستەمێ فیدرالی ھندەك بنەمایێن ھەین، كو پێدڤیە بھێنە چەسپاندن و جێبەجێكرنن ژ وان؛ ل گۆر دەستوورێن فیدرالی پێدڤییە ھەمی پێكھاتێن ئۆلی، ئەتنیكی بھێنە پاراستن و عیراقێ نە شییا ڤێ چەندێ بكەتن. شاش تێگەھشتنا چەمك و زاراڤێ فیدرالی ژ ئالیێ دەستھەڵاتا عیراقێ ڤە، ژ دەستھەڵاتا عیراقێ ڤە فیدرالیەت لێكترازان و جودابوونە! ئەڤە بخۆ تێگەھشتنەكا شاشە، ژ بەركو بەرۆڤاژی فیدرالیەت ئانكو ئێكگرتن و لێكنێزیك بوون. ھەروەسا ھەڤپشكی د دەستھەڵاتا ناڤەند دا و موكومبوونا باوەریێ ژ ئالیێ خەلكی ڤە ل بەرامبەر حكومەتا ناڤەند، بەلاڤكرنا دەستھەڵاتێ و پاراستنا ھەرێم و یەكەیێن دی یێن ئیداری یێن فیدرالی.. مخابن عیراق نە شییا ڤان ھەمی خالان جێبەجێ بكەتن و باوەریێ بۆ خەلكی دورست بكەتن، لەوما ژی سیستەمێ ناڤبری ئانكو فیدرالیەتێ شكەستن ئینا ل عیراقێ. گەلەك جورێن فیدرالیەتێ ل ھەنە، ژ وان یان دەستھەڵاتا زۆرینە د دەتە حكومەتا ناڤەند، یان د دەتە ھەرێمان یان ژی دەستھەڵات بۆ ھەردو ئالیان د كەڤیت، ئانكو ھەم حكومەتا ناڤەند و ھەم ژی یا ھەرێمی».
د. ئەڤین بامەرنی، ل سەر ماف و دەستھەڵاتێن سیاسی یێن كوردستانێ د دەستوورێ عیراقێ دا گۆت: «ھەر ژ 1925ێ ھەتا ساڵا 2005ێ 8 تا 9 دەستوور بۆ عیراقێ ھاتینە دارشتن و نڤیسان. دەستوورێ عیراقێ یێ ساڵا 2005ێ باشترین دەستوورە، كو كورد د چارچۆڤێ عیراقێ دا گەھشتنە ھندەك ژ ماف و دەستھەڵاتێن خۆ یێن سیاسی. گرۆڤە ژی ئەوە د ماددەیێ دو ژ دەستووری ھاتییە، كو (ھەردو زمانێن عەرەبی و كوردی زمانێن جێمك و فەرمی یێن عیراقێ نە). دیسان ئەم شاش تێگەھشتینە ل سەر وێ چەندێ، كو دبێژن دەستوورێ عیراقێ 144 ماددەنە! بەلكو د ماددەیێ 143ێ دا ھاتیە: (دو ماددە ژ دەستوورێ عیراقێ یێ ساڵا 2004ێ پشكەكن ژ ڤی دەستووری (دەستوورێ 2005)ێ) و ئەگەر ئەم بەرێخۆ بدەینێ وان ھەردو ماددەیان دێ بینین، كو باشترین ماددەیە بۆ كوردان. بڕگا ئێك یا ماددەیێ 53ێ ژ دەستوورێ عیراقێ یێ ساڵا 2004ێ بەحس ل سنوورێن كوردستانێ دكەتن و ب شێوەیەكێ رۆھن و ئاشكرا و ب فەرمی دەستھەڵاتا ھەمی دەڤەرێن كەركووك، مویسل، دھۆك و دیالا د دەتە كوردستانێ، كو ئەو دەڤەرن یێن ل ساڵا 2003ێ كەتینە بن دەستھەڵاتا حكومەتا ھەرێمێ ڤە. ھەروەسا ماددەیێ 58، كو بەحس ژ رێكارێن جێبەجێكرنا ماددەیێ 140ێ دكەتن.
ئانكو وەكو مە گۆتی باشترین دەستوورێ عیراقێ، كو كورد خۆ تێدا ببینن دەستوورێ 2005ێ یە. د ماددەیێ 110 دا، نەھ تایبەتمەندی ب حكومەتا ناڤەندی ھاتینە دان، كو ئەمن و ئاساییش، فینانس و دارایی، دەرگەھێن سنووری، ژێدەرێن ئاڤێ، سەرژمێری.. و ھندی دەستھەڵاتەكا دیتر ھەبیت یا ھەڤپشكە ل گەل ھەرێمێ. ھەروەسا د ماددەیێ 114ێ دا گەلەك دەستھەڵات دیاركرینە كو د ھەڤپشكن ژ وان: ئیدارا گۆمركا، ژینگەھ، پەروەردە و ساخلەمی.. ھتد.
ھەروەسا د ماددەیێ 115 دا بەحس ل سەر ناكۆكی و لێكنەھاتنێن ھەرێمێ و حكومەتا ناڤەند دكەتن و دەستھەڵاتا بلند ب ھەرێمێ د دەتن، ئانكو ل گۆر یاسا و دەستووری ھەرێمێ باشترین ھێز و دەستھەڵاتا سیاسی د چارچۆڤێ عیراقێ دا ھەیە.
ل گۆر ماددەیێ 111، كو یێ تایبەتە ب یاسایا نەفت و غازێ ڤە و تێدا دیار دكەتن، كو نەفت و غاز مولكێ ھەڤپشك یێ ھەمی خەلكێ عیراقێ یە، ھەروەسا د ماددەیێ 112ێ دا چەوانییا ئیدارەكرنا نەفت و غازێ د ناڤبەرا ھەرێم و ناڤەندێ دا بەرچاڤ و رۆھن د كەتن».
