گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرھەڤكرن: مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا ھەیڤانەیە، ژ لایێ كۆڤارا مەتین یا ڕەوشەنبیری – گشتی ڤە دھێتە برێڤەبرن. ھەرجار دۆسیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا ئێكشەمبی رێككەفتی 18ی تەباخا 2024ێ، مژارا یازدێ یا ڤی سەكۆیێ ھەیڤانە، ھەژمارەكا تایبەتمەندێن بوارێ جڤاكناسیییێ و پەروەردا زارۆكی ھاتبوونە داخواز و مێھڤانكرن، داكو ل دۆر (كاریگەرییا تەكنۆلۆژییا و سۆشیال میدیایێ ل سەر زارۆكی)، دیتن و بۆچوونێن خۆ دەرببڕن.
مژارا ڤێ جارێ ژ لایێ شەمال ئاكرەیی، سەرنڤیسەرێ كۆڤارا مەتین ڤە ھاتە بڕێڤەبرن.
ل دەستپێكێ رێڤەبەرێ مژارێ، كورتییەك وەكو پێناسە دا سەر مژارا خانی و چاڤخشاندنەك د مژارێ و خەلەكێن وێ یێن بووری دا بۆ ئامادەبوویان پێشكێشكر و تەكەزی ل سەر گرنگییا بابەتێ پەروەردا زارۆكی كر. دیسان دیاركر: «ژبەر گرنگییا بابەتێ پەروەردا زارۆكی و كارتێكرنا بكارئینانا ئامیرێن زیرەك و سۆشیال میدیایێ ب شێوەیەكێ بەرفرەھ ل سەر وی، مە بابەتێ ڤێ ھژمارێ یێ مژارا خانی كرییە كاریگەرییا تەكنۆلۆژییا و سۆشیال میدیایێ ل سەر زارۆكی».
پ. د. ئەمین عەبدولقادر، مامۆستایێ زانكۆیێ و شارەزا د بوارێ وەرگێرانێ د بوارێ زارۆكان دا، پشكداری مژارێ بوو، وی ل سەر کاریگەرییا تەکنۆلۆژیایێ ل سەر زارۆکان بۆ مژارا خانى ئاخفت و گۆت: «تۆڕا جیهانی یا ئنترنێتێ ل ناڤەڕاستا ساڵێن ١٩٩٠تان سروشتێ یاریێن تەکنۆلۆژی و پەروەردە و فێرکرنێ ژ ئالییێن هاردوێر و سوفتوێرڤە گۆهارت. یاریکێن/ لەعبیکێن سمارت/ زیرەک ل ساڵێن ١٩٩٨ێ دەستپێکرییە و بەردەوام پێشکەفتن بخۆڤە دیتییە. ژ ساڵا ٢٠١٥ێ و هێرڤە ب رێکا ئنتەرنێتێ مایکرۆفۆن و ڤیدیۆ و گرێدانا ب رێکا Wi-Fi گەیما دەستپێکرییە.
ئەڤ پێشکەفتنا د بیاڤێ یاری و گەیمێن زارۆکان و بەربەڵاڤییا ئنترنێت و ئالاڤێن خۆ مژویلکرنا زارۆکان بوونە سەدەم ئێدی رۆژ ب رۆژ زارۆک پێڤە بهێنە گرێدان. پشتی هاتنا پەتایا کرۆنایێ Covid-19 و قەدەغەیا ژ مال دەرکەفتنێ زارۆک ل سەرانسەری جیهانێ تووشی جۆرە هیبوونەکا تەکنۆلۆژی بوون. ئەو دەمژمێرێن قوتابخانە و خۆل و چالاکیێن جەستەیی دکرن هەمی نەمان، رێکا ئێکانەیا رۆژ و شەڤێن خۆ دەرباز بکەن ئامیرێن تەکنۆلۆژی بوون. هەر ژ نەچاری ئێدی بۆ ماوەیەکێ درێژ پرۆسەیا خواندنێ ژی ل هەمی ناڤەندێن خواندنێ بوو ئۆنلاین و ب رێکا ئامیرێن تەکنۆلۆژی وەک کۆمپیۆتەر و تێلەفۆن و تابلێتان ب رێڤەچوو. ب ئەڤی ئاوایی د ناڤ هەمی مال و مالباتاندا زارۆک و تەکنۆلۆژی پێکڤە هاتنە گرێدان».
د. ئەمین عەبدولقادری د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «د شییان دایە بێژین؛ هەر د ژییەکێ گەلەک زوی دا و بەری قووناغا قوتابخانێ، زارۆکێن ئەڤرۆ ل سەرانسەری جیهانێ ئاشناییێ ل گەل تەکنۆلۆژیایێ دکەن. هزربکە د ژییەکێ هۆسا زوی دا تێلەفۆن، تابلێت، تێلەفزیۆن یان کۆمپیۆتەر ل گەل دانە و ئەو بخۆ گەلەک جاران ڤەدکەن و ل تشتێن ئەو دخوازن دگەریێن. مادەم د ژییەکێ گەلەک بچویک دا زارۆک تێکەلیێ ل گەل تەکنۆلۆژیایێ دکەن، واتە فێربوونا ئەوان گەلەک زوی دەستپێدکەت و ئەو پتر د بەرهەڤن ژ بۆ قوتابخانەیێ، دەرفەتێن کاری یێن پاشەرۆژێ، داهێنانێ و گەلەک تشتێن دی بۆ پەیدا دبن. سەرەڕای ئەڤێ هەمی تێکەلی و مفایێ تەکنۆلۆژی، هندەک پرسێن رژد ژی هەنە دەربارەی کارتێکرنێن تەکنۆلۆژی ل سەر چاوانییا مەزنبوونا ئەڤی زارۆکی دكه‌ن. هەر چەندە مە وەک دایک و باب و مامۆستا ئەڤ سەربۆرە نەبوویە کانێ بکارهینانا تەکنۆلۆژی ل تەمەنەکێ زوی چاوا باشە و چاوا نە باشە، لێ زانایان بزاڤکرییە خۆ نێزیکی جیهانا ئەڤی بەرەبابێ نوی بکەن و پیچەکێ تێبگەهن کانێ ئاست و خواستێن بکارهینانا تەکنۆلۆژی ژ ئالیی زارۆکان ڤە ب چ ئاوا بیت. د راپۆرتەکا زانکۆیا Western Governors University هاتییە، کو ڤەکۆلینان دیارکرییە زارۆکێن د ناڤبەرا ٨ بۆ ١٠ ساڵی نێزیکی ٨ دەمژمێران رۆژانە ئامیرێن جودا یێن تەکنۆلۆژی بکاردهینن، زارۆکێن مەزنتر و سنێلە ١١ دەمژمێران رۆژانە ل گەل مەدیایێن جۆراوجۆر د بۆرینن. ئانكۆ: ئەو دەمژمێرێن زارۆک رۆژانە ل گەل تەکنۆلۆژیێ دبۆرینن پترن ژ ئەوان دەمژمێرێن ل قوتابخانان دبۆرینن. هندەک گەنج د بێژن هەیڤانە ب هزاران نامەیان دهنیرن، هەتا دەمژمێر ٢ شەڤێ دمیننە هشیار و سۆشیال مەدیایان فەحس دکەن و رۆژانە ژی ب دەمژمێران ڤیدیۆ گەیمان دکەن. هەر چەندە گەلەک خەلک باس ل کارتیکرنێن خرابێن ئەڤێ هەمی بکارهینانا تەکنۆلۆژی دکەن، لێ بەلێ هندەک ژی باس ل باشیێن ئەوێ ژی دکەن. ب پشت بەستن ل سەر مژارێن سێ زانکۆیێن ئەمریکی (National University، (Maryville University Western Governors University»
د. ئەمین عەبدولقادر هندەک خرابی و باشیێن بکارهینانا تەکنۆلۆژی ل سەر زارۆکان دیاركرن، كو ل دەستپێکێ بەحس ل خرابیێن وێ پاشی باشیێ وێ كرن و گۆت:
– کێمتر گوهدان: ژبەر ئەو خۆشییا ئەو ژ تەکنۆلۆژی دبینن، ئەوێ خۆشیێ ل قوتابخانان نابینن، لەوما زارۆک و سنێلە نەشێن گەلەک تەرکیزێ ل سەر بابەتێن قوتابخانەیێ بکەن.
