گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤکرن: مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا ھەیڤانەیە، ژ لایێ كۆڤارا مەتین یا رەوشەنبیری – گشتی ڤە دھێتە برێڤەبرن. ھەر جار دۆسیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا چارشەمبی رێككەفتی 18ی كانوینا دویێ 2024ێ، مژارا چاردێ یا ڤی سەكۆیێ ھەیڤانە، ھژمارەكا تایبمەتمەند و شارەزایێن بوارێن جودا جودا د چەوانییا بەرھنگاریا ماددەیێن ھشبەر ھاتبوونە داخواز و مێھڤانكرن، كو ل دۆر “ماددەیێن ھشبەر، بەرھنگاری و ئاڵنگاری” دیتن و بۆچوونێن خۆ دەرببڕن.
مژار، ژ لایێ شەمال ئاكرەیی، سەرنڤیسەرێ كۆڤارا مەتین ڤە ھاتە برێڤەبرن. ژ لایێ خۆڤە ناڤبرى، كورتییەك دا ل سەر مژارێ و گرنگییا مژارێ، ب تایبەت مژارێن بۆری یێن خانی. ھەروەسا ئاكرەیی بەحس ل سەر گرنگییا ھشیارییێ ل بەرامبەر مەترسییا بەلاڤبوونا ماددەیێن ھشبەر و چەوانییا زالبوونێ ل سەر ئاخفت و گۆت: «ماددەێن ھشبەر دوژمنەكێ ب مەترسی یە، كو ئەڤرۆ د دەرگەھێ جڤاكێ مە دایە و گەفێ ل شیرازێ جڤاكی دكەتن، ھشككرنا رھ و ریشالێن وێ ئەركێ ھەمی سازیيێن رەوشەنبیری، ئەكادیمی و سازيیێن ئەمنی یە. تاكێ ساخلەم بنیاتێ خێزانەكا ساخلەم و خێزانا ساخلەم ژی بنیاتێ جڤاكێ ساخلەمە. بۆ وێ چەندێ نە ھێلین ماددەیێن ھشبەر ژ رویدان و كەیسێن كت كت ببیتە دیاردەیەكا بەربەڵاڤ و گشتی، پێدڤییە ھەماھەنگی د ناڤبەرا ھەمی سازیێن ئەمنی، رەوشەنبیری، جڤاكی، ساخلەمی و پەروەردەیی دا ھەبیت. ھەر ژ بەر دژوارییا مەترسیا مادەەیێن ھشبەر، مە مژارا ڤێ جارێ ل سەر بابەتێ ناڤھاتی گرێدایە.»
عەبدولڵا جەعفەر كۆڤلی، وەكو نڤیسەر و شههرەزا د بیاڤێ ئاساییشا نەتەوەیی دا، ژ پشكدارێن سەرەكی یێن مژارا خانی بوو. وی ل سەر ماددەييێن ھشبەر و مەترسییا وێ ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی ئاخفت و گۆت: «ماددەێن ھشبەر و دیرۆكا وێ گەلەك یا كەڤنارە، ئەم نەشێن بێژین، كو دیاردا بەلاڤبوون و بكارئینانا ماددەيێن ھشبەر یا خۆمالی یە، بەلكۆ دیاردەكا دیرۆكی یا جیھانی یا سەرتانسەری یە، كو ب گەلەك جوران ھاتییە بكارئینان و ب گەلەك شێوەیان بازرگانی پێ ھاتییە كرن و پێ دھێتە كرن. د سەردەمێ دیرۆكێن شارستانییەتێن بابلی، ئاشۆری، سۆمەری و چینی دا ئەڤ دیاردەیە ھەبوویە، كو ب گەلەك شێوا و بۆ گەلەك مەرەم و ئارمانجێن سیاسی – لەشكەری ھاتییە بكارئینان. ژبەركو؛ ماددەیێن ھشبەر ژ ژناڤبرنا مرۆڤایەتیێ زێدەتر ئێك ئارمانجا دیتر نینە، لەوما ژی جوداھیێ نائێخیتە د ناڤبەرا جڤاكێن پاشكەفتی و پێشكەفتی دا. ب درێژییا دیرۆكێ ماددەیێن ھشبەر وەكو چەك و ھێز ھاتییە بكارئینان ژ لایێ وەڵاتان ڤە ل بەرامبەری ئێكدو، نموونە بەریتانیا ب دژی ھندستان و وەڵاتێ چینێ و پشتی شەڕێ دویێ یێ جیھانی و بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر وەكو گەف ژ لایێ ئیسرائیلێ ڤە ب دژی ئەلمانیا.»
