گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرھەڤكرن: مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا ھەیڤانەیە، ژ لایێ كۆڤارا مەتین یا ڕەوشەنبیری – گشتی ڤە دھێتە برێڤەبرن. ھەرجار دۆسیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا دوشەمبی رێككەفتی 22ی تیرمەھا 2024ێ، مژارا دەھێ یا ڤی سەكۆیێ ھەیڤانە، ھەژمارەكا تایبەتمەندێن بوارێ ژیرییا دەستكرد و تەنكۆلۆژیا و ئەكادیمیسیەنێن چەلەنگ ھاتبوونە داخواز و مێھڤانكرن، داكو ل دۆر (ژیرییا دەستكرد و كاریگەریێن وێ)، دیتن و بۆچوونێن خۆ دەرببڕن.
مژارا ڤێ جارێ ژ لایێ ھۆشەنگ تاجر، ئهندامێ دهستهكا نڤیسهران ل كۆڤارا مەتین ڤە ھاتە بڕێڤەبرن.
ل دەستپێكێ رێڤەبەرێ مژارێ، كورتییەك وەكو پێناسە دا سەر مژارا خانی و چاڤخشاندنەك د مژارێ و خەلەكێن وێ یێن بووری دا بۆ ئامادەبوویان پێشكێشكر و تەكەزی ل سەر گرنگییا بابەتێ ژیرییا دەستكرد كر. دیسان دیاركر: ژ بەر باندۆرا مەزن یا ژیرییا دەستكرد، كو ئەڤرۆ ب شێوەیەكێ بەرفرەھ شییایە ھەمی قولاچكێن ژینگەھا مە داگیر بكەتن و كاریگەریێن گەلەك مەزن و دژوار ل سەر سەكتۆرێن ژیانێ بھێلیت، مە بابەتێ ڤێ جارێ، كاریگەریێن ژیرییا دەستكرد ھەلبژارتییە وەكو مژار.
د. ئيراهيم مۆسا، كو تایبەتمەندییا وی ئابۆرە بۆ مژارێ ل سەر كاریگەریا ژیرییا دەستكرد ل سەر ئابۆری ئاخفت و گۆت: «د نۆكە دا ئابۆر و ژیرییا دەستكرد پێكڤە یێن دبنە دو روی بۆ ئێك ئارمانجا ھەڤپشك یان ب شێوەیەكی دیتر بێژین ھەردو ناڤ یێ د ئێك بازنەی دا دزڤڕن و ئێك وەكو تەمامكەرا یا دی یا د خۆ پێشئخستنێ دا. ژیرییا دەستكرد ب شێوەیەكێ سروشتی ھندەك خەواریزمن، بەلێ ئەڤ خەوازمییە، كو ساڵا 1956ێ ب ناڤێ ژیرییا دەستكرد پەیدابوویە بەردەوام د خۆ پێشڤەبرنێ دایە، ب شێوەیەكی یا بەردەوامە، كو نە دویرە د ئاییندەی دا ھندەك ژ شییان و تایبەتمەندیێن مرۆڤی ژ مرۆڤی بستینیت و ئێدی ھەمی كار و بزاڤ بكەڤنە دەستێن رۆبۆتەكێ سەر نەرم، كو یێ ئامادە بیت بۆ جێبەجێكرنا ھەمی كار و ئەركێن مرۆڤی».
ناڤبری زێدەتر ئاخفت و گۆت: «سەرەڕای وێ چەندێ، كو ژیرییا دەستكرد گەلەك روی و ئالییێن خۆ یێن نەرێنی ھەنە، بەلێ ب راستی ژی وێ گەلەك ژ خەونێن مە كرینە راست، رەنگە جاران بۆ مە خەون بوو؛ ئاخفتن ئۆتۆماتیكی ببیتە نڤیسان یان دەنگ بھێتە گوھۆڕین بۆ وێنەی و بەرۆڤاژی، بەلێ د نوكە دا گەلەك ئەرك و كارێن مرۆڤی ب ساناھی كرینە ب شێوەیەكی گەلەك مرۆڤ د گەلەك ئەرك و كارێن وی دا ھێلاینە بێكار و ڤڕێكرینە مال. ئەڤە سەرەڕای وێ چەندێ وەكو بەری نھا مە گۆتی ڤەرێژا وێ دبیتە ئەگەرێ ئافراندنا ھندەك پرس و ئاریشەیێن جڤاكی».
د. ئیراھیم ل سەر ھێزا ئابۆرییا جیھانێ و پشكا وێ د ژیرییا دەستكرد دا ئاخفت و گۆت: «د نھا دا داھاتێن ھەر ئێك ژ ویلایەتێن ئێكگرتی، چین، ئەلمانیا، ژاپۆن و ھندستانێ 58 ترلیۆن دۆلارێن ئەمریكی نە. ژ وەڵاتێ شەشێ ئانكۆ یێ پشتی ھندستانێ ھەتا ھژمار بیست، 25 ترلیۆن دۆلارن، ب كورتی؛ ھەر بیست وەڵاتێن ئێكێ ل گەل ھەر پێنجێن ل دەستپێكێ 75% یا ھەمی داھاتێ جیھانێ پێك دئینن. یا سەیر نینە، ئەگەر ئەم بێژین ژیرییا دەستكرد و ھێزا وێ پشكەكا گرنگ یا ھێزا ئابۆری و سیاسی یا وان وەڵاتان پێك د ئینیت یێن مە ناڤێن وان ل سەری دیاركرین. ژبەركۆ؛ ئەپڵ، مایكرۆسۆفت، ئیندیڤلا، ئەلفابێت، گۆگڵی و ئامازۆن..ھتد خودانێن خۆ سەرمایەكێ قەبارە 20 ترلیۆن دۆلارینە، ب تنێ مایكرۆسۆفتێ 3.5 ترلیۆن دۆلار یێن ھەین و پڕانییا ڤان كۆمپانیان ئەمریكی نە. لەوما ژی د نھا دا ژیرییا دەستكرد بوویە ھێزا ئابۆری یا جێھانی و ئابۆر ژی بوویە سیاسەت».