– مەترسیێ زێدە دکەت و نهێنییان کێم دکەت: هەر چەندە سایبەرسکیۆرتی رۆلەکێ باش د ئێمناهییا تەکنۆلۆژیا نوکە دا دگێریت، لێ زێدەبوونا هژمارا هاککەران وەکرییە نهێنیێن زارۆک و سنێلەیان بکەڤنە دەستان و خراب دهێنە بکارهینان.
– مەترسییا دلەراوکێ Depression: ئەو زارۆک و سنێلەیێن پتر تەکنۆلۆژیایێ بکاردهینن، مەترسییا دلەراوکێ و نەخۆشیێن دەرۆنی ل دەڤ وان زێدەترە.
– قەلەوی: ئەو زارۆکێن گەلەک تێلەفۆن و تابلێتان بکاردهینن کێمتر بزاڤ و یارییان دکەن، ئەڤەژی رێژەیا قەلەویێ زێدە دکەن.
– نمرەیێن کێم: ئەو قوتابیێن پتر تەکنۆلۆژی بکاردهینن، بەهرا پتریا ئەوان نمرەیێن کێمتر دهینن، ژبەر دەمێ پێدڤی ژبۆ خواندن و ئەرکێن مال نامینیت.
– خەبەرگۆتن، ئەزمانڕەشی، جنێودان: ب رێکا بکارهینانا تەکنۆلۆژی و سۆشیال مەدیایێ زارۆک و سنێلە فێری شکاندنا یێ بەرامبەر و خەبەر گۆتن و جنێودانێ دبن.
– کێم خەوی و نڤستنەکا نە رێکخستی: ئەڤەژی چەندین نەخۆشی و لاوازی ژێ پەیدا دبن».
د. ئەمین عەبدولقادر، ل گەل ئەڤان هەمی خرابیێن تەکنۆلۆژی ل سەر زارۆکی، ئاماژە ب هندێ دا، کو زانایێن ئەڤی بیاڤی هژمارەکا باشیێن تەکنۆلۆژیایێ ژی ل سەر زارۆکی بەحس کرینە. ژ وان:
– هاریکاری د فێربوونێ دا: گەلەک ئالاڤێن تەکنۆلۆژی هەنە هاریکارییا زارۆکان د فێربوونێ دا دکەن؛ بۆ میناک تێلەفزیۆنێن پەروەردەیی، ئەپلیکەیشن، تێلەفۆنێن زیرەک و تابلێت و هتد.
– ئالاڤێن ناڤ پۆلێ: گەلەک مامۆستا ئالاڤێن تەنۆلۆژی د ناڤ پۆلێ دا بکاردهینن، وەک داتاشۆ، یۆتیۆب و تەختەیێن زیرەک و هژمارەکا دی یا ئامیران، کو پرۆسەیا فێرکرنێ ب ساناهیتر دکەن و قوتابییان پتر فێر دکەن.
– ئامادەکرنا قوتابییان ژ بۆ کارێن پاشەرۆژییێن گرێدای تەکنۆلۆژیێ: ژ ئەنجامێ شارەزایی و بستەهییا زارۆیان ل گەل تەکنۆلۆژیێ ئەو ل پاشەرۆژێ دێ مفای ژێ وەرگرن د کاریدا. کو دبیت ئالاڤێن کاری ل پاشەرۆژێ پتر شیانێن تەکنۆلۆژی بخوازن.
– فڕەکاری Multitasking: ڤەکۆلینان دیارکرییە، کو تەکنۆلۆژی هاریکارە بۆ زارۆکان گەلەک کاران د ئێکدەمدا ئەنجام بدەن. ب سایا تەکنۆلۆژی قوتابی دشێن گوهداریی بکەن و بنڤیسن د ئێک دەمدا.
– پەرەپێدانا فێربوونا ب رێکا بەرێخوەدانێ: قوتابی ب رێکا گەیمکرنێ فێری گەلەک تشتان دبن، لەوما گەلەک گەیم یێن هەین شیانێن مەزن ل دەڤ قوتابییان دروست دکەن. ژ وان شیانان زانینا خواندنا نەخشەیان و گەلەک تشتێن دی.
– گەهشتنا پێزانینان: ئەڤەژی دەرفەتەکا باشە بۆ زارۆکی.
– دانوستاندن: ب رێکا تەکنۆلۆژی و ئامیر و ئالاڤێن ل بەردەست و سۆشیال مەدیایێ و گەیمان ئەو گەلەک دانوستاندنان دکەن، هەڤالا پەیدا دکەن. لێ فەرە ئەم ئەوان فێری دانوستانێن روی ب روی ژی بکەن.
– شیانا چارەکرنا ئاریشەیان و بڕیاردانێ: ب ریکا تەکنۆلۆژی زارۆک ئاریشەیان دبینن و چارە دکەن و وێرەکییا بڕیاردانێ ل دەڤ پەیدا دکەت، ئەڤێ ژی رۆلەکێ مەزن هەیە د ئاڤاکرنا کەسایەتییا وی دا.
ناڤبری ل سەر چاوانییا ھاریكاریكرنا زارۆكی دا، ئاخفت و گۆت: «دایک و باب و مەزن دشێن هاریکارییا زارۆکان بکەن، ب نەهێلانا بکارئینانا شاشەیان ژ ئالیێ زارۆکێن دبن دو ساڵیێ دا. دیسان یاریکرنا ئەلکترۆنی و یا فیزیکی ل گەل زارۆکان بکەن، داکو فێری ژیانا روی ب روی ببن. دانانا کۆنترۆلێ ل سەر ئەوان دەمژێرێن کار ب ئامیرێن تەکنۆلۆژی دکەن. ل بهێنڤەدانان ببەنە خولێن جودا یێن مینا مەلەڤانی و جمناستیک و هتد. پشکنینا ئەو ڤیدیۆیێن تەماشا دکەنێ، ئەو ئەپلیکەیشنێن بکاردهینن بکەن. نیشادانا کۆمپیۆتەری داکو ل پاشەرۆژێ دسەرکەڤتی بن. ئەو پترین ئەپلیکەیشنێن ل ساڵا ٢٠٢٠ێ ژ لایێ سنێلە و قۆناغا بەری سنێلەییێ:
1- تیكتۆك؛ رێژا بكارئینانێ: 105.1 خۆلەك، كو دبیتە 69%.