كۆڤلى د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا، گۆت: «تیرۆر، كو راستەخۆ گەفێ ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی دكەتن، مەترسییا وێ ئەڤرۆ یەكسان بوویە ل گەل ماددەیێن ھشبەر و گەلەك جاران ژی ل گەلەك وەڵاتان، سازیێن ئەمنی دەستپێكێ د دەنە بەرھەنگاربوونا ماددەیێن ھشبەر ل بەری تیرۆرێ، ژبەركو؛ مەترسییا تیرۆرێ دەمكی و یا ماددەیێن ھشبەر ژی پرۆسە و درێژخایەنە. ئانكو: دیار بیت ئاساییشا نەتەوەیی و مەترسییا ماددەیێن ھشبەر گرێدانەكا ئێكجار مەزن یا ل گەل ئێكدو ھەی. پێناسا ئاساییشا نەتەوەیی، كو: شییانێن وەڵاتەكی نە بۆ بەرھەنگاریكرنا گەفێن دەرەكی و نافخۆ، ئەڤ گەفە ژی چ سیاسی، لەشكەری، سرووشتی، ئەمنی بن یان ژی ساخلەمی، پەروەدەیی و جڤاكی..ھتد بن. ل سەر ڤی بنیاتی و ژبەركو: ئەڤان سەكتەران ھەمییان پێكڤەگرێدان ھەیە، لەوما ژی پەیدابوونا گەف و مەترسییان ل سەر ئێك ژ ئەڤێن ل سەری ھاتینە دیاكرن، دبیتە ئەگەرێ وەرارا مەترسییێ بۆ سەر یێن دی ھەمییان. ماددێن ھشبەر، كو گەفە ھەم ل سەر تاكی، ھەم خێزان و جڤاك ھەم ژی ساخلەمی، ئابووری و پەروەردە..ھتد دبیتە كابۆسێ ھەمی مەترسیێن دیتر ھەتا یێن تیرۆرێ ژی وەكی مە ل بەری نوكە ژی گۆتی، ژبەركۆ؛ تیرۆر دەمكی یە و شیانێن بنبڕكرنا وێ بھێزن، بەلێ ماددێن ھشبەر بەرۆڤاژی، دكەڤیتە ناڤ جۆمكێن جڤاكی و دشێن پیرۆزیێن نەتەوایەتی ژ ناڤ ببەتن. «
عەبدولڵا جەعفەر كۆڤلی بەحس ل سەر داتایێن وەڕار و بەرفرەھبوونا بكارھێنەر و بازرگانێن ماددێن ھشبەر كر و گۆت: «گەلەك مخابن، ئامارێن ل بەر دەست یێن بكارھێنەر و بازرگانێن ماددەیێن ھشبەر ل سەر ئاستێ جیھانێ رۆژ ب رۆژ ب بەرفرەھبوونێ دا نە، ل گۆر داتایێن نەتەوەیێن ئێكگرتی ل ساڵا 2023ێ ھژمارا بكارھێنەران، كو 292 ملیۆن بووینە، ل ساڵا 2024ێ ھژمار بوویە 300 ملیۆن بكارھێنەر. ئەڤ داتا و ھژمارە سۆر ب سۆر وێ چەندێ د بێژنە مە، كو مەترسی ل سەر ئاساییشا جیھانێ د بەرفرەھبوونێ دایە. بەڵاڤبوونا وێ دبیتە ئەگەرێ:
1- بلندبوونا رێژهيا تاوانێن رێكخستی (كوشتن، دزی، گەف و چەتەیی).
2- دەلیڤە بۆ گرۆپێن تیرۆرستی دورست دبن، كو زویتر ئارمانجێن خۆ پێك بینن، ھەروەكی رێكخراوا داعشا تیرۆرست و بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر بۆ سەرگەرمكرنا ئەندامێن خۆ د سەنگەران دا و تەقاندنا خۆ.
3- ماددە دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو ھزرا تاوانێ ل دەڤ هيبوويى پەیدا ببیت. لەوما ژی دێ یێ بەرھەڤ بیت ھەر تشتەكی بكەتن ژ پێخەمەت بدەستڤەئینانا ماددەی.»