ناڤبری د ئاخفتنا خۆ دا تەكەزی ل سەر خۆ گونجاندنێ ل گەل ژیرییا دەستكرد كر و گۆت: «ب ھەمی شێوەیان پێدڤییە ئەم خۆ ل گەل گوھۆڕینێن تەكنۆلۆژیا و ژیرییا دەستكرد ب گونجینین و ھەول بدەین وەكو تەكنۆلۆژیایێ خۆ پێشڤە ببەین، ئەگەر نە و بەروڤاژی وێ، ئانكۆ ژیرییا دەستكرد چ ھەست و دلۆڤانی نینە و دێ مرۆڤی ھێلیتە ب رێكێ ڤە و كاریگەرییا وێ نە ب تنێ ل سەر رۆژنامەگەری و راگەھاندن و ئابۆرێ یە، بەلكو وێ كاریگەرییێن كویر ل سەر ھەمی ئالی و سەكتەرێن دی ژی یێن ژیانێ ھێلاینە و یا بەردەوامە ل سەر ڤێ چەندێ، بەلێ ئەم دشێن بێژین ئەڤ كاریگەرییە پتر دێ ل سەر وەڵاتێن پێشكەفتی دیار بیت، ژ بەركۆ؛ ئەو پتر ژیرییا دەستكرد بكار دئینن و پتر دكەڤنە د بن باندۆرا بكارئینانا وێ ژ وەڵاتێن دی یێن ژیرییا دەستكرد لێ نە یا بھێز كێمتر ھەست ب وێ كاریگەرییێ دكەن یا ژ ژیرییا دەستكردڤە بۆ پەیدا دبیت. گەلەك ڤەكۆلین ئاماژێ ب وێ چەندێ د دەن، كو د نھا دا مرۆڤی 40% ئەركێن خۆ ژ دەستداینە. ئەڤە د دەمەكی دا د ھێتە گۆتن، كو 335 ملیۆن مرۆڤ دێ د داھاتی دا بێكار مینن و ل شوینا وان رۆبۆت و تەكنۆلۆژیا دێ ب كار و كریارێن وی رابیت».
د. ئیبراھیم مۆسای د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا سەرنجا خۆ دانا سەر پێشنیازان و گۆت: «مە ل سەری ژی دا دیاركرن، كو ئێدی لێ زڤڕین و رزگاربوون ژ ژیرییا دەستكرد و ھێزا وێ نینە، ل ڤێرە ب تنێ پێدڤییە ھندەك تشت بھێنە كرن، كو ئەو ژی:
– سەرژنوی دارشتنا ئەندازا كاری.
– سەرژنوی دارشتنا ئەندازا ھزری.
– سەرژنوی دارشتنا ئەندازا بازار و بازارگەریێ… و ھەر تشتەكێ ژ ژیرییا دەستكرد بەرھەم بھێت قەبویل بكەین».
د. عەدنان یوسف، مامۆستایێ زانكۆیێ و راگەھاندكار ل سەر مژارێ و تایبەت كاریگەرییا ژیرییا دهستكرد ل سهر ئایندهیێ زمانی و وهرگێڕانێ، گۆت: «پێشكهفتنا مهزن د بوارێ ژیرییا دهستكرد دا ب رهنگهكێ ئێكسهر كارتێكرن ل سهر چهندین بواران كرییه، ژ وان: بوارێ زمانى و وهرگێڕانێ. ئهڤ پێشكهفتنا بلهز دبیت ئایندهیێ زمانی و وهرگێڕانێ بێخته ل ژێر هندهك گوهۆڕینێن ڕیشالی. لەوما ژی؛ گرنگە فۆكسا خۆ دانینە ل سەر ھندەك خالان و ب تایبەت ژی كارلێكرنا مرۆڤى (التفاعل البشری) ئهوا ژیرییا دهستكرد پێشكێش دكهت و ئهو ئاستهنگێن دكهڤنه رێیا ژیرییا دهستكرد دهربارهی زاڵبوون ل سهر كێشهیا كۆنتێكستێن ئالۆز د زمانى دا. كا ئایا ئهم كورد و زمانێ كوردى د ڤێ بازنهی دا ل كیرێ ینه و چ بكهین؟».
ناڤبری د بەردەوامیا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ئایندهیێ زمانی ل چهرخێ ژیرییا دهستكرد یێ پر ئومێده و گهلهك بواران بخۆڤه دگریت، كو دێ كارتێكرنێ برهنگهكێ مهزن ل سهر چهوانیا زمانی و پێشكهفتنا وێ كهت، ژ وان؛ كارلێكرن د ناڤبهرا مرۆڤی و كومپیبوتهری، كو دێ؛
– پهنجهرێن ئاخفتن و دانوستاندنێ دێ پتر پێشكهڤن، كو كارلێكرنێ ل گهل ئامیر و سیستهمێن دیجیتالی ب ساناهیتر لێ بكهت و وهسا دیار بیت، كو زمانهكێ سروشتی یه.
– ژیرییا دهستكرد دێ پتر پێشكهڤیت د تێگههشتنا تێكستان و دروستكرنا تێكستان و دێ ب ساناهی و هاریكار بیت د نڤیسینا چیرۆكان و ناڤهرۆكا وان بابهتێن پێدڤى داهێنانێ و دهربڕینا ههستان.
– ژیرییا دهستكرد دێ جهێ فێركرنێ گریت و دێ باشتر لێ كهت، كو ل دویڤ ئاستێ ههر تاكه قوتابیهكی رهفتارێ بكهت.