2- یۆتیوب؛ رێژا بكائینانێ: 102.6 خۆلەك، كو دبیتە 32%.
3- رۆبلۆكس؛ رێژا بكائینانێ: 90 خۆلەك، كو دبیتە 24%.
4- یۆتیوب كیدز؛ رێژا بكارئینانێ: 85.8 خۆلەك، كو دبیتە 6.9%.
5- نێتفلیكس؛ رێژا بكارئینانێ: 80.6 خۆلەك، كو دبیتە 24.4%. (ژێدەر: وێبسایتێ زانکۆیا Maryville University وەکۆ ژ خشتەی یا دیار، د سەرژمێرییا MMGuardian دا زارۆک و سنێلە ل ئەمریکا ب رێژەیێن گەلەک بلند ل ساڵا 2020ێ دا تیکتۆک و یۆتیوبی (69.7% و 32%) بکار ئینایە. هەلبەت ئەڤ رێژەیە بەر ب زێدەبوونێ یە، و ئەگەر ئەم ژی سەرژمێرییەکا ب ئەڤی ئاوایی ل کوردستانێ بکەین دبیت رێژە بلندتر بن ب تایبەت تیکتۆک، یوتیۆب، ئینستگرام و سناپ چات، ب رێژەیێن بلند دهێنە بکارهینان.
ل بەرامبەر ئەڤی ژیوارێ تەکنۆلۆژی و ژ پێخەمەت کێمکرنا کارتێکرنێن خرابێن تەکنۆلۆژیایێ ل سەر زارۆکان، پێدڤیییە دایك و بابێن ئەڤی سەردەمی گەلەک ل زارۆکێن خۆ هشیار بن و ئەوان د ئەڤی بیاڤی دا راستەرێ بکەن. لێ ئەڤ راستییە ل هەمان ساڵ ئانكۆ ل 2020ێ و ل ئەمریکا بەرۆڤاژی بوویە. ئانکو کۆنترۆلا دایك و بابان یا لاواز بوو».
ل دویماھیكێ د. ئەمینی بەحس ل سەر زەحمەتیێن کۆنترۆلا دایک و بابان ل سەر بکارئینانا سۆشیال میدیایێ ژ ئالیێ زارۆکانڤە و دیاركر:
– 1 ژ 6 دایك و بابان کۆنترۆلا زارۆکان ناکەن.
– 39% ژ دایك و بابان دەم نینە چاڤدێرییا زارۆکێن خۆ بکەن ل دەمێ بکارئینانا سۆشیال میدیایێ.
– 21% ژ دایك و بابان زانیاری نینن کانێ چاوان چاڤدێریێ بکەن.
– 32% ژ زارۆکان دزانن چاوا خوە ژ چاڤدێرییا دایک و بابان ڤەدزن.
ل گۆرەی ئەڤێ راپرسییا MOT POLL یا دایك و بابێن زارۆکێن د ناڤبەرا 7 بۆ 12 ساڵی، نیڤەک ژ زارۆکێن د ژیێ 10 بۆ 12 ساڵی دا و سێکەک ژ ژییێ 7 بۆ 9 ساڵی سۆشیال میدیایێ بکار دئینن. ئەڤ راپرسییە زەحمەتییا کۆنترۆلا دایك و بابان دکەت ل سەر بکارئینانا سۆشیال میدیایێ ژ ئالیێ زارۆکێن وان ڤە. راپرسی دیار دکەت،کو 39 % ژ دایك و بابان دەم نینە چاڤدێرییا زارۆکێن خۆ بکەن ل دەمێ بکارئینانا سۆشیال. ئەڤە ژی رێژەیەکا بلندە. هەلبەت بۆ ژیوارێ کوردستانێ ژی بێ گۆمان ئەڤ رێژە بلندترە.
لەوما ژی بۆ هندێ، کو پاشەرۆژا زارۆکێن مە یا گەش و خۆشتر بیت، پێدڤییە ئەم پتر گرنگیێ بدەینە چاوانییا بکارئینانا تەکنۆلۆژیایێ ژ ئالیێ زارۆکانڤە. ل دەما بهێنڤەدانان مە پلانێن تایبەت بۆ ئەوان هەبن، مینا پشکداریکرنا ئەوان د خۆلێن فێرکاری و وەرزشی و خۆشی بۆراندنێ. بزاڤێ بکەین ل گەل خۆ ببەینە سەرەدان و گەریانان. دیسان نڤستنا ئەوان و بکارئینانا ئامیرێن تەکنۆلۆژی ژبن کۆنترۆلا مە دەرنەکەڤن».
جڤاكناس، بەیار باڤی ژ پشكدارێن دیتر یێن مژارا خانی بوو، وی ل سەر هیبوونا زارۆكان ل سەر ئالاڤێن ئەلكترۆنی ئاخفت و گۆت: «ئەنجامێن ڤەكۆلینێن زانایێن ساخلەمی یا جەستەیی دەرۆنی ل دۆر دەم و ژیێ گونجای بۆ بكارئینانێ:
1- د هەمی كاودانان دا، نابیت زارۆكێ دبن ژییێ 2 ساڵیێ دا بكاربینت و ل هندەك وەڵاتان د بن ژییێ 3 ساڵیێ.
2- د سەر ژییێ 3 ساڵیێ دا و ل بن و چاڤدێرییا سەمیانان ژ 30 خۆلەكان دەرباز نەبیت.
د ئەڤی بیاڤی دا زانایەكێ فەرەنسی ل 2021ێ په‌رتووكەكا دارشتی بناڤێ (ب تنێ 30 خۆلەك و بەس) ڤەكۆلین گرێدای ژیێن 3، 6، 9 ، 12 ساڵیێ یە..
3- ل قووناغا پشتی ژییێ 6 ساڵیێ، بۆ 1 دەمژمێرێ ژبەركو؛ زارۆك دێ چیتە قوتابخانێ و پێدڤی زانیاریێن گرێدای ڤێ قووناغا نوی یە، لێ هەر د بن كونترۆلا سەمیانان ڤە.
4- ب هیچ رەنگەكی نابیت ب شەڤ زارۆك بكاربییت.
ئەڤ ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژی وەكو چەكەكێ دو سەر باشیێن بێ هژمار هەنە، هەكەر خودانی ب باشی بكارئینا و هەروەسا زیان و مەترسیێن مەزن هەكەر خراب هاتە بكار ئینانێ«.
بەیار باڤی، ل سەر ھەردو ئالیێن ئەرێنی و نەرێنی و قووناغێن وێ د بكارئینانا ئالاڤێن ئەلكترۆنی دا ئاخفت و گۆت: «ژ باشی و ئالیێن ئەرێنی یێن بكارئینانا ئالاڤێن ئەلكترۆنی:
1- بەرفرەھكرنا بازنێ پەیوەندیێن جڤاكی و گرێدانا هەڤالینیێ و هەڤناسینێ.