د دویماھیيا ئاخفتنا خۆ دا، كۆڤلی بەحس ل سەر رۆلێ دەزگەھێن ئەمنی یێن ھەرێمێ و ب تایبەت ل پارێزگەھا دھۆكێ ژ رویێ بەرھنگاریكركا ماددێن ھشبەر ڤە ئاخفت و گۆت: «ل گۆڕ وان یاسایێن ھەرێما كوردستانێ یێن گرێدای بەرھنگارییا ماددەیێن ھشبەر، دەزگەھێن ئەمنی ھیچ خهمسارى د پاراستنا ئاساییشا ھەولاتیێ خۆ دا نە كریە، بۆ ڤێ مەرەمێ ژی كار و ئەرك ھاتینە رێكخستن و بەلاڤكرن، رێڤەبەرییا گشتی یا بەرھنگارییا ماددەیێن ھشبەر، نڤیسینگەھا نەھێلانا تاوانێن رێكخستی و بنگەھێن ئاساییشێ یێن بەرھنگارییا ماددێن ھشبەر ھاتینە دانان و ئەرك و كارێ ڤان سازیيان پاراستنا وهلاتیانه. پاراستنا وهلاتیيێن ھەرێمێ بوویە كارێ دەستپێكی یێ ئەجندایا دەزگەھێن ئەمنی. مخابن سەرەڕای چاڤڤەكریيا دەزگەھێن ئەمنی و دویڤچوونا وان یا ھویر ل سەر كەیسی، بەلێ ئامار رۆژ ب رۆژ د بلندبوونێ دا نە. ل پارێزگەھا دھۆكێ و ل گۆڕ ئامارێن سازیێن پەیوەندیدار یێن ساڵا 2024ێ؛ 400 دادگەھكری و 200 ڕاگرتی، 19 ئافرەت، 20 سنێلە ھەنە، 60% بازرگانیپێكرن و 40% ژی بكارھێنەرن. رێژەیا ژيیێ وان د ناڤبەرا 16 – 30 ساڵیێ دایە، بەربەڵاڤترین جۆر كریستال و ھیرۆیينن. ھەرچەندە خەلك كێمتەرخەمیێ ناكەتن، بەلێ دوبارە دێ بیرا وان لێ ئینين و داخازا ھاریكاری و ھەماھەنگییێ ژێ كەین، كو پێكڤە و ل گەل سازیێن ئەمنی ل سەر خەت بن بۆ پاراستنا ئاساییشا جڤاكی و نەتەوەیی.»
شههرەزا د بیاڤێ رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی دا، نڤیسەر؛ عەبدولعەزیز موحسن بارزانی ل سەر «رۆلێ رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی د بەرهنگاربوونا ماددەیێن ھشبەردا»، بۆ مژارێ ئاخفت و گۆت: كارێ رێكخراوەیی دهێتە هژمارتن كەرتێ سێیێ د ناڤبەرا كەرتێ گشتی، كو حكۆمەت و كەرتێ تایبەت دا، ل دویڤ قازانجێ دگەڕیت. بەلێ كارێ رێكخراوەیی كارەكێ خۆبەخش، مرۆڤایەتی و قازانج نەویستە، ئانكو هەردەم پرەكە د ناڤبەرا خەلكی و دەستهەلاتێ دا. ل سەر ئاستێ جیهانێ چەند دیاردەیێن مەترسی هەنە، كو دبنە ئەگەرێ تێكدانا شیرازا جڤاكی مینا:
1- تێكچوونا كەش و هەوای.
2- كارەساتێن سرووشتی.
3- پیسبوونا ژینگەهێ.
4- نەساخیێن جوداجودا مینا كورۆنایێ.
5- ژناڤبرنا دارستانان.
6- هەڤركیێن چەكداری و ئاوارەبوونا مرۆڤان و كۆچكرن.
7- هەژاری و بێكاری.
8- توندوتیژی ب هەمی جۆرێن وێڤە.
9- سیستەمێن دیكتاتۆری و دژایەتییا مرۆڤایەتییێ.
10 – ماددەیێن ھشبەر و بازرگانی پێكرن.
ل ڤێرە؛ دەمێ ماددەیێن ھشبەر دهێنە بكارئینان، دیمۆكراسیەت ب هەمی بنەما و ناڤەرۆكا خۆڤە دكەڤیتە د مەترسیێ دا، ژبەركۆ؛ بەلانسا تاكی، خێزانێ، جڤاكی و وەڵاتی.»
ل سەر ئەرك و رۆلێ رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی د بەرھنگارییا ماددەیێن ھشبەر دا، ناڤھاتی گۆت: «رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی دشێن رۆلەكێ مەزن د بەرهنگاربوونا ماددەیێن ھشبەر دا بگێرن و چەند چالاكیێن جودا جودا ئەنجام بدەن، كو ئارمانج ژ وان: خۆپاراستن، هوشیاری، چارەسەركرن و پشتەڤانییا جڤاكی، كو دێ هندەكان ژ وانا بەحس كەم:
1) هوشیاری و خۆپاراستن:
– پەروەردەكرنا جڤاكی: پێشكێشكرنا هەوێن هوشیاركرنێ بۆ زێدەكرنا هوشیاریێ سەبارەت ب مەترسیێن ماددەیێن ھشبەر و چاوانییا خۆپاراستنێ ژ وان، ب تایبەت ژ لایێ سنێلە و گەنجانڤە.
– بەرنامێن پەروەردەیی: رێكخستنا وۆركشۆپ و سمیناران ل قوتابخانان و د ناڤ جڤاكی دا، بۆ فێركرنا تاكەكەسان بۆ هندێ دێ چاوا بەرهنگارییا مەترسیا ماددەیێن ھشبەربن.
