گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرھەڤكرن: مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا ھەیڤانەیە، ژ لایێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ ڤە دھێتە برێڤەبرن، ھەر جار دۆسێیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا پێنج شەمبی رێككەفتی 18ێ نیسانا 2024ێ، مژارا هەفتێ یا ڤی سەکۆیێ هەیڤانە، هەژمارەکا گەنجێن بژارە و چەلەنگ د بیاڤێن جودا جودا دا هاتبوونە داخوازکرن و مێهڤانکرن، داکو ل دۆر مژارا (گەنج و ژیوار) دیتن و بۆچوونێن خۆ خویا بکەن.
مژارا ڤێ جارێ ب رێڤەبرنا شەمال ئاکرەیی، ئەندامێ جڤاتا ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ و سەرنڤیسەرێ کۆڤارا مەتین، بوو..
ل دەستپێكێ رێڤەبەرێ مژارێ، كورتییەك وەكو پێناسە دا سەر مژارا خانی و چاڤخشاندنەك ل سەر وان تەوەرێن بۆری یێن مژارا خانی كر و ئاماژە ب گرنگییا سازکرن و ئەنجامدانا مژارێن گرێدایی ب گەنجان دا، كو ھەیڤانە بابەتەکێ گەرم یێ رۆژەڤێ ل بارەگایێ ناڤەندێ دهێتە برێڤەبرن. دیسان دیار كر: «ژبەر گرنگی و ھەستیارییا بابەتێن گرێدایی بگەنجانڤە، کو تەخەکا بەرچاڤن د جڤاكێ مە دا، مە وەكو ناڤەندا، خانی بۆ ڤێ جارێ هەژمارەکا گەنجێن بژارە بانگھشتی مژارا خۆ كرینە، داکو چەندى بشێین ھندەك تیرۆژکان بەردەینە سەر هیڤی و ئۆمێدێن گەنجێن ئەڤرۆ و رۆلێ وان د پێشئێخستنا جڤاكان دا».
نڤیسەر جوان عزەت، مێھڤانا مژارێ بوو، وێ ل سەر «گەنج و ژیان» ئاخفت و رۆلێ گەنجان و خواندنا فەلسەفێ بۆ گەنجی دا دیاركرن: «ئاستێ پێشكەفتنا ھەمی جڤاكان د دو قۆناغان دا دیار دبیت؛ ئێك: ئاستێ ژیراتییا ھزری یا گەنجی و داھێنانا وی د جڤاكی دا. دو: رێژەیا ھشیارییا ژنێ و گەرەنتی یا پاراستنا مافێن وێ. ھەر ل سەر ڤی بنەمای پێدڤییە ئەم ژ رویێ دویڤچوون و بنكۆلكرنا پرسێن گەنجان پشتگەرمیێ ل سەر ئافراندنا پرسێن فەلسەفی بكەین و ھەر ل سەر بنیاتێ فەلسەفی بنكۆلا پرسێن وان بكەین، كو پێكھاتینە ژ گەنج و سیاسەت، گەنج و ئازادی، گەنج و چارچۆڤێ بەرفرەھییا سنورێن ھزركرن و ئاستێن وی یێن داھێنانێ د جڤاكی دا».
جوان عزەتێ د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «گەلەك شاش و نەساخلەمە ئەم ل سەر ئاستێ تەمەنی و جوداھییا، گەنجی پۆلین بكەین، دبیت كەسەكێ ب تەمەن بیت، لێ ژ رویێ ھزری ڤە گەنج بیت و ب گەنجانە ھزر بكەتن و بەرۆڤاژی. ژ بەركۆ؛ گەنج چ وەكو تەمەن، چ ژی وەكو فەلسەفە فەرھەنگ ئەو كەسە یێ د بیتە بنیاتێ پێشكەفتنا جڤاكی، لەوما ژی؛ د ھەر جڤاكەكی دا ئەگەر مە بڤێت ئاستێ پێشكەفتنا وی جڤاكی بزانین فەر و پێدڤییە ئەم بەرێ خۆ ب دەینە ئاستێ داھێنانا گەنجی و بھا و ئاستێ وی یێ ھزری و جەستەیی. ئەڤە ژی وێ چەندێ پشتڕاست د كەتن، كو بھایێن جڤاكی ل گەل یێن گەنجی گرێدانەكا گەلەك موكوم پێكڤە ھەیە و ھەر ئەڤ گەنجە یان ژی تاكە كەسە دبیتە پیڤەر بۆ دیاركرنا بھایێن جڤاكی.»
ناڤبری د درێژییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: « مە ژ رویێ فەلسەفی ڤە، ھندەك چەمك ھەنە، كو گرێداینە ب دیاركرنا بھایێن گەنجی ڤە، ژ وان؛ گەنج و كەسایەتی: ئەرێ گەلۆ د جڤاكێ مە یێ كوردی دا، چەند گەنج شیایە ببیتە ھێڤێنی داھێنان و ھزركرنا خۆ یا تایبەت و سەربخۆ، ھەروەسا شیایە رەفتار و بزاڤێن خۆ یێن ھزری یێن تاكەكەسی بپارێزیت؟ یان ژی ھزرا وی بەرھەم و ڤەرێژا ھندەك رەھەندێن دیترە؟ ئەگەر ئەم ژ رویێ لۆژیكێ ڤە بەرێخۆ بدەینە ئەڤێ پرسا ل سەری ھاتیە ئازراندن، دێ بینین، كو گەلەك ئاریشە پرسگرێك ژ ڤێ پرسێ د دەركەڤن و دەرھاڤێژێن وێ دێ د بێ سنوور بن، ژبەركۆ؛ فەلسەر ھەر یا ھەی و ھەر دێ یا د ھەبوونێ دا بیت، ھندی مرۆڤ ھەبیت دێ فەلسەفە ھەبیت بۆ بنكۆلكرنا پرسێن سۆسیۆلۆژی یێن تاكەكەسی. یا دیتر گەنج و ھاڤیبوونە؛ د جڤاكێ مە دا، گەنج گەلەك یێ ھاڤی یە و ھاڤیبوونا وی ژی گرێدای پرسێن؛ سیاسی، جڤاكی و رەوشەنبیری و نەبوونا پاراستنا مافێن وی یە.. د ھەمی جڤاكان دا بھا و پرەنسیپێن جڤاكی د ھێنە دورستكرن و پاشی ژ ڤان بھا و پرەنسیپان بھایێن مرۆڤی د ھێنە دورستكرن. لەوما ژی گەنج سەنتەرە و پێدڤییە داھێنانا وی بەرھەمێ ھزرا وی بیت، بەلێ چارچۆڤەكرنا گەنجان د ھندەك چارچۆڤەیێن بەرتەنگ و تاری دا دێ وە ل گەنجی كەتن ئێدی خۆ نە بینیت پشكەك ژ جڤاكی و ھەست ب پشتگوھاڤێتنێ كەتن و ئەڤە ژی دێ بیتە ئەگەرێ سەرھلدان و ئافراندنا ھندەك دەرھاڤێژتێن خراب و نەرێنی، كو د بیت د پاشەرۆژێ دا ل سەر جڤاكی ب خرابی ب زڤرن».
جوان عزەت د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «د ئەڤرۆكە دا پرسا كۆچبەرییا گەنجان بوویە ژ پرسێن بنگەھین یێن جڤاكی و ب تایبەت ژی تەخا گەنج و لاوان، ب دیتنا من ئەڤێ ژی ئەگەرێن خۆ یێن تایبەت ھەنە، ژ وان؛ لاوازییا ھەستا نەتەوەیی و گرێدانا وان ب ئاخێ ڤە، نە زەمینەسازییا ژینگەھێ، نەبوونا بنیاتێن زانستی ل سەر چەوانییا پێگەھاندنا گەنجی و ئامادەكرنا وی، پرسا ئابۆری و ھەروەسا پشكدارینەكرنا گەنجی د پرسیێن سیاسی دا و رۆلێ وی یێ لاواز د دەستھەڵاتێن سیاسی دا ل ھەرێمێ.. ھەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی؛ پێدڤییە ھەر چەوا بیت مەیدان بۆ گەنجی بھێتە خۆشكرن ل بەرامبەر دیتنا بەرپێن خۆ ژ ئالییێ گەنجان ڤە بۆ ڤەرەڤاندنا ترسێ ژ ژینگەھ و ژیوارێ دورستكری ل جڤاكێ مەدا».