2- لەزاتی و كێمی یا دەمی و كێم ماندی بوون بۆ پەیوەندیكرنێ.
3- پەیداكرنا زانیاریێن نوی ل دۆر هەر بابەتەكێ بخوازی.
4- فێربوون و فێركرن ژ جهەكی بۆ جهەكی ب رێكا ئۆنلاین..».
ھەروەسا ئالیێن دیتر یێن خراب بكارئینانا ئالاڤێن ئەلكترۆنی، كو د شییاندایە ل سەر ھندەك تەوەران پۆلین بكەین، وەكۆ میناك؛
1- ژ ئالیێ ساخلەمی ڤە: زانایەكێ كەنەدی ل ساڵا 2019ێ د ڤەكۆلینەكێ دا دیار دكە ت، كو مەترسییا گرێدانا كەسی (زارۆكی) بۆ دەمەكێ زێدە ب ڤی ئاڵاڤی ڤە كێمتر نینە ژ مەترسییا گرێدانێ ب ماددێن هشبەرڤە! ژبەركو؛ ل حالەتێ بەردەوامیێ د بیتە ئەگەرێ ڤەڕشتنا هۆرمونێ (ئەندرنیالین)ی، كو هەست ب خۆشییەكێ دكەت و نەشێت زوی خۆ ژێ رزگار بكەت … وگەلەك دەرهاڤژتنێن دی یێن وەك كزبوونا چاڤان، قەلەوی .. ھتد.
2- ژ ئالیێ جڤاكی ڤە: ب تنێبوون (گۆشەگیری/ انعزال) دبیتە ئەگەرێ دویر كەفتن ژ بازنەیا پەیوەندیێن جڤاكی چ ل ناڤ جڤاكێ گشتی و هەڤالان یان ژی هەتا ل ناڤ خێزانێ و ل گەل كەس و كارا ژی دا، بەلكو گەلەك زارۆكان شییانێن ئاخفتنا دروست و دانوستاندنێ ژی ل دەڤ نامینن.
3- ژ ئالیێ دەرۆنی ڤە: خەمۆكی و ترس و ئالۆزیییا دەرۆنی ژ ئاكامێن دی یێن ئەڤێ هیبوونێ نە، ژبەركۆ؛ ئەڤ بكارهێنەرە (زارۆك) د ناڤبەرا دو جیهانێن ژێك جودا دا دژیت، جیهانەكا لۆژیك و سروشتی و جیهانەكا خەیالی و ئیفترازی!
4- ژ ئالیێ رەوشت و رەفتاران ڤە: ب تایبەت ب رێكا چاڤلێكرنێ هندەك رەفتار و كریارێن نامۆ و نەگونجای ئەنجام د دەت، كو ژ وان ڤیدیۆ و یاری یێن وی دیتین وەرگرتییە، بۆ نموونە دایكەكێ گۆت زارۆكا من یا 4 ساڵێ رۆژەكێ تایێت و برنج كر د ناڤ ئێك دا و صاص پێ وەركر.. ئەم ل دویڤ چووین، بۆ مە دیاربوو، كو یارییەكا هۆسا د ئایبادا وی دا بوو! یان چاڤلێكرن ب كریارێن توندوتیژی و ئازاردانێ.
ناڤبری ل سەر ئەگەرێن هیبوون (ئالۆدەبوونا) زارۆكان ل سەر ئاڵاڤێن تەكنەلۆژییا سەردەم ئاخفت و گۆت:
1- لاوازییا رۆلێ سەمیانێن زارۆكی (دایك و بابان ) د ئاراستەكرن و بەرپرسایەتیێ دا: وەك میناك هەتا،كو دەمێ ئەڤ دایك و بابە ل مال ژی هند تێكەلی و دانوستاندن ل گەل زارۆكان نینە، كو كارلێكی (تفاعل) هەبیت و د ئەنجام دا ئامۆژگاری و شیرەتان ئاراستەی زارۆكان بكەن، یان ژی دایك هەیە هزر دكەت ب ئەڤێ هیبوونا زارۆكی ئەو هاویش دبیت و بێ دەنگە!
2- چاڤلێكرن: دەمێ دایك و باب یان خووشك و برایێن مەزن پترییا دەمی ل سەر ئەنتەرنێتێ بن، هەلبەت زارۆك ژی دێ چاڤ ل وان كەت و ب تشتەكێ ڕەوا و نۆرمال بینیت.
3- لاوازییا هشیارییا ساخلەمیێ ل دەڤ سەمیانێن زارۆكی: پترییا سەمیانێن وان زارۆكێن هیبوویی ئەو رەوشەنبیری و هشیارییا ساخلەمیێ و تێگەهشتن ل سەر مەترسیێن جەستەیی و دەروونی و جڤاكی یێن پێشبینیكری نینن، كو ل پاشەرۆژێ تۆشی زارۆكی ببن.
4- دەمێ ڤاڵا و بێ بەرنامەیی: پترییا خێزانێن زارۆكێن وان هیبوونا ڤان ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژۆیا سەردەم بووین.. بیاڤەكێ مەزن یێ دەمێ ڤاڵا (فراغ) هەنە و هیچ پلان و بەرنامەیەك بۆ داگرتنا ڤی دەمێ ڤاڵا، كو مفای ژێ وەربگرن ب تایبەت بۆ زارۆكی وەكو پێشئێخستنا شیانێن وی/ وێ ل دویڤ حەز و ئارەزۆ و شیانێن ل دەڤ هەین وەك (وەرزش، هونەر، خواندنا پەرتووكان، سەرەدانا هەڤالان و جهێن گەشتیاری..).
5- لاوازییا رولێ دەزگەهێن پەیوەندیدار: وەزارەت و دام و دەزگەهێن رەوشەنبیری، پەروەردەیی (قوتابخانە)، راگەهاندن، رێكخراوێن جڤاكێ سڤیل.. د هشیاركرن و بەرچاڤكرنا مەترسیێن خراب بكارئینان و ئالۆدەبوون ل سەر بكارئینانێ.
6- هاتنا شۆبا كورۆنایێ و مانا د مال دا: ل هەردو ساڵێن 2020 – 2021 ێ و مانا ئەندامێن خێزانێ د مال دا گرێدانەكا مەزن ب ئەڤان ئاڵاڤێن دیجیتالێ ڤە هاتەكرن ژ مەزن و زارۆكان. هەلبەت پشتی هینگێ ژی بەردەوام بوو.
7- هەڤبەركرنەك د ناڤبەرا جڤاكێ مە و جڤاكێن بیانی (ئەورۆپی)دا د سەرەدەرییا زارۆكان ل گەل ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژی یا سەردەم و دیجیتالی ب تایبەت مۆبایل و ئایبادان ڤه«.