د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا د. ئەڤینێ دیاركر: «بۆ مە گەلەك سەیرە دەمێ ئەم دبینین دادگەھا فیدرال كارێ خۆ كرییە دەست تێوەردان د كاروبارێن ھەرێما كوردستانێ دا. مخابن سەرەدەرییا حكومەتا ناڤەند و ھەمی دەستھەڵاتێن وێ گەلەك یا لاواز و بێی دبلۆماسیەتە ل بەرامبەری كوردستانێ و ب چ شێوەیان د گەل پەیرەو و پرۆگرامێ ناڤەرۆكا دەستووری نا گونجیت، ژ بەركو پێدڤغیە حكومەت وەكو ھەرێم و رێزگرتن ل سەروەرییا ھەرێمێ سەرەدەریێ د گەل مە بكەتن، نە وەكو پارێزگەھ. خۆزی مە ل ھەرێمێ چ رەش و چ سپی دەستوورەك ھەبایە و دا مە شیابا ل گۆر یاسایێن خۆ و ب ئیكدەنگ و ئێكرەنگ سەرەدەری و دبلۆماسیەتێ د گەل بەغدا بكەین، نە بوونا ئێكرێزیا مە ژی ھەمی بۆ نەبوونا دەستووری د زڤریت».
د. ئەمجەد عوبەید گەڤەڕکی، بسپۆر د بیاڤێ چاندنێ دا سەبارەت ب كەرتێ چاندنێ و چەوانییا سەرەدەریكرنا حكومەتا بەغدا بۆ كەرتێ چاندنێ ل ھەرێما كوردستانێ و ب تایبەت بەرهەمێ گەنمی؛ گۆت: «گەنم دەرامەتەكێ گەلەك گرنگێ ستراتیژی یه. ھەرێما كوردستانێ د چارچۆڤێ عیراقێ دا ژ رۆیێ چاندنێڤە و ب تایبەت گەنمی، گەلەك یا دەولەمەندە و د كەڤیتە د چارچۆڤێ پلێتا ئاھێن خارنێ یا عیراقێ دا. دبیت گەنمێ دھۆكێ بۆ خەلكێ بەسرا ببیتە دان و بەرۆڤاژی دەرامەتێ بەسرا بۆ دھۆكێ یان ژی سلێمانیێ بھێتە فرێكرن. ھەرێما كوردستانێ شیانێن بەرھەمئینانا ئێك ملیون تەنێن گەنمی ھەیە. ل ساڵا 2014ێ بڕیار ھاتە وەرگرتن ئەڤ ئێك ملیون تەنە ژ ئالیێ حكومەتا ناڤەندیڤە بھێتە وەرگرتن و ژ جۆتیارێن كوردستانێ كڕین. مخابن حكومەتێ نە پارێ 2014، نەیێ 2015 و نە ژی ژی یێ 2016ێ یێ جۆتیارێن مە فرێكر. ژ نوی ژ ئالیێ حكومەتێ ڤە بڕیار بۆ خەرجكرنا ڤی پارەی ھاتییەدان. ل ساڵا 2016ێ حكومەتا عیراقێ ب ھێجەت و بیانۆیا وێ چەندێ، كو گەنمێ كوردستانێ ژ دەرڤە دھێت و جۆتیار د فرۆشنە حكومەتێ وەرگرتنا گەنمێ كوردستانێ رەتكربوو. مخابن ئەڤ رێژەیە ئانكو ئێك ملیۆن تەن بۆ 500 ھزار تەنان ھاتە كێمكرن. ئەڤە رێژە ژی 125 ھزار بۆ دھۆكێ، 140 ھزار تەن بۆ ھەولێرێ و 235 ھزار تەن ژی بۆ سلێمانیێ ھاتنە تەرخانكرن، كو بڕاستی ئەڤە ب خۆ نە دادپەروەرییەكا گەلەك رۆھن و ئاشكرایە ل بەرامبەری مە دھێتە كرن. پێدڤی بوو ئەڤ رێژە ب یەكسانی ژ دھۆك، ھەولێر و سلێمانیێ و جۆتیارێن وێ ھاتبا وەرگرتن. ژ بەر ڤێ چەندێ، داخازێ ژ پارتی و ئالیێن سیاسی یێن كورد دكەم بۆ كابینەیێن بھێت شەڕی ل سەر وەرگرتنا پۆستێ وەزارەتا چاندنێ بكەن ل بەغدا، ژ بەركو د نھادا ھەمی دەستھەڵاتا چەوانییا سەرەدەریكرنێ ل گەل كەرتێ چاندنێ ل ھەرێمێ ل بەغدا د دەستێن وەزیرەكێ ب رەگەز عەرەب دا یە و ئەو ژی ل گۆر مێشك و دیتنێن خۆ یێن سیاسی سەرەدەریێ ل گەل مە دا دكەت».
ئەڤی بسپۆرێ چاندنێ، ل سەر تایبەتمەندێن دەرامەتێن كوردستانێ، ب تایبەت گەنمی و جوداھییا وی ل گەل گەنمێ عیراقێ گۆت: « ژینگەھ و جۆگرافیا مە ل كوردستانێ دخازیتە وێ چەندێ، كو گەنمێ مە پشتبەستنێ ب بارانێ بكەت. بەروڤاژێ ڤێ رەوشێ، یێ عیراقێ ب بیر و ئاڤێن ژێرعەرد دھێنە ئاڤدان، ھەورەسا بابەتێ سنكی و ئەو نەخۆشیێن دیتر یێن تویشی دەرامەتێ گەنمی دبن پڕانییا وان چیایی نە، ئانكو ھەبوونا سنكی ل دەڤەرێن چیایی یێن بلند و تویشبوونا گەنمی دبیتە ئەگەرەكێ دیتر یێ نزمكرنا كوالێتیا گەنمێ مە. دەرمان، په‌یین و تۆڤ، كو ھەمی ژ ئالیێ حكومەتا بەغداڤە بۆ جۆتیارێن وان دھێنە مەزاختن، بەلێ بۆ یێن مە ناھێنە فرێكرن. ھەروەسا وەرگرتنا 2% ژ پارێ جۆتیاران و زڤڕاندن بۆ فەرمانگەھێن پەیوەندیدار ب مەرەما ھاریكاریكرنا جۆتیاری بخۆ، بەلێ مخابن ئەو ژی نا گەھیتە دەستێن فەرمانگەھان، ژ بلی ھندەك ساڵێن كێم نەبن. گەلەك ئەگەرێن دیتر هەنە زێدەباری شەرێ دەروونێ یێ ئەو ل گەل مە دا دكەن، كو دبیت ھندەك جارا سێ پشك نە ھێنە وەرگرتن و ئەو پشكا دھێتە وەرگرتن ژی ھەمی ل كێمیێ بدەتن ب ھێجەتێن جودا جودا، بۆ نموونە سەرەرای وێ چەندێ، ئەم پارچەكین ژ عیراقێ ل گۆر یاسا و دەستووری، جۆتیارێ مە ژی ھەر یێ وایە و بەرۆڤاژی، بەلێ ل پار ساڵ دەمێ جۆتیارێن عیراقێ ھەمی زەرەرمەند بووین، وان ب تنێ یێن ناڤەراست و باشۆرێ عیراقێ قەرەبۆكرن و یێن مه ھێلانە وەسا، كو دبیت زیانا جۆتیارێن مە ب ملیۆنان دۆلاران بھێنە خەملاندن».