– شرۆڤهكرنا تێكستان و داتایێن زمانی: ژیرییا دهستكرد دێ هاریكار بیت بۆ شرۆڤهكرنا تێكستێن مهزن و درێژ ژ بۆ دهرئێخستنا پێزانینێن گرنگ و بكارئینانا ڤان پێزانینان د بوارێ ڤهكۆلینان و شرۆڤهكرنا جڤاكی و ماركێتینكێ دا».
د. عەدنان یوسف ل سەر ژیرییا دهستكرد و وهرگێڕانێ؛ گۆت: «ل دهستپێكا دهركهفتنا وهرگێڕانا ب رێكا مهشینێ گهلهك یا ب كێم و كاسی بوو! گهلهك جاران جهێ پێ ترانهكرنێ بوو، لێ رۆژ بۆ رۆژێ باشتر لێ هاتییه و ههتا نها، كو كهفتیه ل ژێر كارتێكرنا ژیرییا دهستكرد و پێنگاڤێن گەلەك پێشكهفتى هاڤێتینه و كارێ وهرگێڕانێ ب ساناهی و بلهز كرییه و ب تێچوویهكا گەلەك كێم. ئهنجام گەلەك د باشن و نۆكه ژیرییا دهستكرد ئێدى ههتا ڕادهكێ باش تێگههشتنهك یا ههى بۆ تێكستى و سترهكچهرێ رستێ و كونتێكێستێ هاتییه بكارئینان. ب ڤێ چهندێ باشترین وهرگێڕان پێشكێش دكهت، بهلێ پرسیار ل ڤێره ئهڤهیه: ئەرێ ژیرییا دهستكرد دێ شێـت جهێ مرۆڤى بگریت، كو ئێدى مه پێدڤى ب مرۆڤى نەبیت؟ ئەڤە ژی ل سەر ھندەك بنیاتێن گرنگ یێن كارێ وەرگێڕانێ، كو پێكھاتینە ژ ھەر ئێك:
– RBMT پشتبهستن ل سهر وهرگێڕانا پهیڤ ب پهیڤ ل دویڤ بنهمایێن زمانی و فهرههنگێن دو زمانی و پاشی بكارئینانا رێزمانا وى زمانی بو لێكدانا رستان.
– SMT ل دویڤ ڤێ رێكێ وهرگێڕان ل دویڤ كونتێكستی دهێتهكرن.
– NMT ئهڤه نها یا بهربهڵاڤه، كو ژیرییا دهستكرد بكاردئینیت و ئهنجامێن باش ههنه پشتبهستن ل سهر داتایێن مهزن و رۆژانه فێربوونا خۆ مهزنتر لێ دكهت و ئهو بخو فێر دكهت هندى پێزانین و داتا زێدهتر لێ دهێن. تشتێ ههره گرنگ ئهوه، كو ئهڤ سیستهمه ئهو خۆ بخۆ فێر دكهت و بهردهوام گوهۆڕینا دكهت، بۆ نموونه ئهو وهرگێڕانا ئهڤرۆ دكهت بۆ تێكستهكی دبیت پشتى چهند رۆژان باشتر لێ بكهت. لەوما ژی وەرگێرانا بلەز ئەوا ب رێكا ژیرییا دەستكرد دھێتەكرن، گەلەك باشی و خرابییێن خۆ ھەنە. ژ باشییێن وێ؛ لهزاتی، ب ساناهی گههشتن بۆ ئامرازێن وهرگێڕانێ، تێچوویهكا گهلهك كێم و دهمهكێ كورت. ھەروەسا ژ خرابییێن وهرگێڕانا ژیرییا دهستكرد؛ ب زهحمهت وهرگێڕانا پیڤهرێن گرێدای بهایان و كهلتۆری، هێشتا هندهك بوارێن وهكى شیعر و ئهدەبیات و هونهر وهرگێڕان ژ لایێ ژیرییا دهستكرد تۆشی هندهك لاوازیێ دبیت».
ناڤبری ئاماژە ب ئامرازێن وهرگێڕانا ژیرییا دهستكرد ژی كر و ب ڤی شێوەیێ ل خوارێ رێز كرن: «گۆگڵ ترانزلێت ((Google Translate؛ پتر ژ 100 زمانان، وهرگێڕانا ئێكسهر بۆ تێكستان، ئاخفتن و وێنان. ب ساناهییه بۆ بكارئینانێ، رۆژانه دهێته ئهپدێتكرن.
– ديب إل (DeepL)؛ هویربین و ب تایبهت زمانێن ئهورۆپی، هویربین ل گهل كۆنتێكستی، وهرگێڕانا (مستند) و تێگههستنا تێكستێن ئالۆز و ب زهحمهت.
– مايكرۆسۆفت ترانسلەيتۆر (Microsoft Translator)؛ پتر ژ 60 زمانان، وهرگێڕانا ئێكسهر كار دكهت ل گهل مۆباییلا.
– بيرسونال ترانسلەيتۆر (Personal Translator)؛ هویربین و ب لهزاتی، (مستند) ب رهنگهكێ پرۆفیشیناڵ وهردگێریت، یێ گونجایه بۆ كۆمپانییا و بهردهوام خو ئهپدێت دكهت.
– ساساكاوا (Sasakawa Translator)؛ ئامرازهكێ نویه بۆوهرگێڕانێ و پشت بهستنێ ل سهر ژیرییا دهستكرد دكهت، هویربینی ب تایبهت ل گهل بابهتێن كۆنتێكستی، پشتهڤانییا زمانێن رۆژههلاتا ناڤین و ئاسیا دكهت.
– یاندێكس (Yandex.Translate)، پشتهڤانیا پتر ژ 90 زمانان دكهت، وهرگێڕانا مالپهرێن ئهلكترۆنی، گوهدانا تێكستێ هاتییه وهرگێڕان.
– ئاي بی ئێم واتسون (IBM Watson Language Translator)، وهرگێڕانا تێكستان و (مستند)/ یێ گونجایه بۆ كۆمپانیێن مهزن.