ناڤبری ھەروەسا د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا ئاماژە دا رەوشا زارۆكی مە یێ كورد دكەتوارێ مە یێ جڤاكێ دا و گۆت:
– ب درێژاهییا ساڵان شەڕ و كوشتن و دەربەدەری/ ئەنجام = تاكەكێ هەلگرێ كۆمەكا ئازار و گرێ و گڤاشتنێن دەروونی ژ بەرەبابەكی بۆ یێ ل دویڤ خۆڕا و د ئەنجام دا، نەبوونا شیانێن ئاراستەكرنا ساخلەم بۆ خێزانێ و زارۆكێ. راپرسیيەك ل 2023 ێ 70% ێ ئەوێن بەشداربوو یێن گۆتین هەكەر رێكا چوونا ژ دەرڤە گەرەنتی بیت ئەم ئامادەنە بچین!
– بێكاری و نە رێكخستنا دەمی/ ئەنجام = نەبوونا ڤی سیستەمێ سرووشتی لێكڤەكرنا 24 دەمژمێران ل سەر 8 دەمژمێران بۆ كاری (خواندن ژی كارە) و 8 دەمژمێر بۆ بێهنڤەدانێ و هندەك ئارەزۆ و ئیلتزاماتێن رۆژانە، هەروەسا 8 دەمژمێر بۆ نڤستنێ .. بەلكۆ بەرۆڤاژی و ل دویڤ كەتوارێ هەی، رێژەیەكا زۆر ژ زارۆكان هەتا 3 سپێدێ هشیارن و ل گەل ئایبادێ نە!
– هاتنا ژ نشكەكێ ڤە یا ڤان ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژی: ئەنجام = سەرەدەرییەكا نە سرۆشتی ل گەل هاتە كرن، وەك میناك هاتنا سەتەلایتێ ل ساڵێن نۆتان..هتد.
– نە بوونا نەخشە و پلانا پاشەرۆژێ: ئەنجام = نەبوونا بەرنامەیەكێ دیار بۆ خێزانێ و زارۆكی چ ل سەر ئاستێ رۆژێ، حەفتیێ، هەیڤێ، ساڵێ.. وەكو دیاركرنا دەمژمێرێن خواندنێ، تەماشەكرنا بەرنامێن تەلەڤزیۆنی، ئەنجامدانا یارییەكێ ل گەل تیمەكێ یان هەڤالان، چوونا سەرەدانەكێ و گەشتەكێ.. هەلبەت ئەڤ خالە ژی پتر گرێدای بارێ گشتی یە، كو ل دەمێ سەمیانێ خێزانێ داهاتەكێ جهگیر نەبیت و زارۆك بێ بەهر بیت ژ پرۆژێن پشتەڤانیێ دانانا نەخشە و پلانێ ژی بۆ پێشەرۆژێ ژی دێ یا ب زەحمەت بیت!».
ھەروەسا ناڤبری ل سەر رەوشا زارۆكێ كورد دكەتوارێ جڤاكێ بیانی (ئەوروپی) دا: وەكو هەڤبەركرنەك، گۆت:
بۆ هەڤبەركرنا زارۆكێ مە ل ڤێ ژینگەها مە یا جڤاكی (ل هەرێما كوردستانێ) و هەڤبەركرن ل گەل زارۆكێ كورد ل وەڵاتێن بیانی (ئەورۆپی) د بیاڤێ سەرەدەریكرن ل گەل ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژییا سەردەم و دیجیتالێ (ب تایبەت مۆبایل و ئایباد) مە (عەیینەیەك) ژ 20 سەمیانێن خیزانا هەلبژارت ل وەڵاتێن (سوێد، نەرویج، دانیمارك، ئەلمانیا، هۆلەندا، بەریتانیا + ئەمریكا و كەنەدا) هەمان پرسیار مە ئاراستەكرن:
پ – زارۆكێ هەوە رۆژێ چەند وەختێ خۆ ب ئەڤان ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژی ڤە د بوورینت؟
ب:90 % ژ نیڤ دەمژمێرێ هەتا دەممژمێرەكێ .. ژ بلی هەردو رۆژێن بێهنڤەدانێ پترە،
یان ژی هەر نینە و كێمترە، هەكەر ب هندەك بەرنامە و یاری و گەشت و سەرەدانان ڤە بهێن گرێدان، هەلبەت پتریا ئەوان بۆ یێن د ژییێ د سەر سێ ساڵیێ دا .
پ – زارۆكێ هەوە وەكو سیستەم دەمژمێر چەند د نڤیت و دەمژمێر چەند ژ خەو را دبیت؟
ب: 80 % ل دەمژمێر 8 شەڤ بۆ نڤستنێ و 7 سپێدێ هەتا 7 و نیڤ ژ خەو رابوونێ و 20 % ل دەمژمێر 8 و نیڤ هەتا 9 شەڤ بۆ نڤستنێ و بۆ سپێدێ هەر 7 هەتا 7 و نیڤ.
پ- ل دەمێ هەردو رۆژێن بێهنڤەدانێ زارۆك چەوا وەختێ خۆ د بوورینن؟
ب: ل گەل دایك و بابان پترییا جاران سەرەدانا بۆ پارك و جهێن گەشتیاری و باخچێن گیانەوەران و جهێ یاریێن زارۆكان و چوونا شانۆ و سینەمایێ و مۆزەخانان دكەن یان سەرەدانەكێ، یان ژی بەشداری یارییەكا وەرزشی یان تیمەكا هونەری ل دويڤ حەز و ئارەزۆیا خۆ بەشدار دبیت و د ئەڤی حالەتی دا سەرەڕای رۆژا بێهنڤەدانێ هند ب ئاڵاڤێ مۆبایلێ و ئەنتەرنێتێ ڤە مژویل نابیت.
پ – رێكێن كونترۆلكرنا زارۆكی، كو پێگیر بیت دەمەكێ زێدە ل سەر ئاڵاڤێ تەكنۆلۆژی نە مینت:
ب: نەب زۆرێ و قوتانێ ، بەلكو بكار ئینانا دو رێكان:
دانوستاندن ل گەل زارۆكی: كو ئەڤ تشتێ ئەم بۆ تە د بێژین مە ژبەر تە یە و بۆ بەرژەوەندییا تە یە، هندە وەخت و فلان بەرنامە بۆ تە ب مفا و گونجاینە.
یان ژی هندەك جاران ب (رێكەفتنەكا) ئیمزاكری د ناڤبەرا زارۆكی و سەمیانێ وی دا، كو ل سەر هندەك خالان رێك بكەڤن (هندە وەخت، فلان بەرنامە، ئاگاداركرن ل سەر بەرنامێن بكار دئینت .. هتد) پتر مەبەست پێ ئەوە زارۆك هەست ب كەسایەتییا خۆ بكت.
پ – رێكێن سەرەدەریكرنێ وەكو (سزا)، هەكەر زارۆك پێگیر نەبوو ب رێنمایێن خێزانێ بۆ دەمێ دیاركری ل سەر ئامێری بیت یان ژ بەرنامێن دیاركری دەركەڤیت بۆ یێن نەگونجای؟
ب: بێ بەهركرنا زارۆكی بۆ ماوێ چەند رۆژان یان حەفتیەكێ تەماشای تەلەڤزیونێ نەكەت، یان ژی ل گەل نە دەركەڤن بۆ گەشت و سەرەدانەكێ.