سەبارەت ب باخداریێ و رەوشا وێ یا بازرگانی، ناڤبری گۆت: «ئەڤە چەندین ساڵە ئەم پێڤە بۆ وێ چەندێ، كو بشێن ل ھەڤھاتنەكێ ل گەل حكومەتا ناڤەندی بكەین بۆ وێ چەندێ بشێن مفای ژ دەرامەتێن ئێكدو وەربگرین ئەم نەشێن، بۆ نموونە: د چارچۆڤێ بازرگانییا ناڤخۆ دا مفا ژ ڤان دەرامەتان بھێتە وەرگرتن. ئانكو ئەگەر مەھا سێ باجان سۆركا مە بەرھەم بھێت و یا ناڤەراستا عیراقێ مەھەكا دی و یا باشورێ عیراقێ مەھەكا دی بەرھەم بھێت، ھینگێ ئەم دشێن ب ئالۆگۆركرنا وان مفای ھەم بگەھیننە خۆ و ھەم ژی جۆتیارێ خۆ ل سەرانسەری عیراقێ. بەلێ مخابن ئەو ل بەر ڤێ چەندێ ژی ناھێت و ل گۆر یاسایێ سەرەدەریێ ناكەن، ژبەركو ل گۆر یاسایێ پێدڤییە باج و گۆمرك ل سەر دەرامەتی بھێنە دانان، بەلێ زالگەھێن حكومەتا ناڤەند گەلەك جاران رێگریێ ژ كاروانێ دەرامەتێ ناڤخۆیی د گرن، بۆ نموونە پار ساڵ بۆ ئێك لۆریا بارھەلگر یا سێڤێ سێ ھزار دۆلار ژ جۆتیارێ مە ھاتبوو خواستن ژ ئالیێ زالگەھا حەشدێ ڤە».
د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا د. ئەمجەد عوبەید گەڤەڕکی گۆت: «حكومەتا بەغدا گەلەك تشتان دبێژیت و دوریشمان بلند دكەتن، بەلێ مخابن ھەمیێ ب سیاسی دكەتن و وەلێ دھێت ئێدی مە وەكو كەرتێ چاندنێ چ باوەڕی ب حكومەتا ناڤەندی نەھێت. ژ ئالییەکی دی، بڕیار ھاتیە وەرگرتن بۆ دورستكرنا 9 بەنداڤان، كو سێ ژ وان گەلەك دمەزنن؛ ئێك ل ھەولێر، ئێك ل سلێمانیێ و ئێك ژی ل دھۆكێ، بەلێ ھەتا نھا چ ژێ دیار نینە و جێبەجێكرنا ئاڤاكرنا وان نە یا زەلالە كا كەنگی یە؟»
سەردار دۆسكی، رەوشەنبیر و چالاکڤان، د ئاخڤتنا خۆ دا ل سەر مژارا خانی گۆت: «پەیوەندی ل سەر دو بەندان دھێنە گرێدان و برێڤەبرن، كو ئەو ژی قازانج و كارت. مە ل بەری 2003یێ وەلاتێ خۆ یێ بێی بۆدجە یێ برێڤەبری و گەلەك رێك، پر و قوتابخانە و گەلەك خزمەتگۆزاریێن دیتر مە یێن پێشكێشی خەلكێ خۆ كرین. ڤێجا كوالێتی و قەبارێ ڤان خزمەتگۆزارییان چەند د مەزن یان ژی ئەو سیاسەتا مە برێڤەبەری چەند باش یان ژی خراب بیت. بەلێ بۆ ڤی سەرۆبەری و ڤێ قووناغێ ھندەك تەكتیكێن دی پێدڤینە بۆ وێ چەندێ بشێین سیاسەتێ پێ بكەین. ئەوێن سیاسەتێ دكەن و سیاسەتێ برێڤەدبەن باش دزانن كا چەند یا گرنگە د عیراقا نوكە دا مە كوردان و كوردستانێ ھندەك كارتێن دژبەر ھەبن،كو بشێین ل بەرامبەری حكومەتا ناڤەند بكاربینین. پرسیار ئەوە، مە چەند شیایە رێكخراوێن نەحكومی، سازیێن دی یێن مرۆڤی، سەندیكا و كۆمەلا بۆ ئالیێ خۆ رابكێشین و بكەین د سیاسەتێ دا بکار بینین؟ ئەم چەند شیاینە ببینە دروستكەر یان ژی پشكەك ژ دەستھەڵاتێ و برێڤەبرنا سیاسەتا حوكمڕانیێ ل عیراقێ؟ ب دیتنا من، مە گەلەك كێمتەرخەمی یێن د ڤێ چەندێ دا كرین. بۆچی مە خۆ سستكر د جێبەجێكرنا برگەیێ دەستووری دا ئەوێ د بێژیت زمانێن عەرەبی و كوردی ھەردو زمانێن فەرمی نە ل عیراقێ؟ گەلەك دل ئێشە دەمێ ئەم دبینین، كو ئەم نە شیاینە زمانێ پەروەردێ نە ب تنێ ل عیراقێ بەلكو ل كوردستانێ ژی بگوھۆڕین».