– ئای ترانزلێت (iTranslate)، پتر ژ 40 زمانان، وهرگێڕانا دهنگى، گوهۆڕینا ئاخفتنێ بۆ نڤیسین، وهرگێڕانا تێكێستان و وێنان، یێ گونجایه بۆ گهشتیاران.
– وايتسونيك (Whitesonic)، وهرگێڕانا دهنگی بۆ نڤیسین، یێ گونجایه بۆكهسێن پرۆفیشینال.
– سپیچ ماتيك (Speechmatics)، ئامرازهكێ باشه بۆ وهرگێڕانا ئاخفتنێ بۆ نڤیسین، سهرهدهریێ ل گهل زاراڤان دكهت.
– چات جی پی تی (ChatGPT)، تهكنهلۆژییا بكارئینانا سروشتی بۆ زمانی بۆ دروستكرنا تێكستان، هویربینی، پشتبهستن ل سهر داتایێن مهزن یێن خهزن كری.
– بینگ مایكرۆسۆفت (Bing Microsoft Translator)، خزمهتێن عهوری بكاردئینیت، كو بهردهوام خۆ ئهپدێت دكهت، 105 زمانان بكاردئینیت، وهرگێڕانا تێكستان بو وێنان.
– وهرگێڕانا ئێكسهر: هندهك سایت یێن ههین ئهڤێ خزمهتێ پێشكێش دكهن وهك سكایب و زۆم و گۆگڵ پیكسل بودز».
د. عەدنان یوسف ل سەر پاشەرۆژا زمانێن لاوەكی د ھەڤكێشا ژیرییا دهستكرد دا و سهرهدهرییا وێ ل گهل زمانێن خودان ژێدهرێن سنووردار وهك زمانێ كوردی، گۆت: «تهكنهلوژییا توشی هندهك ئاستهنگان دبیت ل گهل وان زمانێن خودان ژێدهرێن سنوردار ل سهر ئهنترنێتێ و زاراڤێن وێ یێن جودا جودا، ئایا دێ چهوا ئهڤان ئاستهنگان دهرباز كهین؟
ئاستهنگ:
– كێمییا داتایێن بهردهست ل سهر ئهنترێتێ.
– ههبوونا پتر ژ زاراڤهكی ئانكو نهبوونا زمانهكێ ستاندهرد.
– شێوازێ نڤیسینێ: ئهبجهدییا عهرهبی و لاتینی.
دهلیڤێن زالبوونێ ل سهر ڤان ئاستهگان:
– كۆمكرنا داتایان.
– ئهپلۆدكرنا وهرگێڕانێن مرۆڤى.
– هندهك ههوڵ نها ههنه بۆ ڤێ چهندێ و دڤێت حكومهت و جهێن پهیوهندیدار پشتهڤان بن دا بلهزتر برێڤه بچیت.
– ئهو بابهتێن هاتینه بهڵاڤكرن بهری نوكه ههمى جارهكا دى بهێنه نڤیسین ب یۆنی كودی دا ژیرییا دهستكرد سهرهدهرییێ ل گهل ڤان كودان بكهت و تێبگههیت.
– زانكۆیێن كوردستانی و جهێن رهوشهنبیرى و راگههاندنێ بزاڤێن خورت وهرگرن بۆ ئهپلۆدكرنا كتێب و نامهیێن ماستهر و دكتۆرایێ و ڤهكۆلینان دا ببنه ژێدهر بۆ ژیرییا دهستكرد دا پتر داتا ل بهر دهستێ ژیرییا دهستكرد بن سهرهدهرییێ ل گهل بكهت و شرۆڤه بكهت».
د. عەدنان یوسفی د دویماهیكا ئاخفتنا خۆ دا ب كورتی ھندەك رستە رێزكرن و گۆت:
«- شۆرهشا ژیرییا دهستكرد ئێدى دهست پێكر و زڤڕین نینه.
– گهلهك زمان دێ بهر ب نهمانێ چن ههكه خۆ نهگونجینن ل گهل ڤێ شۆرهشا نوى ههر وهكی بهرى نها چهندین زمان نهماینه.
– زمانێ كوردی ههتا نها خۆ ل بهر داگیركهرییێ گرتییه و نههاتییه ژناڤبرن، بهلێ ڤێ جارێ مهترسی زۆر یا مهزنه و ئێدى ئهم بخۆ دێ زمانێ خۆ ژناڤ بهین، دهمێ خۆ نهگونجینن ل گهل ژیرییا دهستكرد.
– ئهو ئاستهنگێن دكهڤنه د رێكا وهرگێڕانێ دا رۆژ بۆ رۆژێ كێمتر لێ دهێن و ئێدى ژیرییا دهستكرد دێ زاڵ بیت ل سهر ئاریشان، ئانكو ئاستهنگا كۆنتێكستی و بهایان و كهلتورى.
– یا باش ئهوه ئهم وهك كورد دهنگى بكاربینن بۆ زێدهكرنا داتایێن زمانێ كوردی، دا ببنه ژێدهر بۆ ژیرییا دهستكرد.
– نوكه پتر ژ ههر دهمهكی ئهم پێدڤى ب زمانهكێ ستاندهردین یان ب كێماتی بۆ ههر زاراڤهكی مه رێنڤیسهكا ئێكگرتی ههبیت».