پ- ئەرێ ئەو بەرنامە، یان (مەوقعێن) زارۆك بكار دئینیت یێ ئازادە بۆ هەلبژارتنێ ؟
ب- ب شێوەیەك گشتی سیستەمەك هەیە پێش وەخت بەرنامە (یاری، فیلم، چیرۆك، سترانێن زارۆكان ..) ل دویڤ ژییێ زارۆكی دهێن داڕشتن و دانان .. هەلبەت د سەر ژییێ 3 ساڵیێ دا.
پ – هەتا چ ڕادە سەمیانێ زارۆكی چاڤدێرییا بەرنامێن بكار ئیناین دكەت؟
ب: تشتەكێ نۆرمالە و (بێ ئیحراجە) سەمیانێن زارۆكی موبایلێ، ئایبادێ ژێ وەرگرن و لێ بنێرن و بزانن كیشك بەرنامە بكارئیناینە و دیتینە … هەكەر تشتەكێ نەگونجای بیت دێ دایەلۆكێ ل گەل كەن و تێگەهینن، كو ئەو بەرنامێ ئەو چوویە د ناڤ دا و بكارئینای بۆ وی زیانبەخشە و ل گەل دیاركرنا ئەگەران و هەروەسا مەترسییان ب مەبەستا، كو دوبارە نەكەت.
پ- ئەو پشتەڤانی و ئیمتیازاتێن زارۆك ژێ مفادار د سیستەمێ جڤاكی یێ وەڵاتی دا:
ب: حكومەت د ساڵێ دا كارتەكێ ب بهایێ (500-600) دۆلاران د دەتە سەمیانێ زارۆكی .. بتنێ بۆ كڕینا پێدڤییێن زارۆكی یێن كەسۆكی (بۆ نموونە كڕینا جل و بەرگان).
هەروەسا ساڵانە ب تایبەت نێزیكی بێهنڤەدانا وەرزێ هاڤینێ كوژمەكێ پارەی ل سەمیانێ زارۆكی د زڤڕینت (كو رێژەیەكێ هەیڤانە ژ مۆچێ وی بڕی یە، یان ژی وەكو پاداشت د دەتێ ب مەبەستا ئەنجامدانا گەشتەكێ بۆ خێزانێ، پتری یا جاران بۆ ژدەرڤە) «.
بەیار باڤی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا جەخت كرە ل سەر رێكێن چارەسەرییا هیبوونا زارۆكی ل گەل ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژییا سەردەم و گۆت: «ب دیتنا من بۆ سەرەدەرییا گونجای و دیتنا رێكێن چارەسەریێ دگەل دیاردەیا ئالۆدەبوونا زارۆكی دگەل ئەڤان ئاڵاڤێن تەكنۆلۆژی ب ڤی دەمێ زێدە، ئەڤ رێكارە بهێنە پەیرەوكرن:
1- بەڵاڤكرنا هشیارییا جڤاكی ل سەر مەترسیێن ڤێ بكارئینانێ ب تایبەت ژ ئالیێ ساخلەمی ڤە.. و بەرچاڤكرنا ئەوان زیان و ئاكامێن ئەڤێ هیبوونێ.
2- بەشداركرنا بەرفرەھ یا دەزگەهێن جودا جودا یین پەروەردەیی، ساخلەمی، میدیایی و هەتا مینبەرێن ئایینی د ئەڤی هەوا هشیاركرنا جڤاكی دا، كو ژ خێزانێ دەست پێ بكەت.
3- چاڤدێری و كونترۆلكرن و بەرنامەكرنا ئاڵاڤێن بكارئینانێ ژئالیێ زارۆكی ڤە، كو ل دویڤ ژیێ وان و ژینگەها وان بگونجیت.
4- خۆشكرنا ڕەوشا خێزانێ و سەمیانێ خێزانێ ب تایبەت یێن خودان زارۆك و نەخاسمە فەرمانبەر، كو ب ژیانەكا شایستە بژین و هیڤی ب پاشەرۆژەكا گەش هەبن.. ب ڤی رەنگی دێ شێت ژ بازنەیا دەمێ ڤاڵا و بێ ئومێدیێ دەركەڤیت ببیت خودان پلان و و بەرنامە بۆ ئەڤرۆ و سوباهی و د ئەنجام دا زارۆكەكێ پێگیر و خێزانەكا بەختەوەر».
سەلام بالایی، سەرنڤیسەرێ بەری یێ گۆڤارا سڤۆرە، ئێك ژ ئامادەبوویێن مژارێ بوو، وی ل سەر رێكارێن چارەسەركرنا نەرێنیێن سۆشیال میدیا و تەكنۆلۆژییێ و كێمكرنا كارتێكرنا وێ ئاخفت و گۆت: «سۆشیال میدیایێ ب شێوەیەكێ گشتی كارتێكرنەكا گەلەك مەزن و كویر ل سەر ھەمی جۆمكێن ژیانێ كرییە. زارۆك، كو ئێك ژ تەخێن گەلەك یێن گرنگێن جڤاكی یە ل سەر ئاستێ جیھانێ ھەمیێ كەتیە بن بارێ كارتێكرنا سۆشیال میدیا و تەكنۆلۆژیایێ. ل گۆر ڤەكۆلینەكێ، كو د كۆڤاراIndependent یا بەریتانی دا ھاتییە بەلاڤكرن، د بێژیت: ’گەلەك مژویلبوونا زارۆكی ل سەر سۆشیال میدیایێ ئەگەرێ سەرەكی یێ؛ ئۆتیزم، تۆندوتیژی و دویركەفتن ژ ژینگەھا، كو مالا وی یە‘. لەوما ژی گەلەك پێدڤیە ئەم ب ھشیارانە سەرەدەریێ ل گەل زارۆكێ و سەرەدەرییا وی بكەین ل گەل بكارئینانا ئامیرێن تەكنۆلۆژییایێ».
سەلام بالایی، زێدەتری ل سەر بابەتی ئاخفت و گۆت: «پێدڤییە ھەر چەوا بیت، ئەم بەرێخۆ بدەینە وان رێكارێن سەرەكی یێن چارەسەركرنا گرێدانا زارۆكی ب سۆشیالێ ڤە، ژ وان؛
1- پێدڤییە، دەم و چەوانییا سەرەدەریكرن ل گەل دەمژمێرێ بھێتە رێكخستن. ئانكۆ: دەمێن خارن و ڤەخارن و ڕابوون و روینشتن و نڤستنێ بۆ زارۆكی بھێنە دەستنیشانكرن.
2- گوھۆڕینا دەم و ژینگەھێ، نموونا ھەیڤا رەمەزانا پیرۆز، كو دەمێن بێھنڤەدانێ ل گەل یێ دی دھێتە گھۆڕین، یان ژی ھاتنا كورۆنایێ، كو فاكتەرەكێ گەلەك گرنگ بوو ل سەر گوھۆرینا تەكتیكا ژیانێ.
3- گوھۆڕین و بھێزكرنا پەیوەندییا د ناڤبەرا قوتابی و مامۆستایان دا ب تایبەت ل قووناغێن بنەرەت و ناوەندی. ھەروەسا فێركرنا قوتابی ل ناڤەندێن خاندنێ ل سەر چەوانیا بكارئینانا ئالەتێن سۆشیال میدیایێ ب رێكێن زانستی، كو رێكێن چەوانیا بكارئینانێ بۆ بھێنە بەحسكرن.