ناڤبری بەردەوامی دا ئاخڤتنا خۆ و گۆت: «كومپانیێن بیانی و دانا تەندەرێن كاركرنێ ل كوردستانێ ب وان، پێشئێخستنا كەرتێ گەشت و گوزاری، ماددەیێن خۆراكی و چاندن ھەمی دبنە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو خەلكەك باشتر بەریخۆ بدەتە وەڵاتێ مە و خەلكێ مە بخۆ ژی پتر ب وەلات و بھایێن خۆ یێن نەتەوەیی و نشتیمانی ڤە بھێنە گرێدان. لەوما ژی، نە بوونا ئارمانجەكا ھەڤگرتی یا نەتەوەیی ل دەف كوردان ل بەغدا، میكانزما كاری و بێ پلانییا بەلاڤكرنا كاری ئەم گەلەك لاواز كرینە و ل گۆر دیتنا من ئەم ل بەغدا فەرمانبەرێن حكومەتێینە، نەكو ھەڤپشكێن حكومڕانیێ. گەلەك خال ھەنە، كو د بنە ئەگەرێ لاوازییا دبلۆماسیەتا مە و بەرۆڤاژی بھێزبوونا پێگەھێ مە. ئێك ژ وان، فاكتەرێ دەرەكی و دورستكرن و بھێزكرنا لۆبیێ سیاسی یە ل سەر ئاستێ ناڤەندێن سیاسی و دبلۆماسی ل جیھانێ، د گرژی و ئالۆزیێن دەڤەرێ دا مە گەلەك خالێن ھەڤپشك د گەل گەلەك لایەنان دا ھەبووینە، وەكو، ھەمی وەلاتێن سونێ و ب تایبەت ژی سعودیە و كەنداڤێ عەرەبان، كو ب دیتنا من ب نێزیكبوونا وان مە د شییا ھەر چنە بیت خۆ ژ فشارێن شیعەگەریێ بپارێزین ل دەڤەرێ و ب تایبەت ل عیراقێ».
د. سامی رێكانی، مامۆستایێ زانكۆیێ و شرۆڤەكارێ سیاسی ل سەر مژارا تایبەت و گرێدایی ناكۆكیێن حكومەتا ھەرێمی د گەل حكومەتا ناڤەند ل بەغدا، گۆت: «مە وەكو رۆژھەلات كێشەیەكا مەزن یا مێشكی و ھزری یا ھەی ل بەرامبەر تێگەھێ فیدرالیزمێ و چەوانییا سەرەدەریكرنا ڤی تێگەھی ژ رویێ سیاسی ڤە. رۆژھەلاتا ناڤین و سەربۆرا وێ یا سیاسی ل گەل چەمكێ فیدرالیەتێ گەلەك یێ نوی و ئالۆزە، ژ بلی عیراقێ مە ئێك نموونە ھەیە، كو ئەو ژی ئیماراتێن ئێكگرتی یێن عەرەبی نە. ئەگەر ئەم ب ھویری بەرێخۆ بدەینێ دێ بینین ھەتا ناڤێ ئیماراتێ ژی ب دورستی ناكەڤیتە بن چەترێ چەمكێ دورست یێن سیستەمێ فیدرالیەت یان ژی كۆنفدرالیەتێ، كو ھاتیە سەرچاوەگرتن ژ كومكرنا ھندەك میرگەھ یان ژی ئیماراتێن ئێكگرتی بێ ئاماژە دان ب پێكھاتە و جوداھییا ئەتنیكی، كو ل سەر بنیاتێ ئایینی ھاتیە دارشتن. لەوما ژی دامەزراندنا عیراقا نوی ب ناڤێ «كۆمارا عیراقا فیدرال،» دناڤ جەرگێ رۆژھەلاتا ناڤین دا نویترین مۆدێل بوو ل دەڤەرێ و وەكو شۆكەكا سیاسی بوو بۆ مێشكێ رۆژھەلاتی. دژبەرییا ئایینی، رەگەزی، ئەتنیكی و ھزری ل عیراق و دەڤەرێ د رەوشەنبیریا سیاسی و پشكداریا سیاسی ل عیراقێ یا نوی بوویە، لەوما ژی گەلەك یا ب ساناھی نینە سەرەدەرییا سیاسی ل دەڤەرێ و عیراقێ ب تایبەت سەرەدەرییەكا ساخلەم بیت».
رێكانی ل سەر سەنگ و پێگەھێ ھەرێمێ د چارچۆڤێ عیراقێ دا، گۆت: « جادە و رایا گشتی ل دەڤەرێ ئالییەتەكێ گەلەك بھێز و كاریگەرە. مێشكێ مە یێ ناڤەندگەری و رەڤین ژ دەولەتێ ئاریشەكا دی یە. شاشییەكا گەلەك مەزنە ئەوا نوكە د ھێتە كرن ل عیراقێ ل بەرامبەری ھەرێمێ ئەم ناڤ لێ بكەین شكەستن. ژبەركو ھەر چەوا بیت عیراقێ دەستوورێ ھەی و دێ ھەرێما كوردستانێ شێت ل گۆر ماددە و برگەیێن دەستووری پێگەھ و دەستھەڵات مافێن خۆ پارێزیت ب تایبەت ل بەرامبەر بڕیارێن دادگەھا فیدرال. لەوما ژی ب ھەماھەنگی و بھێزكرنا پێشتەڤانیا دەرەكی د شیاندایە ئەم بشێن بەرھەنگارییا عیراقێ و سیاسەتا وێ بكەین. بەلێ ئەگەر ھەر ئێك ژ ئالیێ خۆ ڤە و ب سەربخۆیانە سەرەدەریێ د گەل عیراقێ بكەتن و چ پەیرەو و پرۆگرام و ئەجندایێن ئێكگرتی نەھێنە بكارئینان ھینگێ دێ پرۆسا سیاسەتكرنا ھەرێمێ ژی پەككەڤیت».
ناڤبری زێدەتر گۆت: «دیمۆكراتییا تەوافقی وە دكەتن، حكومەتەك بھێتە دانان ھەمی ئالی خۆ تێدا ببینن. بەلێ فەلەكا ئەجندایێن ھەرێمی و نێڤدەولەتی ب تایبەت یا ئەمریكی – ئیرانی نە ھێلایە ل دەڤەرێ فیدرالیەت ب رۆلێ خۆ یێ كارا را ببیت. ئەڤە زێدەباری داگیركرنا فەرمانگەھ و سازیێن بڕیاردانێ یێن سیاسی ل عیراقێ ژ ئالیێ رەوتێن توندرەو یێن مەزھەبی، ڤێ چەندێ ژی رەوشەكا وەسا ئینایە پێش، كو ھەمەجوریا دەستھەلاتا سیاسی بكەڤیتە د دەستێن وان دا».