رێبەر کوردۆ، وەكۆ نڤیسەر و میدیاكار پشکداربوویەکێ دی یێ ڤێ مژارا خانی بوو. وی ب شرۆڤەكرنا گۆتارەكا خۆ ل بن ناڤ و نیشانێن؛ «گەنج و گوتارا پلگکرنێ» دەست ب ئاخفتنا خۆ كر و گۆت: «گۆتارا زڕتەکرن و جەنگاوەرکرنا مرۆڤێ کورد ب گشتی و تایبەت گەنج رەهەندێن کویر و دویر یێن دیرۆکی، پەروەردەیی، سیاسی و جڤاکی هەنە. ل جڤاکێن گرتی و نێرسەنتەری/ پاتریارکی، وێنەیێ گەنجی یێ مژاوی یە، ئانکۆ گەنجی بۆ خۆ پێناسەیەك هەیە و جڤاکی بۆ ئەوی پێناسەیەکا دی هەیە! لەوما دەمێ د بێژین گەنج د زهنییەتا جڤاکێ مە دا ئاماژەدانە بۆ مرۆڤەکێ گەرم و کێم ئەزموون و بێئاقل، کو گەلەک جاران پەیڤا (مراهق) بو کێمکرنا وی دهێتە ب کارئینان، کو گوایە هێشتا بچویکە و نەزانە پێدڤییە بهێتە ئاراستەکرن و ب رێڤەبرن، ئەڤ پێناسەیە ب خۆ شۆناسێ زڕتەکیێ و جەنگاوەریێ د دەتە گەنجێ مە. هەر د ناڤ مالباتا کوردی دا سەرەدەریکرن ل گەل مرۆڤی سەرەدەریەکا مەرجدارە، ئانکۆ یا پرە ژ توندی، زڤرییێ و فەرمانان، سەرەدەری د مالباتا کوردی دا ل سەر بنەمایێ هاندان و پاداشتێ نینە، لەوا ل قووناغا ئێکێ کەسێ ژ هەمییا مەزنتر و ریهسپیتر د مالباتێ دا ئەو هەمی فەرمانەکێ دەرێخیت و یێن دی نە چارن ب پەژرینن و قەبویل بکەن بێی راوێژ و دابێژ، ئەنجامێ ڤێ سەرەدەرییا زڤر مروڤەکێ زڕتەك و توند و گرێ چێدبیت. ئانکۆ مالباتا کوردی جۆرەك ژ گرێیا ئۆدیپی هەیە، کو تێدا کەساتییا هار و زڤر یا مەرغووبە نەیا هشیار و ئاقل. مالباتا کوردی پەیوەندییا خودان و بەنی ل گەل ئەندامێن خۆ هەیە ل سەر کۆمەکا میکانیزمان؛ ’تۆ ملکێ منی – دڤێت چاڤدێرییا تە بکەم- دڤێت رێکێ بۆ تە ب دانم – دڤێت گوهدار و ملکەچێ من ژی بی‘. هەر ئەڤ مرۆڤە دەمێ د چیتە د ناڤ جڤاکی دا ژبەرکو؛ جڤاکێ مە عەشیرەتگەرییە و د عەشیرەتێ دا هژمارا مرۆڤان یا گرنگە نە کو هزرا وان! لەوا جارەکادی گەنجێ مە دهێتە پاڵدان و نەچارکرن و ئیلزامکرن، کو ژ هەمی رەهەندێن خۆ یێن ئەقلانی و روحی و ئەخلاقی ب تنێ رەهەندێ زەڤڵەك، توندی، رەقاتی و زڕتەکی هەم بهێتە دیتن و هەم ژی د خۆ دا ب دەتە بەرجەستەکرن، تەماشە بکە هەتا نوکە ئەم شانازییێ ب عەمێ گۆزێ د بەین و سترانا پێ د بێژین ئەوێ د شەڕان دا پێن خۆ گرێددان، د دەمەکی دا یێ د شەڕی دا پێن خۆ گرێدان پێدڤییە دەروونناس و جڤاکناس و مەژیناس بهێن دەروون و هزرا ئەڤی مرۆڤی شرۆڤە بکەن ئەرێ کا ڕەوایە تۆ د شەڕی دا پێن خۆ گرێبدەی دا نە ڕەڤی!!».
رێبەر کوردۆ بەردەوامی دا ئاخفتنا خۆ و گۆت: «پەروەردەیا مە یا پڕە ژ بەرهەمدانا کەساتییا تۆرە و جەنگاوەر، رەنگە ئەو پەروەردەیا دەمێ خۆ دا عیراقێ کار ل سەر دکر کارتێکرنەکا مەزن ل پەروەدەیا مە هەبیت، هەر ل ساڵا ١٩٢١ێ دەمێ وەزارەتا معارف هاتییە دانان دو ئاراستەیێن خودان دو هزرێن ژێکجودا ڕول د پەروردەیێ دا هەبوو ئاراستەیەکێ کار ل سەر دیمۆکراسی و پەروردەیێ دکر، ئاراستەیەکێ کار ل سەر تۆندی و لەشکەریکرن و مێلیتارکرنا پەروردەیا عیراقێ دکر، هەردو کارێکتەرێن هزرا جەنگاوەرکرنا پەروەردەیا عیراقێ (ساتع ئەلحوصەری) و (سامی شەوکەت) کو دیدا وان ئەو بوو دڤێت پەروه‌ردە ل پاشەرۆژێ زارۆکێن مە بکەتە جەنگاوەر! ل داویێ ژی ئەڤ هزرە د ناڤا پەروەردەیا عیراقێ دا جهێ خۆ د گریت. ڤێ چەندێ کارتێکرن ل پەروردەیا مە دکر پەیرەوێ د هاتە خواندن ژ وان کەساتییا یێ پڕە دەمێ دەربڕینا کەساتییا وان دکەن هەردەم د بێژن چاڤنەترس و جەنگاوەر و وێرەك دهێتە نیاسین. بۆ نمونە؛ دەمێ بەحسێ میر و سەرکردەیێن کورد د هێنە کرن ب تنێ رەهەندێ تۆندی و زڤریێ بەحس دکەن و لایي وان یێ مەعریفی ب تەمامی یێ ماندەل کری یە. پیرۆزکرنا مرۆڤێ زڤر و دانەنیاسینا سەرکردەی ب زڤر ب تۆندی و رەقاتی دێ مرۆڤەکێ چێکەت هزر بکەت سەرکردە بوون ئانکو ڕەقاتی و زڤری – مراقب سری ژی ل سەر هەمان ئەقلییەت دهاتە دانان، هەتا مامۆستا ژی ئەگەر یێ ڕەق نەبایە د بوو جهێ پێترانکییێ ل دەڤ قوتابییان.
ناڤبری ڤێ دا چوو و گۆت: «مە وێنەیێ سیاسەتێ ژ گریکێ وەرنەگرتییە، کو ئەرستۆی گوتی: ’لۆگۆسی و ئەقلانییە و شاهێ هەمی زانستانە،‘ بەلکو مە ژ عەرەبان وەرگرتییە، کو ژ راهێنان و کەهیکرنا هەسپان هاتییە، لەوا ژی کار ل سەر کۆمکرن و کەهیکرنا مرۆڤان دکەن نە هزرا وان، لەوا ژی پرسیارا د کەین ئەوە د سیاسەتا کوردی دا؛ گەنج چی یە؟ ئەقل و شیان و مەعریفەیە یان ژی هێزەکا خوینگەرمە؟ ژبەرکو؛ سیاسەتا کوردی نوينەراتییا بابسالارییێ دکەت لەوا ژی نێرسالاری یە، ژبەركو؛ نێرسالاری هێزا خۆ ژ هێزا جەسەدی وەردگریت دیسان د ڤی سیستەمی دا ئەو بڕیارێ ددەن و یێن دی جێبجێ دکەن. ئەنجام جڤاکی کامل بەر ب یەکەیەکا لەشکەری د بەن ژ سەری بڕیار دەرکەڤن و ل خوارێ جێبجێ دکەن، ئێدی سەرۆکێ حزبێ هەیە بێ جلکێن عەسکەری نا قەتینیت. بەردەوامی کار ل سەر ڤی رەهەندێ جەنگاوەریێ و زڤریێ هاتییە کرن، ب رادەیەکێ هەتا ئەو چیرۆک و ئەفسانەیێن د هاتنە گۆتن ژی، رەهەندێ وێ جەنگاوەری د هاتنە بەرچاڤکرن. کاوەیێ ئاسنگەر و ڕۆستەمێ زاڵ و عەمی گوزێ، بەلێ بەحسا شاهمیرانێ نەکرییە کو یا پڕە ژ رەهەندێن جوانی و نهێنی و هارمۆنیا ناڤبەرا مروڤی و جاندارێن دی دا. ئەڤ وێنەیێ جەنگاوەرییێ حیکایەتەکە بەردەوام دڤێت د خۆ دا بەرجەستە بکەی و ل بیربینی دا بهێیە دیتن و قەبویلکرن، دروشمێن قەهرەمانێ مەیدانێ – شێر و پلنگ – شۆڕەشگێرێ چاڤنەتڕس، هەر ژ دامەزراندنا ئێکەم حکۆمەتا کوردی ل ساڵا ١٩١٨ێ شێخ مەحموود هەمی جهێن گرنگ یێن کویخا و ئاغا و ریهسپی و کەسێن نێزیکی مەحموودی بوون ئێکێ وەکی رەفیق حیلمی، کو گەنج بوو پەراوێز بوو تنێ وەرگێر بوو ئەوی ٥ زمان د زانین، ئانكو گەنج تنێ دڤێت پلنگێ شەڕا و گۆرەپانا بیت نە فیگۆرەک بیت ل جهێ بەرپرسیاریێ».