4- وێنەكێشان، مۆزیك و سرۆد ب شێوەیەكێ زانستییانە ببیتە بابەت ل ناڤەندێن خاندنێ و ھەوڵ بھێنە دان بۆ وێ چەندێ، كو ئەڤ وانەیە ببنە ئەلتەرناتیڤ بۆ سۆشیال و تەكنۆلۆژییایێ.»
سەلام بالایی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «خوزی ناڤەندێن مە یێن خاندنێ و ل سەر ئاستێ پەروەردێ كار كربا بۆ ب زانستی كاركرنێ ل سەر چەوانیا سەرەدەریكرنا زارۆك و سنێلەی ل سەر تەكنۆلۆژییایێ، ژبەركۆ؛ ھندی پتر تەكنۆلۆژییا پێشبكەڤیت، پتر تنێبوون (گۆشەگیر) ل دەڤ گەنجی پەیدا دبیت.
ڤەكۆلەرا جڤاكی، مامۆستا فاییزا عەبدلواحد ل سەر ڕۆلێ دhیك و بابان د چەوانییا كێمكرنا كارتێكرنا سۆشیال میدیا و تەكنۆلۆژییایێ ئاخفت و گۆت: «جڤاكێ مە بێ بەھر نە بوویە ژ وێ پێلا تەكنۆلۆژییایێ یا ب شێوەیەكێ بەرفرەھ جیھان و ھەمی جومكێن وێ داگیركرین و شیای بچیتە د ھەمی قولاچان دا. لەوما ل سەر ڤی بنیاتی؛ ئەم نەشێن ب چ شێوەیان ناڤبرێ ب دەینە د ناڤبەرا جڤاكێ مە و یێن جیھانێ. ئانكۆ ھەر كارتێكرنەكا ڕاستەوخۆ یا تەكنۆلۆژییا ب خۆ ڤە د بینیت، ئێكسەر كاریگەرییێ ل مە ژی د كەتن، ژبەركۆ؛ پێلا وێ یا بێ سنورە».
مامۆستا فاییزایێ د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «پێدڤییە ھەر چەوا بیت، دایك و باب بكەڤنە ناڤ ھەولێن دورستكرنا پەیوەندییان ل گەل زارۆكێن خۆ و دەست ب ڤێ پرۆسەیێ بكەن ھەر ژ قۆناغێن تفالینیێ ھەتا ژیێ 10 – 12 ساڵیێ. چ جاران ئەم نەشێن ئاستێ ڕەوشەنبیری یێ خێزانێ بكەینە پیڤەرێ ھێزا ھشیارییا زارۆكی د ناڤ خێزانێ دا، ژبەركۆ؛ گەلەك خێزان ھەنە، ئاستێ وان یێ رەوشەنبیری گەلەك یێ بلندە، بەلێ ئەو دایك و بابێن ڕەوشەنبیر نە شییایینە ب دورستی ب رۆلێ خۆ ڕا ببن، بەرۆڤاژی بەلكۆ زارۆكی نە شییایە خۆ وەكی كارێكتەرەكێ ئەكتیف و سەرەكی د ناڤ خێزانێ دا ببینیت».
ناڤبریێ د بەردوەمیا ئاخفتنا خۆ دا تەكەزی ل سەر ھندەك خالیێن گرنگ كر و گۆت:
– پێدڤیە دایك و باب ب ڕۆلێ خۆ یێ سەرەكی ڕاببن و ھەر چەند دەمەكێ كورت ژی بیت، بەلێ ب زارۆكێ خۆ بدەت د ناڤ خێزانێ دا.
– سۆشیال میدیا و تەكنۆلۆژیا یا ھەی و دێ ھەر ھەبیت، لەوما ژی دابڕاندنا زارۆكی ژ تەكنۆلۆژیایێ نە یا ساخلەمە، بەلێ پێدڤییە ھەر چەوا بیت كار بھێتە كرن بۆ ب زانستی بكارئینانا ئالەتێن سەردەمیانە یێن تەكنۆلۆژییایێ.
– خوارن و ڤەخوارنا و روینشتا دۆم درێژ ل سەر سۆشیالێ، دبیتە ئەگەرێ لاوازبوونا گەھێن لەشێ زارۆكی و د ئەنجام دا، ئەڤ زارۆكە نە شێت ژ یا پێدڤی گەشێ بكەتن. نە دویرە لاوازییا گەشا زارۆكی ببیتە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو د پاشەرۆژێ دا بەرەبابەكێ كورتە بالا پەیدا ببیت.
– بۆ وێ چەندێ؛ زارۆك بەڕەڵا نە بیت، پێدڤییە دەیك و باب قوربانیێ ب دەمێ خۆ بدەن.
– زارۆك ببیتە ناڤەند بۆ گرنگیپێدانێ و یاری ب كریاركی (مەیدانی) ل گەل بھێنە كرن، بۆ وێ چەندێ ھەست ب گۆشەكیریێ نەكەتن.
د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا، فاییزا خانێ گۆت: »ژ ئەگەرێ كەلەكە و بەرفرەھبوونا فشارێن ل سەر زارۆكی و گۆشەگیریا وی، مە پرۆژەیەك بەرھەڤكریە بۆ وێ چەندێ بەری پرۆسا ھەڤژینیێ بھێتە پێكئینان، جۆت (بیك و زاڤا) بھێنە پەروەردەكرن ل سەر وێ چەندێ ئاستێ بەرپرسیارەتییا خۆ بزانن وەكۆ دەیك و باب.»
ھەیڤا دۆسكی؛ سەرنڤیسەرا گۆڤارا سڤۆرە یا زارۆكان و شارەزا د بوارێ زارۆكان دا ل سەر: كاریگەرییا سۆشیال میدیایێ ل سەر خواندنا په‌رتووكان ل نك زارۆكان ئاخفت و گۆت: «سۆشیال میدیا رێكەكا گەهاندنێ یە د ناڤبەرا ئەرێنی و نەرینینێ دا، ئانكۆ؛ شیرەكێ دو سەرە، وەكو راگەهاندنێ و ئەو د هێتە هژمارتن ژ زارۆكێن تەكنۆلۆژیایێ زوی ژ دایك بووی و زوی مەزن بووی، كو هەر تشت كرە زیرەكیا دەستكرد، ئانكو؛ ژیرییا دەستكرد، ئەڤێ چەندێ ژی كارتێكرنەكا مەزن كرییە سەر تەخا هەرە نازك، كو زارۆكن.
1- فێربوون ئانكو (ادمان) ل سەر میدیایێ و هەمی ئامیرێن تەكنۆلۆژییایێ د بیتە ئەگەر، كو هەر تشتی بەرهەڤ دكەت بێی شێوەكێ ساخلەمیا مەژی و دەرۆنی ل نك زارۆكی، كو وێنەیێ سار ژی د كەتە ڤیدیۆ و لڤینان د ناڤ دا پەیدا دكەت بێی ماندیبوون و بكارئینانا مەژی. ھەتا هەمی پێزانینا بەرهەڤ دكەت ب شێوەكێ حازر، ئەڤە بێی پاشایێ مەژی، كو دبێژنێ (پاشایێ هزرا) ئانكو ب شێوەیەكێ ھەرەمەكی نا هێتە ئاڤاكرن و برێڤەبرن.