د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا د. سامی رێکانی گۆت: « گرنگییا قازانجێن سیاسی، لەشكەری و ئابۆری و بەرژوەندیێن زلھێزان ل سەر ئاستێن ھەرێمی و نیڤدەولەتی كارتێكرنێ ل رەوشا ناڤخۆ یا عیراقێ كرییە، نەخاسمە ئیران، كو كارەكتەرەكێ بھێز و سەرەكی یێ كارایە ل عیراق و دەڤەرێ گەلەك جاران شیایە ئاراستەیا سیاسەتا ئەمریكا ل عیراقێ بگھۆریت، رێگری ل بەرامبەر گەلەك پرۆژێن مەزن یێن سیاسی ل دەڤەرێ بھێتە گرتن. لەوما ژی دەستھەڵاتا شیعی یا سیاسی ل عیراقێ ب پشتەڤانیا ئیرانا شیعی، سیستەمێ فیدرالیەتێ ل عیراقێ ھاتییە لاوازكرن ل گەل لاوازبوونا سونەیان و بەرۆڤاژی بھێزبوونا سونی بھێزبوونا كوردایە، ژبەركو دەستھەڵاتا عیراقێ یا ئیرانێڤە گرێدایە و گەلەك جاران ژی سیاسەتا ئێرانێ و ئەمریكا نێزیك دبن، كو دەرئەنجام كاریگەری ل دەڤەرێ دبیت و گەلەك پرۆژە ئاراستێ خۆ د گوھۆڕن، ھەروەكی سەربۆرێن، 2003ێ و لێدانا عیراقێ، 2011ێ و دەركەفتنا ئەمریكا ژ عیراقێ، 2014ێ دانانا حەشدا شەعبی و 2017ێ دژایەتیكرنا ریفراندۆمی.»
عەلی ئۆرەماری، چاڤدێر و شرۆڤەكارێ سیاسی، ل سەر ڤێ مژارا خانی، گۆت: «ڤەگێرانا دیرۆكا سەد ساڵی یا عیراقێ و لەعنەتكرن ل وێ دیرۆكێ ژ ئالیێ مە كوردان ڤە، كو ئەم د چارچۆڤێ وێ دا ماین، ئەم ل سەر ھەمی ئاستێن خۆ یێن نەتەوەیی و جڤاكی پاشڤە ھێلاینە. پێدڤییە ھزر د وێ چەندێ دا بھێتە كرن، كا دێ چەوا ژ ڤێ قوناغێ دەركەڤین. بەلێ، ناكۆكییێن ھندەك ئالیێن سیاسی ل ھەرێما كوردستانێ ب تایبەت ژی پارتیێن سەرەكی نە شیایە كوردان ل باشورێ كوردستانێ دەربازی ھندەك قووناغێن پێشكەفتی یێن سیاسی بكەتن. ھەلبەت ئەڤان ناكۆكیان ژی رەھەندێ خۆ یێ دیرۆكی یێ كویر ھەیە».
ئۆرەماری ل سەر پەككەفتنا ئاستێ پەیوەندیێن سیاسی و دبلۆماسی پشتی ساڵا 2014ێ د ناڤبەرا ھەرێم و بەغدا دا گۆت: «دەنگدان ل سەر دەستووری ل ساڵا 2005ێ ھەتا دویماھیێن ساڵا 2013ێ و بڕینا پشكە بۆدجەیا ھەرێمێ ب ھێجەتا ھەناردەكرنا نەفتێ ژ ئالیێ ھەرێمێ ڤە، چەرخێ زێرین یێن ھەرێمێ بوو، ھەم ژ رۆیێ سیاسی، ھەم ئابۆری، ھەم دبلۆماسی و ھەم ژی پەیوەندیێن نێڤدەولەتی و ھەرێمی. گرژی و ناكۆكیێن ھەرێمێ و بەغدا و ھێزا حكومەتا ناڤەندی و دەولەتێن دی یێن ھەرێمی ھەمییان چ كاریگەرییا خۆ نە بوویە ل سەر مە كوردان، ب مەرجەكی، کو ئەم كورد د ئێكگرتی و ئێكرێزبین. خۆلیسەری و دەردێ گرانێ ڤی مللەتی نەبوونا ئێكرێزی و ئێكدەنگیا ئالیێن سیاسی یە. گۆمان تێدا ئەوا مە ل سەری بناڤكرنی ب چەرخێ زێرینێ دبلۆماسیەت و سەقامگیریا ئابووری و سیاسی یا كوردستانێ، بەرھەمێ وێ ستراتیژیەتا دارشتی یا ھەردو پارتێن زلھێز یێن سیاسی یێن كورد بووینە ل كوردستانێ. لەوما ژی ئەگەر ئەم ل ڤێرە بتنێ ژ رویێ ئابۆری و وەبەرھێنانێ ڤە بەرێخۆ بدەینە ھەرێمێ و بزاڤا گەشەپێدانا وەبەرھێنانێ ل سەر ئاستێ كۆمپانیێن بیانی دێ بینین، بزاڤ گەلەك ب شێوەیەكێ بەرچاڤ دا كەفتییە و ھژمارا كۆمپانیێن بیانی و قەبارێ وەبەرھێنانێ ژ ئالیێ وانڤە د ناڤبەرا 2006 – 2013 و 2013 – 2024ێ گەلەك لاوازبوویە. ل ڤێرە دیاردبیت نەسەقامگێرییا سیاسی ل ھەرێمێ كارتێكرنا خۆ ل سەر ھەمی سەكتەرێن دی ھەبوویە. ھەروەسا ھەولێر و سەنگا وێ یا سیاسی، دبلۆماسی و لەشكەری ل بەری قوناغا نە سەقاگیربوونێ گەلەك یا بلند و د ئاستێن مەزن دا بوو، د ماوەیەكی دا ھەولێر ناڤەندا رێككەفتن و سەقامگیركرنا گژری ناكۆكیێن نافخۆیی و ھەرێمی بوو، بەلێ د نھادا ژ ئەگەرێ ژێك دویركەفتنا ئالیێن سیاسی ل كوردستانێ ئەو ھێزا سیاسی و دبلۆماسی ژی نە مایە».