د. شەھین عەبدولڵا شارەزا و تایبەتمەندا تەكنۆلۆژیا و ژیرییا دەستكرد، مێھڤانەكا دیتر بوو ژ مێھڤانێن مژارا خانی، وێ ل سەر كاریگەرییا ژیرییا دەستكرد و ب تایبەت ل سەر رۆژنامەگەرییێ ئاخفت و گۆت: «ھەرچەند ژیرییا دەستكرد كارتێكرن كربیتە ل سەر ئالیێ رۆژنامەگەریێ، بەلێ بەری وێ كاریگەرییا بھێز پلە ئێك پەروەردو فێركرن و پلە دو رۆژنامەگەری و پلە سێ ژی كار كرییە ل سەر ئالیێ ساخلەمیێ ل سەر ئاستێ جیھانێ ھەمیێ. كەس ژ مە نینە د مالێ دا ئەگەر مە دو یان سێ ئەكوانتێن سۆشیال میدیایێ نەبن و ئەم تێدا نقۆم نە ببین، ڤێجا نقۆمبوونا مە چ كاریگەرییێن نەرێنی ل سەر مە و ژیارا مە ھەبن یان ژی بەروڤاژی ئەرێنی بیت. د نوكە دا ئاماژە بۆ وێ چەندێ دچن و دھێتە گۆتن: نفشێ نوكە و مەژییێ وی شیانێن گوھدانێ كێمكرینە، ئەو نەشێت ژ 10 – 20 خۆلەكان پتر گوھدارییێ بكەتن، لەوما ژی ھەمی نوكە بوویە ژیرییا دەستكرد و ئێدی ئەو تشتێ مە دڤێت ھێدی ھێدی ژیرییا دەستكرد یێ ددەتە مە، بەلێ یا گرنگ و پێدڤی ئەوە ئەم دروست ب ئەركێ چەوانیا بكارئینانا ژیرییا دەستكرد را ببین».
د. شەھین عەبدۆلڵا ل سەر پشتگەرمییا ناڤەندێن ڤەكۆلین و دوویڤچوونا ل سەر ژیرییا دەستكرد ئاخفت و گۆت: «راگەھاندن ب تایبەتی ل ویلایەتێن ئێكگرتی گەلەك پشتگەرمییا ژیرییا دەستكردە، نە بتنێ بۆ دارشتنا دەنگوباسان، بەلكۆ بۆ دەربرینا ھندەك بۆچوونان ل سەر ھندەك ھاوكێشێن سیاسی و دبلۆماسی. بۆ نموونە؛ د ھەلبژاردناندا دیتنا ژیرییا دەستكرد د ھێتە وەرگرتن بۆ زانین و دیاركرنا بەربژێرێ سەركەفتی یان ھەلبژارتیێ تەپا پێی، كا كی دێ سەركەڤیت و بەرۆڤاژی. لەوما ژی ل سەر ڤان بنیاتان پتر وەڵاتێن پێشكەفتی د كەڤنە خانا وان وەڵاتێن پتر كاریگەر ب ژیرییا دەستكرد. ھندی بكارھێنەرێن ژیرییا دەستكرد زێدەتر لێ بھێن ئەو پتر دێ بھێز كەڤیت و دێ پتر زانیارییان بەخشیت. و ھندی ئەم پتر پرسیارا ژێ بكەین ئەو دێ پتر زانیارییان دەتە مە و ھندی ئەم پتر زانیارییان بدەینێ ئەو دێ پتر عومبار كەتن و ل جھێن دیتر بكارئینیت».
د. شەھینێ د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ژیرییا دەستكرد و ھاتنا وێ یا بھێز واقع حالە و ب چ رەنگان ژێ ڕەڤین و خۆ ژێ قورتالكرن نینە، یا ل سەر مە پێدڤییە وێ قەبویل بكەین و ل بەرامبەر بھێزبوونا وێ خۆ ژی بھێز بێخین و ژێرخانا خۆ یا ھزری و رەوشەنبیری پێشبێخین. ھەروەسا د ڕاگەھاندنێ دا دو گرێ ھەنە، كو پێدڤییە ل سەر بڕاوەستین، ئەو ژی:
– شیانێن خۆ یێن ھزری و رەوشەنبیری پێشبێخین.
– پتر خۆ ھشیار بكەین ل بەرامبەر پێشھاتان.
ھندی بێژی رۆژنامەگەرییا ژیرییا دەستكرد یا بێ ھەست و بێ سۆز و دل رەقە. وێ چ سنور نینن، نە چ یاسا و نە چ نەریت نەشێن رێگریێ لێ بكەن. ب ھەبوونا ھێلەكا ئنترنێتێ و ئامیرەكێ پێچەك باش یێ خودان ھندەك تایبەتمەندی و ئەپلیكەیشنا دێ شێن ھەمی سنوران بەزینی. یا باش و پێدڤی ب تنێ ئەوە یا ل بەری نھا مە گۆتی؛ ھشیارییەكا باش ل گەل ی باش د سەرەدەریكرنا ھندەك بابەتان دا».
مامۆستا ماھر تاھر كێستەیی، ئێك ژ پشكدارێن دیتر یێن مژارێ بوو، وی ل سەر كاریگەرییا ژیرییا دەستكرد ل سەر ڤەكۆلینێن زانستی ئاخفت و گۆت: «تەكنۆلۆژییا نوی وەكو ژیرییا دەستكرد رۆلەكێ گرنگ د بوارێ ڤەكۆلینێن زانستی دا دگێریت، ئەوژی؛ ب رێكا بەردەستكرنا شیانێن گەلەك بۆ شرۆڤەكرنا برەیێن مەزن یێن داتایا و بلەزكرنا ڤەدیتنێن زانستی و ئەنجامێن ھویر و باوەرپێكری. دیسان ژیرییا دەستكرد بوویە ئەگەر د ئەڤی سەردەمێ نوی دا ڤەكۆلینێن زانستی بەر ب ئاستێن نوی یێن پێشكەڤتی ببەت ژ ئەگەرێ چارەسەركرنا بەربەستێن دكەڤنە بەرامبەر ڤەكۆلەران ل دەمێ ئەنجامدانا ڤەكۆلینان، دیسان بەردەستكرنا ئالاڤێن جودا بۆ ڤەكۆلەری چ د لێگەریان و كۆمكرنا پێزانینان دا یان دارێژتنا گرێمانا یان ھەر قووناغەكا ڤەكۆلینێ. ئانكو ژیرییا دەستكرد شیانێن ڤەكۆلەری زێدەتر لێ دكەت د بكارئینان و شرۆڤەكرنا برەیێن مەزن ژ داتایا ب لەزاتی و ھویریەكا باشتر، كو ھەمی پێدڤیێن وی د كۆمكرن و تێگەھشتنا داتایێن مەزن دا دابین دكەت.