د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا ناڤبری گۆت: «پشتی ٧٠ێ ساڵان هەمان تراژیدییا دوبارە دبیت، دەمێ ل ئێکەم کابینەیا حکۆمەتا هەرێمێ کوردستانێ هەتا نوکە گەنج یێ ژێ بەهر و هامش کرییە. ب کورتی من دڤێت بێژم مرۆڤێ مە دەمێ ژ دایک دبیت شەڕێ دایک و بابان د بینیت دەمێ سەحکەتە تلەڤزیۆنێ شەرێ حزبان د بینیت دەمێ د چیتە قوتابخانێ ژی شەرێ مامۆستای و قوتابی و هەڤالێن خۆ دبینیت. ئەنجام: گەنجێ کورد د ئاستێ ئابۆری دا کریە مشەخۆر و ل سەر بەرهەمێ یێن دی دژیت و د ئاستێ جڤاکی دا قیمەت نینە و ناهێتە دیتن هەتا زڕتەك نەبیت و سەرێ ئەوی سپی نەبیت، د ئاستێ سیاسی دا تنێ ئەرکێ ئەوی دەنگدەر و شەرکەرە و د ئاستێ دەرۆنی دا غەریب و نامۆیە.»
شیان كانیساركی، گەنجەكێ دیتر یێ پشكداربوو د مژارا خانی دا، ئەو وەكو خوێنەر و ل سەر بنیاتێ ھەبوونا پەیوەندییەكا خورت ل گەل پەرتووكێ ئاخڤی و گۆت: «ل ڤێرێ ئاریشەیا هەرە مەزن یا تاکێ کورد ئەوە، کو خواندنێ دکەت لێ نە بۆ»پەرتووکێ!» بەلێ بۆ تشتێن دیتر، بۆ نموونە: دێ ڕابیت خواندن و دویڤچوونێ بۆ کاروبارێن کۆمەلایەتی یێن خەلکی یان خزم و کەسۆکارێن خۆ کەت، یان بۆ هندەک بابەتێن دی، کو مایێ وی تێناچیت، بۆ نموونە: فلان کەسی بۆچی ترۆمبێلا خۆ گوهۆڕی، بۆچی خانیێ خۆ فرۆت، پا پارە ژ کیڤە ئینان..هتد، ئانکو ب هویری دێ خواندنێ بۆ ڤان بابەتان هەمیان کەتن، بەلێ ئەو دەم یان ئەو زەوق نینە چەند خۆلەکەکان بەرێخۆ بدەت لاپەرێن پەرتووکەکێ و پیچەکێ هزرا خو تێدا بکەت، چونکی داکو د بابەتەکی یان تشتەکی بگەهی دڤێت خواندن بۆ بهێتکرن، خالا نەخۆش ئەوە ئەڤە ئێکە ژ سیفەتێن دیار یێن ملەتەکێ پاشکەفتی».
ناڤبری ل سەر رەھەند یان ئالیێ، خواندنا پەرتووکان ل زانکۆ و پەیمانگەهان ئاخفت و گۆت: «زانكۆ ئێکە ژ سەرچاوێن هەرە گرنگ یێن گەریان ل دویڤ زانست و مەعریفەتێ، ڕۆلێ زانكۆیێ ل وەڵاتێن پێشکەفتى یێ کاریگەرە و بەرچاڤە و گەلەک جاران د بیتە رێنیشاندەر و پلاندانەر بۆ ئایندەیێ کۆمەلگەهێ. بەلێ ل کوردستانێ ژ بلى هندێ کو زانكۆیێ چ رۆلێن گرنگ نینن، هەر د وى دەمى دا چ لڤینێن زانستى نینن و ئەگەر هەبن ژى گەلەک د کێمن و نە د دیارن. ئەگەر ژ لایەکى ڤە نەچالاکییا زانكۆیێن کوردستانێ ڤەگەرینین بۆ دۆخێ نە دروست یێ سیاسى و ئابۆرى و کۆمەلایەتى ل وەڵاتى. بەس ژ لایێ دى ڤە ئەگەرەکێ دى دیار دبیت ئەو ژى زانكۆ بەس یا بوویە جهێ دانا باوەرنامان، نەکو جهێ دانا زانست و بسپوریێ، یان جهەک بۆ فێربوونێ. دەمێ خاندەڤان دچیت زانكۆیێ ئارمانجا سەرەکییا وى ب دەستڤە ئینانا باوەرنامێ یە، کو ژمارەکا کێم نەبیت ژبەر وەرگرتنا پێزانین و زانینێ دچن. ب بۆچوونا من ئەڤە ئەگەرێ سەرەکی یێ پاشکەفتنا زانكۆ و پەیمانگەها یە. خالەکا دی یا گرنگ، کو پەیوەندى ب مامۆستایێ زانكۆیێ ڤە هەیە،کو بەشێ هەرە زۆرێ وان یێن بوین خودان باوەرنامێن دکتۆرا و ماستەر و وانا ل زانكۆیان ددەن، بەلێ باهرا پترا وان چ تێکەلییا پەرتووک خواندنێ و نڤیسینێ ناکەن، نەبەس حەزژێ ناکەن، بەلکى ل دژى وان قوتابییان ژى دراوەستن ئەوێن هەڤالێن پەرتووکێ و پەرتووکان د خوینن. یا درست ئەوە؛ ئەگەر مامۆستا خواندەڤانەکێ باش بیت و لایەنگرێ خواندنێ بیت چ پێنەڤێت ئەڤ کەسێن ل بەر دەستێ وى ژى فێر دبن دێ خواندەڤانێن باش و سەرکەفتى لێ دەرکەڤن. د. سەمەد ئەحمەد، کو مامۆستایەکە ل زانكۆیەکا هەرێما کوردستانێ نموونەیەکێ ل سەر ڤى بابەتى دبێژیت: ’دەمێ ل دەستپێکا ساڵێ دەواما زانكۆیان دەستپێدکەت، هەر گرۆپەک ژ 55 قوتابییان پێکدهێت ئەز هەر ساڵ ل ڕۆژێن دەستپێکا دەوامێ پرسیار ژ هەمیان دکەم، ئەگەر هەر نوکە باوەرناما هەوە ب دەم و چار سالێن ب زەحمەت یێت زانكۆیێ نەخوینن، چەند ژ هەوە دێ رازى بن. د بێژیت ژ پێنجى و پێنج قوتابیان 53 دەستێ خۆ بلند دکەن!‘ ئەڤجا ئەگەر ب تنێ ئەم ڤەکۆلینێ ل دۆر ڤێ نموونێ ب تنێ بکەین، دێ چ تراژیدییەک بۆ مە دیار بیت و ژ بلى سەدەهان نموونێن دی».
سەبارەت خواندنا پەرتووکان، دەمێ قوتابى دگەهیت قووناغا زانكۆ و پەیمانگەهان، ب کێمى سەد پەرتووک دیتبن یان خواندبن، ئێدى د ڤێ قۆناغێ دا ب شێوەیەکێ گشتى دێ حەز ژ چ خواندنێ و فێربوونێ کەت ل ڤێرێ دو خالێن گرنگ کو دبن جهێ مفایى:
ئێک: ئەرکێ مامۆستایە، کو نویترین پەرتووک بۆ قوتابییان د وى بوارێ ئەو تێدا دخوینن بدەتە نیاسین و هەر دەم چاڤێ وى ل چاپ و وەشانێن نوى بیت، داکو بۆ وان بدەتە دیارکرن و نیاسین. ئانکو؛ دڤێت مامۆستا ئەهلێ پەرتووک خواندنێ بیت و جارجار چالاکیێن جۆراوجۆر رێک بێخیت ب مەبەستا هاندانا قوتابیێن خۆ بۆ جیهانا خواندنێ و سازکرنا کۆر و سمینارێن بچویک ل سەر پەرتووکێن نوى.