د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا ئۆرەماری گۆت: « گەلەك ب مخابنی ڤە ئەم ژ ھێلێن خۆ یێن پاراستنا بەرژوەندیێن سیاسی و نەتەوەیی دویركەفتینە. نەبوونا گۆتارەكا سیاسی یا ئێكگرتی یا پارتی و ئالیێن سیاسی ل ھەرێمێ دێ بیتە ئەگەرێ دروستبوونا ھەر كارەساتەكێ، كو یا چاڤەرێكری نە بیت. مخابن رۆژ ب رۆژ خرابترە. پێدڤییە ئالیێن سیاسی ل دۆر بەرژەوەندیێن بلند یێن نەتەوەیی خۆ نێزیكی ئێكدو بكەن. شەرمزارییە میدیا سیبەر ببیتە برێڤەبەرا سیاسەتا ئالیێن سیاسی و نوینەرایەتییا وان بكەتن.»
د. فازل عومەر، رەوشەنبیر و نڤێسكار ل سەر پرسگرێكێن د ناڤبەرا ھەرێما كوردستانێ و حكومەتا فیدرال دا ل بیاڤا ئاستەنگێن ناڤخوەیی، بۆ مژارێ گۆت: «ب ڕاستی، ژ رەفتار و رابوون و روینشتنا مە كوردان و چاوانییا سەرەدەریكرنا مە ل گەل مە ب خوە و ھەم ژی دگەل خەلكی دا، بۆ مرۆڤی گومانێن مەزن دروست دبن، كانێ گەلۆ ئەم نەتەوەینە؟ ھەكەر ئەم نەتەوە بین ھیچ ئەز چو نابێژم، ھەكەر ئەم نە نەتەوە بین بۆچی؟ ژبەركو؛ ھەكەر ئەم بەرێ خوە بدەینە وان بنەمایێن نەتەوە ل سەر ئاڤا دبن كانێ چنە، ئەو چنە دبنە خام و ماددەیێ دوستبوون ئان دروستكرنا نەتەوەیەکی؟ دێ بینین، كو كورد، ب مخابنیڤە، یێن ژ ڤان ستوون و بنەمایێن نەتەوەئاڤاكەر و نەتەوەپارێز دوور دكەڤتین. ئەم ل گەل دوژمنان یار و ل گەل خوە دا نەیارین. ھەر ئەڤ چەندە بوویە سەدەما پاشڤەمانا مە، كو ھەتا نوكە ئەم نەشیاینە وەكو نەتەوە رەفتارێ بكەین و مە نەشێیایە مفای ژ باژێریبوونێ وەربگرین و خوە د ئێك كەتوارێ نەتەوەیی دا كوم بكەین».
د. فازلی ئاماژە ب وێ چەندێ ژی كر، کو: «كۆما مرۆڤان چار ئاستێن ھەڤبەندی و تێكهەلیێ هەنە، کو ئاستێن ئابۆری، رەوشەنبیری، جڤاكی و سیاسینە. بەرەڤاژی دیتنا مە یا ماركسی یان رۆژاڤایی، كو ژێرخان ئابۆرە، ل رۆژھەلاتا ناڤین، سیاسەت ئابۆرێ و ھەمی ھەڤبەندیێن دی كۆنترۆل دكەت و ب رێڤە دبەت، ئانكو سیاسەتە بڕیاران دروست دكەتن، بەلێ ل رۆژئاڤا، ب تایبەت ئەورۆپا و ئەمریكا، ئەڤ دیتنە شاشە، ژ بەركو ل وێدەرێ؛ ئابۆر بنەما و بنیاتێ سیاسەتێ یە و ھەر ئابۆرە سیاسەتێ ئاراستە دكەتن و بریارێن سیاسی دروست دكەتن. ئانكو د رەوشەكێ دا و گەر باژێڕی ئەم ھەمی وەكو جوگرافیا كۆمكربین، بەلێ نەشێیایە ھندەك بەرژەوەندیێن مە ھەڤپشك بكەتن، یان ب شێوەیەكێ دی بێژین؛ ئەم نە شیاینە باژێڕیبوونا خوە بكەینە بنیاتێ تێكهەلیێن خوە یێن ئابۆری، سیاسی، رەوشەنبیری و جڤاكی. ھۆسا و ب ڤی رەنگی باژێرێن مە، نە باژێرن، بەلكو ھندەك گوندێن مەزنن. تێكهەلیێن مە د چارچۆڤەیێ باژێران دا، ھێشتا تێكهەلیێن دەستپێكی و سەرەتایی یێن گوندی و ھەڤبەندیێن قۆناغا چاندنێنە؛ ل سەر بنەمایێن ھۆزگەری و بنەمالكی برێڤە دچن و بەرژەوەندیێن مە ژی ل سەر ئاستێ ھۆزێنە نەبلندتر. ب ڤی شێوەیی و ب مخابنیڤە بۆ من دیار دبیت، كو ئەم ب فەھمەكێ سەردەمانە نە تەوەنە، بەلكو ئەم یێن د قۆناغا نەتەوەسازیێ دا. ئەڤێ چەندێ وە ل مە كریە، كو ئەم نەشێن ل سەر ئاستێن بلند سیاسەتێ بكەین و خوە د ناڤ پرسێن سیاسی دا ھەڤدەنگ و ھەڤڕا ببینین. ئەم ل سەر ئاستێ ھەرێمی و نیڤدەولەتی دەھ رەنگ و دەھ ئاخڤتنێن سیاسی یێن ژ ئێك جوداینە. ھەكەر دروست ئەم نەتەوە باین، پێدڤی بوو؛ ئەم ئێك دەست و ئێك دل باین ل ھەمی پرسێن گرێدایی نیشتمانی و نەتەوەی و ھەر رەفتارەكا ڤەدەر ژ خەتێن نەتەوەیی و نیشتمانی، وەكو دەركەفتن ژ بن چادرا نەتەوەی ھاتبایە دیتن. لێ تاكو ئەڤێ كێلیكێ ژی، رەفتارێن نیشتمانپەرانە و یێن دوژمنانە تێكەل و خەلكێ مە ب ئاوایەكێ پراكتیكی، ژێك نەڤاڤارتینە.»