2-گوهۆرینێن میزاجی زارۆكی دكەتە مرۆڤەكێ میزاجی، كو دەم دەمی، كو ئاماژێ دكەنە تۆرەبوونێ و هەست ب تنێ بوونێ و هزر د نەرێنی دا دكەن، تا وی رادەیی، كو مرۆڤەكێ خۆ پەرست بیت و حەز ژ خۆ بتنێ بكەت و بەرژەوەندا خۆ پتر ببینیت، زێدەباری زارۆك تۆشی هندەك رەفتارێن دی دبیت، پەیداكرنا رەفتارێن نەرێنی تێكچوون، كو تێكچوونا سیستەمێ ژیانا مرۆڤی نڤستن، خوارن، وەرزش، ب هەروە دبەت ژ ئەگەرێ ژبیركرنێ ل نك زارۆكی پەیدا دكەت، تایبەت ژی ( لایەنێ مەعریفی) یێ زارۆكی لاواز دكەت، كو بەرێ وان دەتە ڤان ئەگەرێن ب زیان؛ كو ژبیرركرنە.
3-لاوازییا تێگەهێ هزركرنێ بۆ هەر بابەتەكی لاواز دكەت و هەتا ل دەڤ هندەك زارۆكان ژ ناڤ دبەت و ئەوان توشی نەخوشیێن دۆمدرێژ یێن مەژی دكەت و دبیتە نەساخی ل سەر جەستەیێ زارۆكی بۆ نمونە؛ ئوتیزم، تخلف، قەلەوی ، تێكچوونا نڤستنێ، تورەبوون و هتد.. شیانێن زارۆكی لاواز و بێهێز دكەت د ژیانێ و دسەرەدەرییا وی ل گەل ژیانێ بەر ب ئاراستەیەكێ نەرێنی ڤە دبەت.
4- تێگەهشتنا لاواز د پەیوەندیێن جڤاكی و خێزانی هەڤالینیی دا لاواز دكەت و بەرۆڤاژی وەردگریت.
5- تێگەهێ هشیاركرنێ (انتباه) ل دەڤ زارۆكی گەلەك لاواز دكەت و گەلەك كێم هزركرنێ د بابەتێن زانستی دا دكەت، ژبەركۆ؛ هەر تشت ب سانەهی دگەهیتە بەر دەستی.
6-لاوازییا پێگیریكرنێ ل دەڤ زارۆكی وەكو بیركرن و بیرتیژیێ بەر ب ئاراستەكێ خراب دبەت چونكی یێ هوشیار نینە درەفتاركرنێ دا دگەل دەم و كارێن پێدڤی یێن رۆژانە، چونكی یێ دجیهانەكا دەستكرد دا دژیت و یێ بەرزەیە.
7- هندەك باشی ژی هەنە، كو مەژیێ زارۆكی زێدەتر بەر ب جیهانەكا نوی و پێزانێن نوی ڤە برییە، بەلێ مەرجەكی دایك و باب ل گەل بن و ئەوان كەسایەتی و كەسانێن ئەو بێ (مەندەهۆش) بۆ زارۆكی شرۆڤە بكەت و تایبەت زانا و كەسانێن د سۆشیال میدیایێ دا، كو ل گەل باخڤن و بۆ وی شرۆڤە بكەت ب دەنگ و وێنە دا، كو نەكەڤنە باندۆرا هزرێن نەرێنێ و خراب سەرەدەیێ وەرگریت.
8- هەر چەندە ئەم حەز دكەین ب رێكا سۆشیالێ هندەك پێزانینا ل دەڤ زاۆكان بیبینین، بەلێ ئەڤە وەكو سەرڤە (سطحی) وەردگریت گەلەك جودایە ژ وێ یا دخوینیت وەك كاغەز و خوان و نڤیسین».
ھەیفا دۆسكی د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا، گۆت: «چاوانییا فێركرنێ ل نك زارۆكی كو بەرێ وان بدەتە خواندنا په‌رتووك و گۆڤاران:
ئەم گەلەك جار هەول د دەین، زارۆكی فێر بكەین حەز ژ خواندنا په‌رتووك و گۆڤاران بكەن ئەو ژی پێدڤی هندەك رێك و شێوازێن تایبەت یێن خواندنێ نە:
1-گرنگە ئەو تێكەل و هەڤالینیا دایك و بابی دگەل زارۆكی هەبیت، كو بشێت پەرتووكا ب زارۆكان بدەتە خواندن.
2- دانانا بەرنامەكێ تایبەت بۆ زارۆكی د رۆژێ دا دەمەكێ تایبەت یێ خواندنێ هەبیت.
3- زارۆكی ب رێكا بەریكانێن نڤیسینێ فێر بكە و پێڤە گرێ بدە.
4- بۆ خواندنا هەر پەرتووكەكێ خەلاتەكی بدێ.
5- ل گەل زارۆكی پێكڤە پەرتووكێ بخوینن.
6- زارۆكی فێر بكە بزانیت هندەك پەرتووك یێن هەین ب وان ڤە گرێداینە.
7- پەرتووكخانەكا تایبەت ب وانڤە بهێتە دانان هەست پێ بكەت بەرپرساتییا زارۆكی یە و ب پارێزیت و هندەك ل دەمێ رۆژێ دەمێ خۆ بدەتە خواندن و دیڤچوونا وان.
ھەیفا خانێ د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا ل سەر وێ چەندێ، كا دێ چەوا بەرێ زارۆكی ژ سۆشیالێ وەرگێری، گۆت: «هندەك رێك و بناغێن هەین زارۆك ژ سۆشیالێ بەرێ خۆ لێ وەرگێریت:
1- رۆژانە دەركەفتن و تێكەلی و پەیوەندیێن موكم، كو بێهنا زارۆكی كورت نەكەن ژ دویركەفتن ژ سۆشیالێ.
2- هندەك دەمی رۆژ بو رۆژێ لێ كێم نە ب ئێكجاری لێ وەرگێری.
3- جاران هندەك نموونا نیشا زارۆكی بدە، كو زیانێن زێدە بكارئینانا سۆشیالێ بو زارۆكان و كاریگەرییا ل سەر كەسایەتییا وان.
4- گەریان و جهێن گەشت و گۆزاری دەمێ زارۆكی كورت دكەت ژ مژولیا سۆشیالێ.
5- مژویلكرنا زارۆكی ب هندەك یاریێن مەژى یێ وی مژویل دكەن و ئاستێ وی باشتر دكەت یێن پراكتیكی، كو رۆژانە خۆ تێدا ببینیت.
6- مژویلكرنا زارۆكی ب سوحبەت و ترانە و دەمێن تایبەت دگەل خێزانێ.
ل دویماھیكا مژارا، ھەر ئێك ژ ئامادەبوویێن دی وەكۆ؛ مامۆستا جەمال بەرواری و دلدار محەمەدی و دیتن و بۆچوونێن خۆ پرسیار ئاراستەی پێشكێشكاران كرن و ب سەرنج تێبینییێن خۆ مژار دەولەمەندتر لێ كر.