دو: پێدڤییە قوتابى د ناڤ خۆ دا گرۆپێن خواندنێ دروست بکەن و گفتوگویێن جۆراوجۆر دەربارەى وان پەرتووکێن خواندین بکەن، وەکى بەرى نوکە مە ئاماژە پێداى دڤێت قوتابى ب خۆ هەوڵا گهۆرینا خۆ بدەت و خۆ نەهێلیتە ل هیڤیا کەسەکێ دى یان مامۆستاى، چونکى گەلەک جاران مامۆستا ب خۆ یێ پێدڤیە کەسەک وى هانبدەت بەرەڤ پەرتووکان و خواندنێ، چونکى باهرا پترا مامۆستایێن زانكۆ و پەیمانگەهان (نەهەمى) وەسا هزر دکەن مادەم بوونە خودان باوەرنامێن بلند و نوکە وانا بۆ خواندنا بلند ددەن، نەپێدڤى خواندنێ نە یان دێ بێژن ئێدى ئەم نە پێدڤى کتێب و زانیارییا نە».
شیان كانیساركی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا و ل سەر چارەسەری و پێشنیار گۆت: «پشتی مە دیڤچوون بۆ کری، دەرکەفت ئاریشەکا تا ڕادەکی مەزن و جهێ مەترسیێ، ئەو ژی بابەتێ ئامۆژگارییا نە، هەمی دەما زارۆکێ مە نە پێدڤی شیرەتایە (ئامۆژگاریا)یە، چونکێ؛ دبیت د ژییەکێ دیاردا پێدڤی ببیتێ، بەلێ هەمی ژییێ خۆ!، ل دەڤ مە هەمی پرۆگرامێن T.V بۆ زاڕۆکان هاتین دیارکرن و پێشکێشکرن بەس کارێ وان د بیتە شیرەت، ئەڤە ژی کێماتییەکە بۆ کەسایەتییا زارۆکی، نوکە ل دەڤ مە دەمێ کەسەک دبێژیت کەسەکی نەفام یان بێ فام، ئێکسەر دێ هزرا مە چیتە سەر زاڕۆکان، بۆچی؟ ما زاڕۆک بێ فەهمن، پەیڤا ( فهم) ئانکو (تێگەهەشتن) ئانکو زاڕۆک نەیێ تێگەهەشتییە، ئەو کەسێ ئەم نوکە د بێژیت یێ بێ فەهمە هندەک جارا هندەک پرسیارا دکەت دەوروبەر هەمی دمینن راستییایی و نزانن بەرسڤ بدەن. باشە ل ڤێرە چارەسەری د دەستێن كێ دایە.
– ڕاگەهاندن و میدیا کوردی ددەستێ کێ دایە؟
کا بۆ من ناڤێ 4 پڕۆگرامان بێژن دلێ گەنجی ببەتە خواندنێ و ئێکا هند ژێ چێکەت ببیتە هەڤالێ پەرتووکێ، ئانکۆ مێشکێ وی ڤەکەت.. نە ئەو تشتێ دزانیت ژی ل بەر بەرزە کەت (خواندن ب نیسکێ و گۆستیرکانێ نابیتە کەلتوور)، هەول بدە ئێکا هند ژوان چێکە مێشکێ خۆ بدەتە کاری، نەکۆ کەسەکێ گێل»یان هار» ژێ چێکەی. نەهەر کەسەکێ، لایەنەکێ…هتد بهێت ب ساناهی مێشکی لێ بشۆت و بۆ بەرژەوەندیێن خۆ بکاربینیت، ئەگەر هوین باوەرنەکەن ئەڤێن هەڕن سەحکەن سۆشیال میدیایا خۆ و کا چ کومێنت بۆ هەوە دهێن و کا خودانێن وان کۆمێنتان کی نە؟ مانە هەر گەنجێن ڤی باژێری و وەڵاتی نە، سەحکێ چار ژوان د خەما چ نینن، نە بۆ وەڵات خەمە، نە زمان، نە کوردینی، نە ئالا، نە ئەی ڕەقیب و ب چ تشتی یێ ڕازی نینە… لێ سەحکێ یێ ئامادەیە سپێدێ زوی ل گەل مەلایی کۆستەرا بۆ بگرن دێ چن غەززە شەڕێ… ما ئەڤە جهێ کەنییە؟ یان دڤێت ئەم ل سەر ب ڕاوەستین… بەڕێزان ئەڤ خالە پێکڤە د گرێداینە، کەسێ خواندەڤان زوی د سەردا ناچیت، دێ بۆ مالا خۆ، وەڵاتێ خوە بیتە مال. لێ یێ دی دێ بیتە بەڵا بۆ خێزان و وەلاتێ خۆ».
نڤیسەر ڤەھێل موحسن، ب شرۆڤەكرنا بابەتێ خۆ ل بن ناڤ و نیشانێن؛ ئافراندنا ناسنامەیا گەنجی ل سەر دەمێ تەکنۆلۆژییایا ژیر، پشكداری مژارا خانی بوو، وی دەستپێكر و گۆت: «ژ کوژییێ ئافراندنا ناسنامەیێ ڤە هندەک سەرنج هەنە و ب گشتی دێ ل سەر ڤان خالێن ل خوارێ ئاخڤین:
– جوداهی یان وەکهەڤی
– تەکنۆلۆژیا و سۆشیال میدیا
– جیهانا پشتی راستیێ- Post-Truth
– دەرئەنجام
1 – جوداهی یان وەکهەڤی:
دیارە جیهان ب گشتی د گەلەک گوهۆڕینێن بلەز دا دەرباز دبیت، سەقایێ گشتی یێ جیهانێ دخوازیتە هندێ ناسنامە ب رەنگەکێ جودا بهێتە دیتن. جاران پرسیارا ئاڤابوونا ناسنامەیێ گرێدایی بنگەهێن ئیتنی، ئاین، و پاشخانەیا نەتەوی بوو. ئانکو تو ژ کیژان ئاینی؟ ژ کیژ قولاچا جیهانێی؟ ب ڤێ ژی تو ژ کیژان گرۆپی ژ ڤان گرۆپانی دێ ناسنامەیا تە گرێدای هەڤبەشیێن دروستبوونا ڤی گرۆپی بیت.
رەنگە پرسا گرنگتر ئەڤرۆکە ئەوە: چاوا تەکنۆلۆژیا ناسنامەیا گەنجان دروست دکەت؟ دڤێت ئەم ب هوشیاری ڤێ پرسیارێ ژ هەر کەسی بکەین: تو چاوا تەکنۆلۆژیایێ بکاردئینی؟ دگەل سەرهلدانا و بەرفرەهبوونا داتایا مەزن (big data) و ژیریا دەستکار (AI-Artificial intelligence)، ئێدی ئلگۆریتمێن د ناڤا جیهانا ئینتەرنێتێ دا فێری حەز و بابەتێن مرۆڤی یێن بژارە دبن و ب ڤێ ژی پێتر ڤان بابەتان ل بەر مرۆڤی شرین دکەن، یان رەنگە کۆمەکا مەزنتر یا داتایێن هەڤشێوەیێ وان بۆ هەر بکارئینەرەکی دابین بکەن، ب ڤێ ژی تو ب وان ژێگرت و پرێفرێنسێن تو ل سەر ئینتەرنێتێ دکەی ناسنامەیەکێ بۆ خۆ دروست دکەی. وەک یا خۆیا کو هەر نفشەک ناسنامەیا خۆ ب رەنگەکێ ژ رەنگان ژ دیرۆک، کۆمەلگەهـ، و کۆنتێکستێ خۆ یێ تەکنۆلۆژی وەردگریت. نفشێ سەردەمێ تەکنۆلۆژیا ژی (iGeneration)، کو نها رێژەیا هەرە مەزنە ژ گەنجێن سەرانسەری جیهانێ یە، ناسنامەیا یا گرێدایی گوهۆڕین و پێشڤەچوونێن تەکنۆلۆژییا سەردەمن. مە بڤێت یان نەڤێت ناسناما مرۆڤێ سەردەم نەخاسمە گەنجی گرێدای پاشەرۆژا تەکنۆلۆژیایێ یە.