ناڤبری د بەردەوامییا ئاخڤتنا خوە دا گۆت: «رەوشەنبیرییا مە، ب گرانی رەوشەنبیرییا ئایینی یە. رەوشەنبیرییا ئایینی ژی ب تنێ رەنگێن رەش و سپی دبینیت، كو مەترسیدارترین ھزر و تیۆریە ل سەر نەتەوەی ب خوە، چونكی نەتەوەیا خوە د ھەڤدینان دا دبینت نە د ھەڤزمان و ھەڤنیشتمان و ھەڤمێژوو و ھەڤنەژادان..دا. چاوا بت، ئەو ھەر چار بنیاتێن مە ل سەری ئاماژە پێكرین كو ھەڤبەندیێن كۆمێن مرۆڤانن، نەبووینە فاكتەرێن ئێكێزیكرنا مە. ژ ساڵا 1991ێ و ھەتا نوكە باژێر د دەستێن مە دانە. بڕیارێن ئاراستەكرنا باژێریبوونێ ژی ب ھەمان شێوە. باشە ئەم شیاینە چ بكەین؟ ئاستێ ھشیارییا نەتەوەیی و ڤەلڤاندنا وێ ل دەڤ مەكوردان د ئەڤێ قۆناغێ دا گەھشتییە چ ئەنجام؟ ھەكەر ئەنجام دلخوەشكەر بت، ئەو ھینگێ ئەم دشێن بێژین باژێڕی مفا یێ گەھاندییە مە و یێ بوویە ھۆكارەك كو ئەم ل ئێك نێزیك ببین و ژ چارچۆڤەیێ جڤاكی یێ خوە یێ بنەمال و ھۆزان، بەر ب نەتەوەیڤە بچین، ھەكەر نە؛ ھینگێ ب مخابنیڤە دەردەسەرییەكا دورستە، كو ھەتا نوكە مە نە شیابت د ئاستێن جودا دا خوە نێزیكی هەڤدو بكەین و ھەڤبەندیێن لسەر بنەمایێ سازتنێ و بازرگانیێ ئاڤابكەین كو نیشانا جڤاكا شەھریانە.»
د. فازلی د دوماھییا پشکدارییا خوە دا گۆت: »ھەتا ئەم خوە ل سەر ئاستێن جودا كۆم نەكەین و نە بینە ئێك دەست و ئێك دل، مەحالە بگەھینە ئێك ئارمانجا خوە یا سیاسی. شەرمزارییە عیراق ل سەر كیستێ خوینا مە كوردان ئاڤا ببیت و د نھا دا وە ل مە بھێت ئەم بچین بازاڕی ل گەل بكەین و ستۆیێ خوە ل بەر خوە خوەھر بكەین و ھەمی دۆزێن خوە یێن مرۆڤی و نەتەوەیی و نیشتمانی د مووچە و بودجەیان دا بچووك بكەین، ھەكەرچی بودجە و مووچە دەرگەھێ ژیانێنە و كێم نینن، لێ چاوا پرسا وەلاتەكی و نەتەوەیەكێ بندەست گەھچتە ئەڤی ئاستی؟ چونكی ئەم د ناڤ خوە دا وەكو نەتەوە كارناكەین و مە خەتێن نەتەوەیی و سینۆر نینن. ب مخابنیڤە ھەكەر ئەم ب ڤی رەنگی كار بكەین و ل سەر ڤی دەستوداری بڕێڤە بچین، ئەوا مە ھەی ژی، بۆ مە نامینیت. ھەكەر ل ھندەك ئاستان وەلاتێن ھەرێمی، ھندەك بەرژوەندی د گەل مە ھەبن ژی، بەلێ ھەر چاڤێ وان یێ ژ ناڤچوونا مە. نەتەوە و نەتەوەسازی ب دەستھەڵاتەكا سیاسی یا ئێكگرتی دھێتە كرن. ب چو ئاوایان ئەم ب دو سیاسەت و ب دو ھزر و دیتن و پتر بۆ ئەلیفبێتكێن نەتەوەیی و نیشتمانی، چو جاران نەشێن سیاسەتێ ل گەل، نە ب تنێ دگەل بەغدا بكەین، بەلكو ل سەر ئاستێ ھەرێمی ژی نەشێین بکەین.»
ئیرۆ، نە سوبەھی، ئەم كورد ھەوجەی نەتەوەسازیێنە و كوردستانی ھەوجەی گەلسازیێنە، نەخوە ئەڤا ھەیی ژی نامینت.
وەلات توفیق، نڤێسەر و ڤەكۆلەر ل ناڤەندا بێشكچی بۆ ڤەكۆلینێن مرۆڤایەتی ل زانینگەھا دھۆكێ، ل سەر مژارا تایبەت ب ناكۆكیێن حكومەتا ھەرێمێ ل گەل حكومەتا بەغدا گۆت: » رەوشا سیاسی ل رۆژھەلاتێ ناڤین و پرسا نەتەوەیێن بێ دەولەت ب تایبەتی رەوشا كوردان ل سەرێ ھەمی پرسێن سیاسی دھێت، كو بۆ ماوەیێ سەد ساڵایە ل سەر ئاستێ ھەر چار دەولەتێن داگیركەر یێن كوردستانێ د ھێتە ئازراندن و بخۆشحالی و شانازی ڤە بۆ ئێك چركە ژی بزاڤێن نەتەوایەتی ژ ئالیێ كوردانڤە ل سەر ئاستێ دەڤەرێ نە ھاتیە راوەستاندن و د بەردەوامن، ئەڤە سەرەرای وێ چەندێ، كو ئەڤ مللەتە توشی ھەمی جورێن ژناڤبرن و قركرنێن بێ وێنەبوویە، كو نموونەیێن خۆ نەبن ل سەر ئاستێ دیرۆكا سیاسی ل جیھانێ ھەمیێ».