بێ گومان ژیرییا دەستكرد وەكو شۆڕەشەكا تەكنۆلۆژیایێ دھێتە ھژمارتن، كو بەردەوام د پێشڤەچوون و پێشكەفتنێ دایە، كو ب لاساییكرنا شیانێن مرۆڤی رادبیت، ئەڤ چەندە د بیتە ئەگەر شیانا جێبەجێكرنا ئەركێن ڤەكۆلینێن زانستی و ئەكادیمی ھەبیت یێن پێدڤی ب پلەیەكا بەرز ژ ھویریێ و راڤەكرنێ ھەبیت، لەورا ژی پێدڤییە ھەول بدەین ل گەل ئەڤێ پێشڤەچوونێ بچین د پرۆگرامێن خواندنێ دا ب تایبەتی ل خواندنا زانكۆیێ.
ژیرییا دەستكرد گوھۆڕینێن گرنگ د ناڤەندێن ئەكادیمی دا ئەنجامداینە و شۆڕەشەك د رێكا ئەنجامدانا ڤەكۆلینێن زانستی دا و بەرھەمئینانا زانینێ دا ئەنجامدایە، لەورا؛ رەنگڤەدانا تێكەلكرنا تەكنۆلۆژییا ژیرییا دەستكرد د ناڤەندێن ئەكادیمی دا و بكارئینان و مفا وەرگرتن ژ ژیرییا دەستكرد ژ لایێ ڤەكۆلەران ڤە دێ پەرەپێدانا دەرئەنجامێن ڤەكۆلینێن زانستی كەت».
م. ماھر كێستەیی د بەردەوامیا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «بكارئینانا تەكنۆلۆژیا ژیرییا دەستكرد د بوارێ دارێژتنا تێكستێ ڤەكۆلینێن زانستی پێشكەڤتنەكا زۆر بخۆڤە دیتیە، كو د شیاندایە ب رێكا دەستنیشانكرنا ھژمارەكا ڤەكۆلینان ناڤەرۆكا بابەتی ب جۆرییەكا بەرز ل دویڤ رێنمایێن دەستنیشانكری بھێتە دارێژتن، ئەو ژی ب رێك شرۆڤەكرن و راڤەكرنا ڤەكۆلینان و بەرھەمئینانا تێكستەكێ زانستی، كو ب ھویری رەنگڤەدانا بابەتێ دەستنیشانكری بكەت، ئەڤ پرۆسێسە دبیتە ئەگەر دەم و ماندیبوونەكا مەزن ژ لایێ ڤەكۆلەری د لێگەریان و خواندنا ڤەكۆلینان نەچیت. زێدەباری ئەڤێ چەندێ د شیاندایە ئالاڤێن ژیرییا دەستكرد ھاریكاریا ڤەكۆلەران بكەت بۆ پشتراستبوون ژ ھویری و گونجاندنا برگێن ڤەكۆلینێ و راستڤەكرن و پێشكێشكرنا پێشنیار و تێبینیان، ئانكو مفا ژ ژیرییا دەستكرد وەك راوێژكارەكێ ئەكادیمی یان ھاریكارەك بۆ ڤەكۆلەری بھێتە وەرگرتن، زێدەباری پێشكێشكرنا ئەدەبیاتێن پەیوەندیدار ب بابەتێ ڤەكۆلینێ ڤە. ئەڤ تایبەتمەندی و بژاردەیێن ژیرییا دەستكرد بۆ ڤەكۆلەری بەردەست دكەن، ھاریكارن، كو ڤەكۆلەر پتر دەمێ خۆ بۆ جەختكرنێ ل سەر ئارمانجێن ڤەكۆلینێ یێن سەرەكی تەرخان بكەت و دەم و ماندیبوونا وی ب كارێن لاوەكی ب ھەروە نەچیت.»
كیستەیی دویماھیكا ئاخفتنا خۆ بۆ زیان و ئالیێن نەرێنی یێن ژیرییا دەستكرد ئاخفت و گۆت: «سەرەڕای وان ھەمی خالێن ئەرێنی یێن بكارئینانا ژیرییا دەستكرد و مفا وەرگرتنێ د بوارێ ڤەكۆلینا زانستی دا، چەندین مەترسی و نەرێنی ھەنە، كو پێدڤییە ل بەرچاڤ بھێنە وەرگرتن ئانكو پێدڤییە ل دەمێ ئەنجامدانا ڤەكۆلینێن زانستی ھەڤسەنگییەك ھەبیت د ناڤبەرا ژیرییا دەستكرد و مرۆڤی دا، ژبەركو؛ ھەر پێشكەفتنەكا روی ددەت ژ بەرھەمێ مرۆڤی یە و مرۆڤ تاكە داھێنەرە د جیھانێ دا، دیسان پشتبەستنكرنا زۆر ل سەر ژیرییا دەستكرد دبیتە ئەگەر ڤەكۆلەر كێمتر پەنایێ ببەتە بەر ھزركرنا رەخنەیی د شرۆڤەكرنا پێزانینا و ڕاڤەكرنا وان دا. د بوارێ ڤەكۆلینێن زانستی دا د بیت ئالاڤێن ژیرییا دەستكرد تۆشی ئاستەنگان ببن د تێگەھشتنا ئالۆزیێن ھندەك بابەتێن زانستی و دبیت دەرھاڤێژتەیێن وێ د ئالۆزتر بن ژ ئەوان تێكستێن مرۆڤ د ئافرینیت، جاران ژی دبیت پێزانینێن خەلەت ب ڤەكۆلەری بھێنە دان یان سەرەدەریكرن ل گەل ئەنجامێن نوی ب رێكا پشتبەستنكرن ل سەر ھژمارەكا كێم ژ ژێدەران، یانژی دبیت ئەو تێكستێ ب رێكا ژیرییا دەستكرد دھێتە بەرھەمئینان سەركەفتی نەبیت د ڤەگۆھاستنا پێزانینان ب ئەوێ ھویراتییێ، یاكو نڤیسەرێن مرۆڤ بەرھەم دئینن، د ئەنجامدا كاریگەری ل سەر جۆرییا تێكستێ ڤەكۆلینێ دبیت.