2 – تەکنۆلۆژیا و سۆشیال میدیا:
رەنگە جاران دهاتە گۆتن: بێژە من تو چ دخوینی، دێ بێژمە تە تو کی. لێ ئەڤرۆکە پشتی تەکنۆلۆژییا ژیر و سۆشیال میدیایێ بیاڤەکێ مەزن ژ ژیانا مە ڤەگرت، ئەم دشێین ڤێ گۆتنێ ب ڤ رەنگی دوبارە بکەین: نیشا من بدە تو چ کلیک دکەی یان لایک دکەی دێ بێژمە تە تو کی. ژبەرکو ئەلگۆریتمێن ل ناڤا ئینتەرنێتێ دشێن فێرببن کا تو ب چ داخباری، ب ڤی رەنگی دشێن تە بۆ خۆ بکەنە نێچیرەکا ب ساناهی و ل گۆرەی وان داتایێن تە ل ناڤا سۆشیال میدیایێ و ل سەر تۆرێن جڤاکی، دشێن بزانن ژی، بەهرە، حەز و پێدڤیاتیێن تە چنە، وەسا، وەک خۆیا هەمی ژێگرتیێن تە ل گۆرەی ڤان زانیاریانە بۆ تە پێشنیار دکەن. ب ڤێ ژی رۆژ بۆ رۆژێ، ب تەکنیکێن خۆ یێن بازارکرنێ یێن سەرنج راکێش و ب هاریکاریا ژیرمەندیا دەستکار دکارن بهاڤێن مەزنتر و بەرفرەهتر د ژیانا گەنجی دا بگرن، و ژیوارەکێ وەهمی بکەنە پێگوهورێ ژیوارێ راستەقینە.
ئەمبێرتۆ ئیکۆ، نڤیسکار و رەخنەگرێ ئیتالی گۆتنەکا سەرنجراکێش هەیە، دبێژیت سۆشیال میدیایێ بیاڤ ل بەر هندەک گەمژەیان ڤەکر بئاخڤن و بدەنگ بکەڤن، کو بەری نها دەلیڤە بۆ وان ل چ پلاتفۆرم و ئالاڤێن دی یێن راگەهاندنێ پەیدا نەدبوو، کو گۆتنێن خۆ دیار بکەن. ئەم ئەڤرۆکە دبینین کو ئێدی خەلک گەلەک ب ساناهی لەوچەیی و کرێتیێن خۆ دەربازی سۆشیال میدیایێ دکەت؛ بێی کو شەرم ژ ڤان کرێتیان بکەت. ل دەمێ سەرهەلدانا تۆرێن پەیوەندیێن جڤاکی، مە هزر دکر و هیڤی دکر سۆشیال میدیایێ دێ راستییان ب رەنگەکێ هێسانتر بەردەست کەت، ژبەرکو سۆشیال میدیایێ نهێنیێن کەسوکی و خسوسیەتا مرۆڤێ سەردەم نەهێلا، ب ڤێ ژی دەلیڤە هەیە کو بکارهینەرێن وێ ب رەنگەکێ هێسانتر ب سەر راستیێن رویدان و کاودانێن جودا هەلببن. لێ بەرۆڤاژی، درەو و ڤەگێرانێن سەختە رۆژ بۆ رۆژێ یێ ل سەر سۆشیال میدیایێ زال دبن، ب ڤێ ژی درەو و سەختەکرن دشێت پێتر مرۆڤێ مشەخۆر ب خۆڤە گرێبدەت و رۆژ بۆ رۆژێ مشەخۆریا وی مکۆمتر لێ بکەت. هەلبەت ئەڤێ چەندێ دێ رەنگڤەدان ل سەر شێوەبوونا سایکۆلۆژیا و ناسنامەیا گەنجی ل جیهانێ و کوردستانێ هەبیت.
پەیدابوونا تۆرێن پەیوەندیێین جڤاکی ژ پێدڤییاتی و دەرهاڤێژتێن گلۆبالیزم و کاپیتالیزمێ نە، گرنگە ئەم باش د بازارێ جیهانی یێ سەردەم بگەهین دا بزانین چاوا ب رێکا ئالاڤێن تەکنۆلۆژیایێ پێتر دهێتە چەوساندن. د ئەڤرۆ یا مە دا گەنج دهێتە حەسیدکرن، مشەخۆر دبیت، نێرگزی دبیت. مادیتر لێ دهێت ل بن کارتێکرنا وێنە و داتایێن وەهمی ل ناڤا ژیوارێ تەکنۆلۆژی. بابەتێ هەر گرنگێ کۆمەکا مرۆڤان ل ئه‌ڤرۆ ئەڤەیە تە چ موبایل هەیە؟ تە چ براندێ گرانبهاتر هەیە، تە چ کراسێ کەشخەتر هەیە واتە تو هێژاتری. رەنگە بۆ گەلەک کەسان یا ئاسایی بیت ب خۆلەکان ل دیمەنێ بەزینا چێلەکێ بنێرن و ببین کا ئەو چێل چاوا دکەڤیت و پێ بکەنە کەنی. ئەم یێ ل سەردەمێ تەفاهەتێ دژین و ب راستی ژی تەفاهەت یا دبیتە ژیوارێ مە. رۆژ بۆ رۆژێ گوهارتن یێن ب سەر پیڤەرێن چێژێ دهێن. داکەڤتن د دیتنا ستاتیکایێ دا چێدبیت و ئێدی چ تشت جوان نامینیت و چ بوها بۆ چ بنەمایان نەمایە. مرۆڤێن ڤی سەردەمی ب رەنگەکێ رێژەی نهێنی و کویراتی یا خۆ ژ دەستدایە و تنێ گرنگیێ ددەنە رۆیێ ژ سەرڤە و ئدیعائێ ب گەلەک دیاردەیێن شاش دکەن.
3 – جیهانا پشتی راستییێ – Post-Truth
رەنگە ژی، ژبەر تێکچوونا بارودوخێ سیاسی ل سەرانسەری جیهانێ، کو ئەڤێ ژی باندۆرەکا بەرچاڤ ل سەر تۆرێن جڤاکی و بکارهینەرێن وێ هەبوویە لەومان ژی حوکمدانێن سەقەت پەیدا دبن، د حوکمدانێ داهەست ل سەر راستییان یا زالە: حوکم دان ل سەر بوویەران ب عاتیفێ یە و نە ب عەقلی. زانیاریێن شاش و سەختە ب ساناهیتر دشێن بهێنە بەلاڤکرن ئەو ژی ب رێکا تۆرێن جڤاکی، و ئالاڤێن دانوستاندنێ یێن دیجیتال. ئێدی خەلک ب ساناهی دشێت گۆمانان ل سەر زانست، میدیا و حکومەتان دروست بکەت. خەلک دشێت ب ساناهیتر و بهێزتر باوەریێ ب وی تشتی بینیت یێ ئەو دبێژیت، هەروەکو ببێژیت: ئەز چ دبێژم ئەو راستە. هوسا ژی پەیداکرنا بەلگەیێن سەختە بۆ پەسەندکرنا بیروباوەرێن کەسوکی بوویە مودەک ل سەرانسەری جیهانێ. هەلبەت ئەڤ چەندە وێ دگەهینیت کو رایا گشتی ل سەر زانیاریێن سەختە و شاش ل شوینا راستیێ دهێتە ئاڤاکرن و ب چەند کلیکەکان رایا گشتی دشێت کاریگەریێ بکەت، رەنگە ژی گوهەرینان بکەت.»
ڤەھێل مەحسن د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا ل سەرنج دا ل سەر دەرئەنجامان و گۆت: «وەک یا خۆ یا تەکنۆلۆژیایێ گرێدانەکا راستەراست ب پاشەرۆژا ناسنامەیا گەنجی ڤە هەیە، باندۆرەکا گران ژی ل سەر سایکۆلۆژییا وان پەیداکرییە، بۆ وان بوویە ژیوارەکێ بگوهۆڕێ ژیوارێ راست.
پشتی دیاربوونا ژیرمەندییا دەستکار، مە چ جهێن مەزن و ب مفا ل ڤی وارێ تەکنۆلۆژیایێ زێدەنەکریبە، گرنگە پویتەدانەکا مەزن پێ بهێتە دان، ژبەرکو وەک دهێتە پێشبینیکرن دێ دەربازی وارێن جودا جودا بیت و جهەکێ مەزن ژ زانستی و بازارێ سەردەم داگیر بکەت. لێ ل شوینا شاش بهێتە بکارئینان یان رێ لێ بهێتە گرتن، پرۆسێس پێدڤی رێنیشاندان و خواندنێ یە دا گەنج بشێن پێ ئاڤاکرنێ بکەن».