وەلات توفیق ل سەر رەوشا پەیوەندیێن ھەرێمێ و بەغدا زێدەتر ئاخفت و گۆت: «كێشەیا كوردان د چارچۆڤێ وێ دەولەتا ب ناڤ دبێژنێ عیراقا فیدرال نە كێشەیەكا سیاسی یە، بەلكو ئەو كێشەیا رەگەزی ئەتنیكی یە. ب مخابنی ڤە كورد ب چ ئاوایان نە ھاتیە قەبویلكرن وەكو ھەڤپشكێن سیاسی ل عیراقێ، ئەڤە سەرەڕای تووشكرنا كوردان ب ھزاران جینۆساید و كۆمكوژیان. كورد ئێكەم مللەتێ رۆژھەلاتا ناڤین بوو سەربۆرا گەلێ توتسی لێبوورینا وان بكارئینای ل دەڤەرێ. ل ساڵا 1994ێ پتر ژ 800 ھزار توتسی و ھوتۆیێن میانڕەو ژ ئالیێ ھوتۆیێن رەگەزپەرستڤە ھاتنە قركرن و ژناڤبرن ل وەڵاتێ رواندا، بەلێ پاشتر ھەردو گەلێن توتسی و ھوتۆ ب برایینی و ئێك دەست و ئێك دل وەڵات پارڤەكر. د ناڤبەرا ساڵا 1983ێ ھەتا 1988ێ عیراقێ 182 ھزار كورد جینۆساید و ئەنفالكرن، پشتی سەرھلدانێ و ب تایبەت پشتی قوناغا 2003ێ كورد و خودانێن كومكوژی و جینۆسایدێ ب گیانێ لێبوورینێ كەفتنە ناڤ پرۆسا سیاسی ل عیراقێ. بەلێ عیراقێ و دەستھەڵاتا رەگەزپەرست و تێرنەبووی ژ خوینا كوردان سەرەڕای، كو ئەو تاوانبارن، كورد قەبویل كرن؟ بەرسڤ؛ نەخێر. نە بتنێ نەخێر بەلكو ب شێوە و میكانیزمێن جودا جودا كەتنە گیانێ ھاولاتیێن ھەرێما كوردستانێ، وەكو سیاسەتا برسیكرن و تەشھیر و ڤرێكرنا تیرۆرێ، برینا مۆچە و دەرمالەیێن كاسبكاران و ھەتا گەفێن ژناڤبرن و نەھێلانا قەوارێ سیاسی یێ ھەرێمێ، ئانكو ب كورتی ب چ شێوەیان عیراق بۆ كوردان نابیتە مال و چەترێ پاراستنا كوردان، ژبەركو ئاریشە نە دەستھەڵاتا سیاسی یە ل عیراقێ، بەلكو مەژیێ گەنی و شۆفینی یێ دەڤەرێ یە خۆ تووشی كوردان كری.»
ناڤھاتی د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا گۆت: «باوەرناكەم د دیرۆكێ ھەمیێ دا كورد وەكی قوناغا د ناڤبەرا ساڵا 2006 ھەتا 2013ێ دا یێ بھێز ببیت، كو دەرئەنجامێ؛ ھەبوونا كوردەكێ ئێكگرتی (بھێز)، شیعەكێ نە ئێكگرتی و پرت و بەلاڤ دگەل سوننەكێ لاواز بوو ل عیراقێ، بمخابنی ڤە د نوكە دا ھاوكێشە بەرۆڤاژی یە. ب دیتنا من ھێزا دەستھەڵاتا عیراقێ نە ژ ئێكرێزیا شیعایە، بەلكو ژ بێھێزیا كوردایە، كو ئەنجامێ نە ئێكگرتی و نە ئێكرێزیا مللەتێ مە و دویركەفتنا مەیە ژ بھا و پرەنسیپێن مە یێن نەتەوەیی».
ھەلكەفت عەبدلواحد، نڤێسەر و ئەندامێ جڤاتا خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ ل سەر مژارێ گۆت: «خاندنا رەوشا عیراقێ و واقعی بوون باشترین ئامرازی دادپەروەرانە بۆ سیستەمێ فیدرالی و خاندنا سیستەمێ فیدرالی. ب دیتنا من ب چ ئاوایان نابیت بەراوردی و ھەڤبەركرنا سیستەمێ فیدرالی یێ ل عیراقێ د گەل نموونەیێن دیتر یێن فیدرالیەتێ ل سەر ئاستێ جیھانێ بكەین، ژ بەركو ل عیراقێ سیستەمێ فیدرالی دیفاكتۆیەكێ سەپاندی بوویە. دیرۆكا عیراقێ یا سیاسی – جیۆپۆلەتیكی و مێشكێ جڤاكی یێ رۆژھەلاتێ ئەڤ چەندە سەلماندیە.»
ھەلكەفت عەبدلواحد زێدەتر گۆت: «فاكتەرێ ناڤخۆیی، كو ئێكرێزییا مللەتێ كورد و ئالیێن سیاسی بوو ل گەل فاكتەرێ نیڤدەولەتی ھەرێما كوردستانا عیراقێ ل ساڵا 1991ێ بەرھەم ئینا. بەلێ ب مخابنی ڤە نەكو پشتی ساڵا 1991ێ یان ژی قوغانا پشتی 2003ێ، بەلكو ب درێژاهییا دیرۆكا سیاسی یا عیراقێ ھەمیێ، نە بەغدا كورد ب ھەڤپشكێن خۆ یێن سیاسی زانییە و نە ژی كوردان عیراق و بەغدا ب مالا خۆ. راستە بەعس و بەعسیزم خلاس و ژ ناڤچوو، بەلێ توندڕەوی و شۆفێنی یا بەردەوامە. ب كورتی؛ عیراق پێكڤە ژیانەك و كومكرنا ب زۆری یا گەل و نەتەوەیانە ل سەر ھەمی ئاستێن ئەتنیكی و ھەتا ئایینی ژی، باشترین نموونە ژی چارەنڤیسێ كریستیان و پێكھاتا ئۆلی یا ئێزیدیانە. ئانكو؛ عیراق نە شیایە چ ھیڤییان بۆ گەل و مللەتێ خۆ بەرجەستە بكەتن، كو خۆ تێدا ببیننەڤە وەكو كارێكتەرێن سەرەكی ھەم د پرۆسا سیاسی دا و ھەم ژی وەكو ھاولاتیێن پشتگەرم ب سەقامگێری و ئاساییشا نشتیمانی».
ناڤھاتی د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا گۆت: «مادەم رەوشا عیراقێ ب ڤی شێوەیی یە و مادەم ئەم كورد گەھشتینە باوەریەكێ، كو عیراق بۆ مە مال نینە، ئەرێ بۆچی ئالیێن سیاسی یێن كوردی ناڤمالییا خۆ نا رێكئێخن! بڕاستی ژی جھێ حێبەتی و سەرسۆرمانێ یە. لەوما ژی و ب كورتی؛ عیراق و رەوشا عیراقێ ب ڤی سەرۆبەری نا ھێتە گوھۆڕین و كورد ژی ب نەبوونا ئێكدەنگی و ئێكرێزیێ ل عیراقێ مەحالە بگەھنە چ قوناغان».