یوسف محەمەد، نڤیسەر، راگەھاندكار و شارەزا د بوارێ تەكنۆلۆژیایێ دا، ل سەر كاریگەرییا ژیرییا دەستكرد ل سەر ئەدەبیاتێ بۆ مژارێ ئاخفت و گۆت: «ژیرییا دەستكرد ب رێکا بکارئینانا ئەلگۆریتمێن تایبەت بۆ دیتنا پێزانینێن هاتینە داگرتن (تخزین). ل بەری نۆكە د ئنتڕنێتێ دا تایبەت ئەو برۆسەر – وێبسایتێن، کو کارێ پێدانا پێزانینان دکەن وەک گۆگل، زانیاریێن هەمەلایەنە و هویر و کورتکری ب شێوەیەکێ رێکخستی ددەتە مە، ئەڤە ب شێوەیەکێ گەلەک سادە.
ئەڤێ چەندێ وە کرییە، کو ڤەکۆلین و بەرسڤ گەلەک ب سانەهی و بێی زەحمەت و دیڤچوونا جاران ب دەستڤە بهێن، گەلەک ژ شارەزایێن ڤی واری بەردەوام زەنگا هندێ لێ ددەن، کو ئەڤە ئەگەر ژ لایەکی ڤە ژیرییا دەستكرد پێشکەفتنەك بیت بۆ مرۆڤایەتیێ، بەلێ ژ لایەکێ دیتر ڤە کارەساتا بێکارییێ ل دەستپێکێ و هەتا بێ باندۆركرنا مرۆڤان د پاشەڕۆژێ دا بەرهەم بهێت، ل ڤێرە بۆ مە تەخا رۆژنامەڤان و نڤیسکار و ئەدیبان مەترسی زێدەتر یان تایبەتترە، ئەو ژی ژبەرکۆ؛ ئێدی دەزگەهێ ڕاگەهاندنێ وەک تەکنیک و پلان و داڕشتن و لێکدانا وێنە و دەنگ و گرافیکان، کو ب دەهان کەسان دهێتە ئەنجامدان دێ کەسەک ب رێکا چەند فەرمانەکا بۆ ژیرییا دەستكرد ئەنجام دەت یان نڤیسکار و ئەدیب دەهان شەڤ و رۆژان بەردەوام هزر و نڤیسینێ دکەت، ھەتا کو ڤەکۆلینەکی یان ژی بەرهەمێ مێشکێ خۆ وەک مەعریفە و شارەزایێن خۆ پێشکێشی خواندندەڤانی بکەت یان ژی بەرهەمەکێ ئەدەبی یێ وەک رۆمان، هەلبەست و چیرۆکێ گەلەک پێدڤی ب ماندیبوون و هزرکرن و ئیلهامێ هەیە، ب سانەهی و د دەمەکێ کورت دا ب چەند فەرمانەکان دێ ژیرییا دەستكرد دەتە مە».
ناڤبری زێدەتر گۆت: «نۆکە کۆمەکا ئەپلیکەشن و ویبسایتان ب سایا ژیرییا دەستكرد ب شێوەیەکێ ژیرتر ژ ڤەکۆلەرەکێ ناڤنجی زانیاری و ڤەکۆلینێن ئەکادیمی رێک دئێخیت یان پەرتۆکەکێ د دەتە مە. د بوارێ هزری دا رەنگە ئەگەر ڤەکۆلینا ڤەکۆلەرێ ئاسایی بێژیت فەیلەسۆفێن هەبوونگەرایی سارتەر و نیچە و کامۆ نە، ئەو ببێژیتە مە سیمون دی بوڤوار یان بۆڵ تیلیش جهەکێ بەرفرەهـ د ڤێ رێبازا فەلسەفی دا دگرن.
د بوارێ فەلسەفی دا ژیرییا دەستكرد تاکگەرایی ژ تیۆرێ کرە كهتوار (واقع)، ئێدی بەرەڤ هندێ دچێت تاکی پێدڤی ب کەسێن دیتر نەبیت، کو پارڤەکرن و راوێژ و گەنگەشێ دگەل دا بکەت، بەلکو سەربخۆ دشێت رێبەرییا خۆ د ژیانێ دا بکەت. د بوارێ هزری دا د ژیرییا دەستكرد دا ئاستێ بەرسڤێ گرێدای ئاستێ پرسیارێ یە، چەندی مرۆڤ کویر بچیت ئەو ژی ل گەل مرۆڤی کویرتر دبیت، ئەڤە رەنگە بۆ زمانێن پاشکەفتی د تەکنۆلۆژیایێ دا رەنگە رێژەیی بیت، لێ پاشەڕۆژ ل پێشیێ یە بۆ وێ چەندێ ژی.ژیرییا دەستكرد دەرفەتا زیرەکی و ژێهاتنێ یەکسان دکەت، بۆ نموونە؛ هەمان ئەو داڕشتن و ژێدەران د دەتە هەر کەسەکی.