كاوار نێروەیی، بەرپرسێ مالا لاوان یا ئێكەتییا لاوێن دیمۆكراتا كوردستانێ، د مژارا خانی دا و ل سەر گەنج و ژیوارێ وی گۆت: «خۆیایە، ھەر جڤاك، نەتەوە، ئەتنیك، جۆگرافیا و كەلتۆری.. ھتد تایبەتمەندیێن خۆ یێن جودا ھەنە ل گەل جڤاك و نەتەوە.. ھتد یێن دەردۆر. بەلێ ب شێوەیەكێ گشتی ئەگەر ئەم ئەڤرۆ بەحس ل سەر دەستنیشانكرنا 10 ئاریشێن سەرەكی یێن جیھانی بكەین، دێ بینین، كو پرس یان ژی ئاریشەیا گەنجان ئێك ژ وان ئاریشەیانە یێن ل سەرێ ھەمی پرسگرێكێن جیھانێ دھێت. واتە نە ب تنێ ل كوردستانێ، بەلكو ل ھەمی جیھانێ گەنج ئەڤرۆ خودان داخازی و گلە و گازندەنە، بەلێ ل كوردستانێ و ژ ئەگەرێ وی ژیوار یان ژی وێ ژینگەھا ھاتییە سەپاندن، ئاریشەیێن گەنج و لاوێن مە ژی جۆرە تایبەتمەندییەك ب خۆ ڤە دیتیە، كو پرسێن مە یان یێن گەنجێن مە جودا د كه‌ت ژ پرس و ئاریشەیێن گەنجێن ژ دەرڤە».
كاوار نێروەیی سەبارەت ب بەرپرسیارەتییا گەنجان گۆت: « گەنج د سرۆشتێ خۆ دا یێ لڤۆكە، ئەو خودان بیركرن و ھزرەكا بێ سنوورە، مەحالە ھزركرنا وی بێھتە چارچۆڤەكرن. د ھەمی جڤاكێن جیھانێ دا، گەنج دینامۆیێ گھۆرینێ بوویە، بەلێ ب مخابنی ڤە گەلەك جاران و ژ ئەگەرێن دیار، ئەڤ گەنجە پەك د كەڤیت و لاواز دبیت، ئەو ژی؛ ئێك: نە نمایشكرنا بەھرە و شیانێن گەنجان ژ ئالییێ لایەنێن پەیوەندیدار، دو: نە زانینا ئاستێ شیانێن خۆ یێن ھزری ژ ئالییێ گەنجی ب خۆ ڤە. لەوما ژی ئەڤ ھەردو ئەگەرە دبنە بنیات بۆ وێ چەندێ، كو ئەرك و بەرپرسیارەتییێن گەنجی د جڤاكی دا بھێنە بەرزەكرن، نەخاسمە ڕۆل و بەرپرسیارەتییا وی یا دیرۆكی».
ناڤھاتی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ب ئێك پەنەل و دو پەنەل و وۆركشۆپان پرسێن گەنجی ناھێنە چارەسەركرن، ب تایبەت ژی ل كوردستانێ. بەلێ یا مە دڤێت بگەھینین، ئەوە، كو بێژین؛ گەنجێ مە د ھەمی قووناغێن دیرۆكا سیاسی یا كوردستانێ دا خۆ كرییە چەپەرێ بەرھەنگارییا دوژمنان، مخابن ئەڤرۆكە سەرەدەرییەكا گەلەك نە ساخلەم ل گەل ڤێ تەخا گرنگ یا جڤاكی د ھێتە كرن، لەوما ژی ژ گەلەك ئەگەران گەنج وەسا ھاتیە پەروەردە كرن، كو رەڤین ژ راستیێ و ژ وی ژیوارێ بۆ ھاتیە دورستكرن ب رەڤیت، رەڤین ب چ شێوەیان چارەسەریا پرسێن بنگەھین یێن گەنجی ناكەتن. گەنج د ئەڤرۆ دا ھێدی ھێدی یێ دبیتە متا و ماددە، ژ بلی ئالیێن پەیوەندیدارن ئەگەر ژ ئەگەرێ گۆتارا بێ رەحمانە یا ئالیێن سیاسی و گۆتارا وان یا سیاسی گەنجێ مە یێ ھشیار نەبیت، ب لۆژیكی ئەرك و بەرپرسیاریەتێن خۆ نە بینیت، دێ گەنجێ مە تووشی رەوشەكا گەلەك خراب بیت و دەربازی قووناغەكا گەلەك ئالۆز بیت».
محەمەدێ نەجمەددینی، کو گەنجەکێ چەلەنگە و ئێک ژ پشکداربوویێن مژارا خانی یا ڤێ جارێ بوو، بەحسی پۆلینكرنا نفشێن گەنجان كر و گۆت: «دەما ئەم بەحسی ژیواری و پاشەرۆژا مرۆڤایەتیێ دکەین، بۆ من ب خۆ یا گرنگ نە خواندن و ڤەکۆلینا گەنجانە، ئەز وەکی ئۆگۆست کۆمتی هزر دکەم، یا کو جڤاکان دگهۆڕیت گهۆڕینا نفشانە. دبیت ب رەنگەکێ بەربەلاڤ پیڤەرێ مرۆڤێ گەنج تەمەن بیت، بەلێ دروستبوونا نفشەکی زێدەتر گرێداییە ب وان گهۆرینێن سیاسی، جڤاکی، ئابووری، ھزری و تەکنۆلۆژی..هتد یێن، کو د جڤاکەکێ مرۆڤایەتیێ دا رویی دەن، د بیت ل دویڤ پیڤەرێن نەتەوەیێن ئێکگرتی مرۆڤ هەتا ٣٥ ساڵیێ ژی گەنج بیت لێ د راستی دا ژ ساڵا ١٩٩٦ێ هەتا ٢٠٢٥ێ، کو دبنە ٢٩ سال دو نفشێن ب ناڤێ Z و ئەلفا درستبووینە. د بیت هەردو کۆمێن ژدایکبوویێن د ناڤبەرا ڤان ساڵان دا گەنج بن، لێ هەردو نە یەک نفشن. لەوما خواندنا گەنجی زێدەتر رەهەندەکی فیسیولۆژی هەیە، لێ خواندنا نفشان پێدڤی خواندنا وان گهۆڕینانە یێن کۆ د جڤاکی دا روی دەن.
ئەز دشێم ببێژم ژ نفشێ بێدەنگ – The Silent Generation (١٩٢٤-١٩٤٥) هەتا نفشێ Y ئان یێ هزاری (١٩٨١-١٩٩٦)، یاریکێن کچێن بچویک بویکێن لاستیکی و یێن کوڕان ترومبێل و شەمەندەفرێن پلاستیکی بوون، لێ ئەم ب تایبەتی ژی ل گەل نفشێ ئەلفا روی ب روی جۆرەکێ دی یێ یاریکان دبین، ئەو ژی تابلێتە، ژ بەر هندێ ژی ئەو ژ ٢٠١٠ێ دەستپێ دکەن، كو هەڤدەمە ل گەل بەڵاڤبوونا ئێکەم تابلێت ژ ڤێرژنێ نوی. نفشێ کەڤن ل گەل بویکێن لاستیکێ و ترمبێلێن پلاستیکی د دانوستاندنەکا بێ بەرسڤ دا بوو، لێ نفشێ نوی ل گەل تابلێتێ د دیالۆگەکا ڤەکرییە دا یە. لەوما ئەو د لینکەکا هەڤبەش دایە ل گەل هەمی جیهانێ، ژ بەرکو ب رێکا تابلێتێ ئەو د پرۆسێسا وەرگرتنا که‌لتۆرێن جیهانی و بەرهەمئینانا وان د خوە دا یە، هەر پنجەکا کارەکتەرا وی یا قەرکرییە ژ که‌لتۆرەکی. لەوما ئەو دبیتە خودان که‌لتۆرەکێ تاکەکەسی – Individual Culture. ب رەنگەکێ دی ژێدەرێن وەرگرتنا مەعریفە و کلتۆری بۆ وی نە ژیوارێ وی یێ لۆکالە، لێ جیهان هەمییە. ئەو دخوازیت وی شێوازێ ژیان و هزرکرنێ یێ وی هەی د ژیواری دا ببینیت. لەوما هەکەر ل سەر ئاستا لۆکال سەرەدەرییەکا ئاقلانە ل گەل نەهێتەکرن دێ قەیرانا ناسنامەیێ – Identity Crisis دروست بیت و دێ بەرسڤێن ئەز کیمە؟ ل ڤێرە چ دکەم؟ رۆلێ من چییە؟ ئەڤ ژیوارە ل کیڤەیە؟ کا ئەز د ڤی ژیواری دا؟.