زمانێن هەژار نوکە بەرامبەر ژیرییا دەستكرد د قەیرانەکێ دانە ژ بەر کو؛ ئەگەر تۆ داخازەکێ ژێ بکەی ب زمانێ خۆ و داخازییا تە سنور تێدا نەبیت، رەنگە بۆ داخازکرنا زانیارییان دەربارەی نڤیسکارەکێ وەک ئەحمەدێ خانی رەنگە زانیاریێن کەسەکێ فارس یان ئەفغان یان پەشتۆ بدەتە مە، ئەڤە ژی ژ بەر کو؛ ب زمانێ کوردی کێمتر ژ زمانێ دیتر زانیاری د ئینتەڕنەتێ دا هەنە.
یوسف محەمەد ل سەر گرنگیا ژیرییا دەستكرد بۆ سەر زمانێ كوردی، گۆت: «د ژیرییا دەستكرد دا ئەگەر بۆ نموونە تۆ داخازا بەرسڤەکێ بکەی ب شێوەزارێ بەهدینانی ئەگەر د چارچۆڤێ بەرسڤێ دا پەیڤەک بهێت، کو ب بادینی نەبیت نێزیکتر ژێ کرمانجی یە دێ ئینیت و پاشی سۆرانی و پاشی شێوە زارەکی دیتر، ئەڤێ چەندێ کورد وەک تەخا رەوشەنبیر ژ مێژەیە د ئاستەنگیێ دا بوون، کو دەربڕینا خۆ ئازاد بکەت لێ ژبەر بەرتەنگییا شێوەزارەکی نە دشیا کورتتر و رەهوانتر دەربڕینێ بکەن، ژیرییا دەستكرد ئەو کێشەیە چارەسەر کر. لەوما ژی ژیرییا دەستكرد و پێشڤەچوونا وێ د خێرا زمانێ كوردی و دورستكرنا ستاندەردیەتێ دا یە».
یوسف محەمەد، د دویماھیكا ئاحفتنا خۆ دا و ل سەر نڤیسان و دارشتنا شعرێ ژ ئالیێ ژیرییا دەستكرد ڤە بۆ مژارێ گۆت: «دەربارەی بەرهەمێن ئەدەبی ب گشتی و شعرێ ب تایبەتی، ژیرییا دەستكرد گاڤەکا حنێرمەندانە د هاڤێژیت، ژبەرکو؛ هەتا بەری ژیرییا دەستكرد بۆ ئەدیبان وێنەیێ شعری و تەکنیک و سینۆنیم و هەتا دویماهییێ ژ رەگەزێن دەربڕێنێ حنێربوون، لێ ژیرییا دەستكرد ئەو ژی دەربازکر ئێدی نە تنێ دشێت شعرەکێ دروست بکەت؛ بەلکو لاسایی یا شاعرێن مەزن ژی دکەت و هەمان رەگەز و ئیدیەم و زمانێ وان بکار دئینیت.
مە داخواز ژ ژیرییا دەستكرد کر، کو هەلبەستەکا وەک هەلبەستێن جزیری بدەتە مە، ژیرییا دەستكرد هەلبەستەکا دروست و ب رەگەز و زمان و فۆرمێ جزیری دا مە، رەنگە ئەڤە وە نەکەت ئەم پەیڤا (بۆ مالێ) ئاراستەی شاعران بکەین، چونکی ڤەهاندن و هنوینا هەستان وەکی ژیرییێ و بکارئینانا ژیرییێ ژ وان حنێرانە، کو مرۆڤی وەکو سەردەست د گەردۆنی دا د هێلیت، هەرچەند هەست یێ د تێکستێ ژیرییا دەستكرد ژی دا هەی، لێ نە ئەوێ تام و هەستێ د دەتە مە، کو مرۆڤەکێ شاعر ژ ئەنجام کارتێکرن و سەربۆڕ و کارلێکا هەستێن خۆ ل گەل ئەڤینییێ و ژیواری داینە مە، ب من دێ دڤی واری دا هەر رێز بۆ هەستێن مرۆڤی مینیت، لێ رەنگە مرۆڤ ب ژیرییا خۆ داهێنانەکا دیتر د دەربڕێنا هەستێن خۆدا بکەت، جودا بیت ژ شێوازێ هەتا نۆکە کو شعر و چیڕۆک و هتد…، كا چەوا، کو ئیمۆجی جهێ پەیڤان گرتی».
د ڤی واری دا ئەز هەست دکەم ژیرییا دەستكرد چاڤلێکەرەکێ بهێز بهێزە لێ نە ئافرینەرەکێ بهێز بهێزە، ب تایبەتی د وارێ شێوازگەرییێ دا، ب من دێ هەر مرۆڤێ سروشتی مینیت سەردەست.
هەر چەندە ئەم نۆکە کەس روبڕۆیێ مە نینە بێژیت ئەز شاعرێ ژیرییا دەستكرد یان ئەڤ پارچە شعرا من بهاریکارییا ڤێ پێشکەتنا تەکنۆلۆژیایێ یە، لێ رەنگە ئەم د پاشەڕۆژێ دا تووشی ئەدەبێ سەختە، مرۆڤێن سەختە و شاعرێن سەختە ژی ببین و ئاستەنگ بۆ مە ژ ژێکجوداکرنا وان دا چێ ببن، لێ وەک دەربڕینا هەستان د ناڤبەرا مرۆڤان دا چ وەک رەگەزێ نێر و مێ، چ ژی وەک فۆرمەکێ ئەدەبی تایبەتمەندییەکا سروشتی یا مرۆڤانە.
د دویماھیكا مژارێ دا ھەر ئێك ژ بەرێزان؛ حەكیم عەبدۆلڵا، بنەفش شێخ عەلۆ، عەیشان شەوكەت، ئالان ئەحمەد، ھەلكەفت عەبدولواحد و سەركەفت ئیبراھیمی ب دیتن و بۆچوونێن خۆ پشكداری د گەنگەشێ دا كرن.