ئەو دخوازیت سەر ژ نوی پێناسەیا هەمی تێگەهان بکەت، ئێک ژ وان تێگەهێن، كو نفشێ نوی یێ کوردستانی حەز دکەت سەر ژ نوی پێناسە بکەت و بەرجەستە بکەت و بەرهەمبئینیت، کوردایەتییە. گەلەک جاران د هێتە گۆتن، كو ئەڤ نفشێ نوی نە کوردپەروەرە، لێ ئەز بەرۆڤاژی دبینم. چونکی؛ ل دەڤ من کوردایەتیێ یەک جەوهەر هەیە لێ ب تنێ فۆرمەک نینە، ئەو ب گەلەک فۆرمان دهێتە پێشبەری مە، ئەوا نفشێ نوی دکەت بەرجەستەکرن و بەرهەمئینانا فۆرمەکێ کوردبوون و کوردایەتیێیە کۆ دبیت ل گەل فۆرمێ نفشێ کەڤن یێ، كو ئەڤە چەندین ساڵە د هێتە بەرجەستەکرن نەگونجیت، ئان دخوازیت ببیتە پێگهۆرێ فۆرمێ کەڤن.»
ناڤھاتی د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «هەکەر مەیدانا نفشێ کەڤن، ب شەل و شەپک و برنۆیێ چیا بیت، نفشێ نوی مەیدانا ڤێ خەباتێ ئینایە د پلاتفۆرمێن مەدیایا جڤاکی دا، ئەو د پلاتفۆرمەکا وەکی تیکتۆکێ دا، بەرەڤەنی و شەرەکێ مەزن دا یە ژ ناسنامە و بوونا مرۆڤێ کورد ل دژی نفشێ نوی فاشست یێ نەتەوەیێن سەردەست، دیسان ئەوا، کو نفشێ کەڤن ب خەباتەکا مەزن نەشیای خۆ ب جیهانێ بدەتە نیاسین، ڤی نفشی جلکێن کوردی، خوارنا کوردی، موزیکا کوردی، دیلان و گۆڤەندا کوردی ب جیهانێ دا نیاسین. ئەم خۆش دبینین، کو ب سەدان کەس ژ ئەفریقیا، ئاسیا، ئەمریکا و ئەورۆپا ب جلکێن کوردی ل بەر مۆزیکا کوردی و ئالایێ کوردستانێ گۆڤەندێ دکەن. من دڤێت بێژم ئەنەرژی و هەستەکێ بهێز یێ کوردایەتیێ د ڤی نفشی دایە، لێ دبیت کێماسی د مەعریفەیا وی سەبارەت فەرهەنگ، ئەدەبیات، جیوگرافی، دیرۆکا کوردستانێ..هتد هەبیت. ئانکو ب راستی پێدڤییە ئەڤ ئەنەرژی و هەستە د چارچۆڤێ سیاسەتەکا ستراتیژی دا بهێتە ئاراستەکرن، کو بگەهیتە ئاستێ هشیاری و پاشی ئاستێ باوەرێ».
محەمەد نەجمەددین د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ئاستەنگەکا مەزن، یا کو د کەڤیتە د رێیا ئەڤی نفشی دا، عەشیرە. مە ل هەرێما کوردستانێ، سازیێن میری، حزبی، ئەکادیمی و بازرگانی هەنە، کو جلکەکێ مۆدەرن ل خۆ کرییە، هەکەر ئەم گاڤەکێ بەرەڤ پاش بچینە سەردەما بەری مۆدرنیزمێ ئەم چ ژ وان نابینین، ئانکو ئەو بوون و بەرهەمێ مۆدرنیزمێنە. لێ عەشیر بوونەیەکا بەری مۆدرنیزمێیە. مە سازی یێن مۆدرن هەنە، لێ مە بوونێن بەری مۆدرنیزمێ تێدا جهگر کرینە. هەمی ئەو جیهانا ئەلکترۆنی یاکو ئەڤ نفشە تێدا دژیت بەرۆڤاژی ژیوارێ وی یە، جیهانا وی یا ئەلکترۆنی وی پال د دەت، کو بەرەڤ کتەکەسباوەرییێ ئانکۆ ئیندیڤژوالیزمێ ڤە بچیت، لێ عەشیر د خوازیت وی بکەتە کەرەستەیێ بەرهەمئینانا جیهانا خۆ یا کۆمباوەری، ئانکو کۆلەکتیڤی. د عەشیرێ دا سەرێ دیوانخانەیان بۆ ئاغا و رهـسپیانە، بنێ دیوانێ بۆ نفشێ نوییە. مخابن کۆ ڤێ رێبازا هزرکرنێ خۆ د سازیان ژی دا شێوەدار کرییە. سەرەدەرییا دیوانخانەیان ل گەل سازیێن مۆدرن دهێتەکرن. لەوما کێمترین رێژەیا پشکداریێ هەیە بۆ ڤی نفشی د ڤان سازییان دا. ژ ئالیێ سیاسی ژی ڤە، ئەڤ نفشە چاڤەرێ یە، کو پرۆگرامێن سیاسی، ئابۆری، جڤاکی ل گەل خواستێن وی بگونجن و وی پشکداریەکا باش د چێکرنا بریارا سیاسی دا هەبیت. بۆ نموونە؛ ١/٣ یا نشتەجهێن تورکیێ ژ ڤی نفشینە، پتری ٦ ملیۆن دەنگدەرن. ژبەرکو؛ ئاکەپێ ئانکۆ پارتییا ئەردۆغانی د هەلبژارتنێن ٣١ی ئادارا ٢٠٢٤ێ یێن باژێرڤانیێ ل تورکیێ نەشیا نزیکی ڤی نفشی ببیت و بکەڤیتە د پەیوەندیێ دا ل گەل، بوو ئێک ژ فاکتەرێن مەزن یێن کێمبوونا دەنگێن وی، ل دویڤ ڤەکۆلینەکا زانستی پترییا وان بەربژارێن سەرکەفتی ئەو بوون یێن، كو پترین بەرهەڤی هەی د پلاتفۆرما تیکتۆکێ دا، وەکی ئەم د زانین پتری ٧٠٪ یا بکارھێنەرێن وێ ژ ڤی نفشینە. ئانکو ئەو لایەنێ بخوازیت سەربکەڤیت، دڤێت خواستێن ڤی نفشی سیاسەتا وی قالب بدەن هەکەر نە دێ د پەراوێزێ دا مینیت».
محەمەد تەتەرخان، ڤەكۆلەر و مامۆستایێ زانكۆیێ، د مژارا خانی دا بەحس ل سەر پشكدارییا گەنجی كر د ھەرسێ دەستھەڵاتێن كوردستانێ دا. ناڤبری د دەستپێكا ئاخفتنا خۆ دا نموونەیەك ئینا سەر زمانی و گۆت: «د زاڕۆكینییا من دا، ل بیرا منە؛ ل ئێڤاریێن باژێرێ زاخۆ ئەم ھەڤال د چووینە گۆرەپانا بارگەھەلگرێن توركیا، ل وێرێ مە د دیت، ھەمی شۆفێران و ھەر ئێكی وێنەیەكێ سەركردەیەكێ خۆ یێ گۆر ب گۆر ب پەنجەرا ترومبێلێ ڤە دكر، ب شێوەیەكی بەرێ وێنەی ژ دەرڤە بوو، ئەڤە نیشان بوو ل سەر وێ چەندێ ئانكو ئەو حەز ژ وان سەركردەیان دكەن، بەلێ من د ھزرا خۆ دا د گۆت؛ ژ ڕاستا ئەڤە حەز ژ ڤان كەسایەتییان دكەن، یان ژی دڤێت بۆ خەلكی دیار بكەن، كو ئەو حەز ژ ڤان سەركردەیان دكەن! ژبەركو؛ ئەگەر وان ژ ڕاستا حەز ژ ڤان كەسایەتییان كربا، دا بەرێ وێنەی دەنە بەرێ خۆ، نەكو بەرێ وی دەنە خەلكی. بەلێ دیاربوو وان درەو دكرن، ب تنێ د ڤییا بۆ یێن بەرامبەر ب دەنە دیاركرن؛ كو ئەو حەز ژ ڤان دكەن. ئەز گەھشتیمە وێ راستییێ، كو ل كوردستانێ ژی دەستھەڵاتێ ھەمان دیتن بۆ تەخا گەنجان ھەیە، ئانكو ب چ شێوەیان تەخا سیاسی و دەستھەڵاتێن وێ ل ھەرێمێ حەز ژ گەنجان ناكەن، بەلێ حەز دكەن ب ھندەك نماییشان دیار بكەن، كو ئەو حەز ژ گەنجان دكەن.»
محەمەد تەتەرخانی بەحس ل رۆلێ گەنجان د پرۆسەیا حكومڕانیا ھەرێمێ دا كر و گۆت: «ل گۆر پیڤەرێن نێڤدەولەتی ئەوێن بۆ دیاركرنا تەمەنێ گەنجی دیاركرین، كو دیارترینا وان نەتەوه‌یێن ئێكگرتی بوویە ل ساڵا 1985ێ دیار دكەتن، تەمەنێ 15 – 35 تەمەنێ لاوێتی یێ یە، 35 – 65 تەمەنێ ناڤنجی یە و تەمەنێ د سەر 65 سالییێ ڕا ژی، تەمەنێ پیراتی یێ یە. ئەگەر ئەم ڤێ چەندێ، ئانكو تەمەنێ 15 – 35ێ ل كوردستانێ بكەینە پیڤەر بۆ تەمەنێ گەنجی دێ بینین، كو ل عێراقێ رێژەیا ڤێ تەخێ 31% یە، ئەڤە ژی ل گۆر داتایێن وەزارەتا پلاندانانا عێراقێ، كو ل 1ی چریا دویێ یا 2018ێ بەلاڤكریە؛ سەرژمێریا عێراقێ 38,124,182 كەس بووینە. بەلێ مخابن ئەڤ تەخا ھند گرنگ یا جڤاكی و دورستبوونا وی و جیھانا وی بەرھەمێ بیركرنا تەخەكا دیترە، نەكو یا خۆ و ئەو جیھانا ئەو تێدا دژیت مرۆڤێ مەزن بۆ دورستكرییە. ئەگەر ئەم بەریخۆ بدەینە كابینەیا ئێكێ یا حكومەتا ھەرێما كوردستانێ ل ساڵا 1992ێ، دێ بینین، كو رێژه‌یا پشكدارییا گەنجان تێدا 0% یە. كابینا دویێ ژی ب ھەمان شێوە، ئانكو ئەو ژی 0% یە. كابینەیێن سێ – چار كابینەیێن سەردەمێ براكۆژیێ بووینە، لەوما ژی ئەم بەحس لێ ناكەین. كابینا پێنجێ رێژا تەمەنێ گەنج تێدا 6% بوویە، كابینا حەفتێ جارەكا دی 0%، یا ھەشتێ 15% و یا نەھێ ژی 4%. ژ ساڵا 1992ێ ھەتا 2022ێ حەفت سەرۆك وەزیر ھاتینە، ئێك ب تنێ ژی گەنج نە بوویە، حەفت جێگر و دیسان سێ سەرۆك ھەرێم بووینە، بەلێ خۆ ئێك ژ وان گەنج نە بوویە. ژ سەرجەمێ 143ێ وەزیران ب تنێ 4% گەنج بوون. ئانكو ب كورتی د سیھ سالێن حوكمڕانیا ھەرێمی دا؛ گەنجی 4% پشكداری ھەبوویە د دەستھەڵاتا جێبەجێكرنێ دا.»
ناڤبری د درێژیا ئاخفتنا خۆ دا بەحس ل پشكدارییا گەنجان د دەستھەڵاتا یاسادانانێ دا كر و گۆت: «ل ساڵا 1992ێ گرۆپێ گەنج رێژه‌یا 20% یا دەنگان بدەستخۆڤە ئینا، دەستەیا سەرۆكایەتییا پەرلەمانی ب چ شێوەیان ئەندامێن گەنج نەبوون، نە سەرۆك، نە جێگر و نە ژی سكرتێرێ پەرلەمانی و سەرۆكێن لژنێن ھەمیشەیی. د خۆلا دویێ دا رێژا گەنجان 13% بوو، سەرۆكێ ئێك لژنا ھەمیشەیێ بتنێ گەنج بوو. د خۆلا سێیێ دا رێژە دوبارە 13% بوون، ب ھەمان شێوە نە ئەندامەكێ دەستەیا سەرۆكایەتیا پەرلەمانی و نە ژی سەرۆكێن لژنێن ھەمیشەیی گەنج بوون، ب تنێ ئێك سەرۆك فراكسیۆن گەنج بوو، كو ئەو ژی سەرۆكێ ئێكەتییا نەتەوەیی یا توركمانی بوو. د خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ كوردستانێ دا ل ساڵا 2014ێ بۆ جارا ئێكێ گەنجەك گەھشتە پلا ئەندامەك دەستەیا سەرۆكایەتییا پەرلەمانێ كوردستانێ ل گەل پێنج لژنێن ھەمیشەیی، ئێك سەرۆك فراكسیۆن، ھەژی گۆتنێ یە بۆ جارا ئێكێ بوو رێژه‌یا تەمەنێ گەنج د پەرلەمانی دا گەھشتیە 33%، بەلێ گەلەك مخابن د ڤێ خۆلێ دا ئاستێ پەرلەمانی گەلەك ھاتە خوارێ، ئەڤە ژی بۆ بلندبوونا رێژەیا گەنجان د زڤریت د پەرلەمانی دا و ژ بەركو ئەڤ تەخە نە نوینەرێ ڕاستەقینە یێ گەنجی یە، بەلكو جێبەجێكەرێ ئەجندایێن پارت و ئالیێن سیاسییە ل كوردستانێ. ئەگەر سەرنجێ بدەینە ل سەر ڤێ خۆلا پەرلەمانی دێ بینین، ب تنێ 67 پرۆژە یاسا ھاتینە پێشكێشكرن و ژ وان ب تنێ 6 یێن پەرلەمانتەرێن گەنج بوویە، ئانكو 9 %، ھەروەسا 58 پرسیار بۆ حكومەتێ ھاتینە ئاراستەكرن، بەلێ ب تنێ 5% گەنج بووینە. ئانكو ب كورتی د سیھ سالێن بووری دا رێژا گەنجان د پەرلەمانی دا، ئانكو دەستھەڵاتا یاسا دانانێ دا 19% بوویە و د دەستھەڵاتا جێبەجێكرنێ دا ژی، ئانكو د حكومەتێ دا 4% بوویە».
د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا محەمەد تەتەرخانی دیاركر: «دەستھەڵاتا دادوەری ل ھەرێما كوردستان ب چ ئاوایەكی رێك نە دایە گەنج پشكداری پرۆسەیا دەستھەڵاتا دادوەری ببیت. ل گۆر وێ یاسایا ھاتییە دارشتن پێدڤییە دادوەر پشتی زانكۆیێ (د تەمەنێ 23 ساڵیێ دا زانكۆ تەمام دبیت) دەھ ساڵان خزمەتا دادگەھێ بكەتن، ئانكو 23 + 10، ھەر چار – پێنج ساڵان جارەكێ پەیمانگەھا دادوەری ڤە دبیت، ئانكو 23+10+5 و خواندنا پەیمانگەھێ ژی نە كێمترە ژ ئێك سال، ل گەل ب ھەدەردانا سالەكێ ب رێكارێن كارگێرێ بۆ پێشكێشكرنا دادوەریێ، ئانكو 23+10+5+ 1+1 = 40 ساڵ، ئانكو ل كوردستانێ ئەگەر رێك یا ڤەكرى بیت و بێی چ ئاستەنگ كەسەك دشێت د تەمەنێ چل سالیێ دا ببیتە دادوەر یان داواكارێ گشتی، كو ئەڤە نە تەمەنێ گەنجی یە ب راستی ژی. گەلەك مخابن ل كوردستانێ مە 270ێ دادوەر و 193ێ داواكارێن گشتی ھەبن، خۆ ئێك ب تنێ ژی نە د تەمەنێ گەنج (15 – 35) و نە ژی د تەمەنێ پیراتیێ دا بیت (35 – 65)».
ل دویماھییا مژارێ، ھەر ئێك ژ مامۆستا ئحسان ئامێدی بەرپرسێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ، ھەلكەفت عەبدولواحد ئەندامێ جڤاتا خانی و دكتۆر فرەیدۆن مامۆستایێ زانكۆیێ پشكداری گەنگەشا مژارێ بوون و ھەر ئێك ژ وان ب دیتن و نێڕینێن خۆ ھندەك تیشك بەردانە سەر بابەتێ مژارێ و ڕۆلێ گەنجی د دروستكرن و پێكئینانا جڤاكی دا.