2) پشتەڤانیكرن و چارەسەری:
– سەنتەرێن چارەسەریێ و چاكسازیێ: دامەزراندنا ناڤەندان بۆ دابینكرنا پالپشتی و چارەسەرییا دەروونی بۆ كەسێن تووشبوویی، ب ئارمانجا هاریكارییا وان و چارەسەرییا وان و زڤراندن و تێكەلكرنا وان بۆ ناڤ جڤاكی.
3) دروستكرنا تۆران ل گەل سازیێن حكومەتێ:
– گەلەك جاران رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی ب هەڤكاری ل گەل حكۆمەتێ و سازیێن ساخلەمییێ كار دكەن بۆ باشتركرنا سیاسەتێن كۆنترۆلكرنا ماددەیێن ھشبەر و دابینكرنا چارەسەریێن داهێنەرانە بۆ كێمكرنا رێژهيا بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر.
– هەماهەنگی بۆ هەوێن نیشتمانی بۆ دەڤەرێن دژی مادێن بێهوشكەر و جێبەجێكرنا ستراتیجیەتێن درێژخایەن بۆ سنورداركرن.
4) داكۆكیكرن و هاندانا گۆرانكاریان:
– پێدڤییە فشارێ بێخینە ل سەر حكۆمەتێ بۆ گەشەپێدانا سیاسەتا كاریگەرتر بۆ بەرهنگاربوونا ماددەیێن ھشبەر مینا: (هەمواركرن و دەرئێخستنا یاسایێن توندتر – باشتركرنا خزمەتگۆزاریێن ساخلەمی بۆ كەسێن تووشبووی).
5) چالاكیێن جڤاكی:
– رێكخستنا بیرەوەریێن وەرزشی یان یێن رەوشەنبیری ب ئارمانجا دروستكرنا ژینگەهەكا پێگوهۆر، ئانكو بەدیل بۆ گەنجان، ئەڤ چەندە دێ هاریكارییا وان كەت بۆ هندێ خۆ دویربێخن ژ بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر.
– دابینكرنا دەلیڤێن كاری و راهێنانێن پیشەیی بۆ كەسێن تووشبوویێن ماددەیێن ھشبەر، كو چارەسەر دبن بۆ هندێ بشێن ژیانەكا ئارام و ساخلەم بنیات دانن.
د رێكا ڤان رۆل و چالاكیێن جوداجودا، رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی دێ شێن پشكدارییەكا بەرچاڤ ل بەرهنگاربوونا دیاردا ماددەیێن و كێمكرنا وان و كارتێكرنا وان ل سەر تاك و جڤاكی كەن.»
ل دوماهیكێ عەبدولعەزیز موحسن بارزانی، ھندەك پێشنیارێن كورت بەرچاڤ كرن و گۆت: «بۆ هوشیاری و خۆپاراستن و كێمكرنا دیاردهيا بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر، دڤێت ئەڤ لایەنە مل ب ملێ رێكخراوێن جڤاكێ مەدەنی ب ئەرك و رۆلێ خۆ راببن:
1- پەروەردا خێزانێ و رۆلێ دایك و بابان.
2- سیستەمێ پەروەردە و فێركرن و پرۆگرامێن خواندنێ و رۆلێ مامۆستایان.
3- مینبەرێن ئايینی و رۆلێ زانا و مامۆستایێن ئایینی.
4- سازیێن راگەهاندنێ ب دیتن، بهیستن، خواندن، ئەلكترۆنی، پلان، ستراتیژییەت، كار و بەرنامێن وان.
5- كۆمەلێن مەدەنی ب لایەنێن سیاسی ڤە و زانكۆ و سەندیكایێن پیشەيی و بەرنامە و پلانێن وان.
6- دروستكرنا فیدراسیۆنەكێ د ناڤبەرا هەمییان دا بۆ دارێژتنا پلانێن هەڤپشك و شێوازێ دابەشكرنا كاركرنێ بۆ ئاراستەكرن و گەهاندنا پەیاما راست و دروست.»
ئابۆرناس، د. كاوە عەبدولعەزیز، ژ رویێ ئابۆری و گەفا ماددەیێن ھشبەر ل سەر ئابۆری ئاخفت و گۆت: «ئابۆر و بازرگانی، ژ ستراتیژییەتێن سەرەكی یێن دەزگەھ، حكۆمەت و كۆمپانیانە. ماددێن ھشبەر و ھەبوونا وان كاریگەرییەكا مەزن ل سەر ھەمی جۆمگێن بازرگانی و ئابۆری ھەیە، بگرە ژ: وەبەرھێنان، بەرھەمئینان و كڕین و فرۆشتنێ. ب دیتنا من نابیت ئەم بێژینە قەچاغچییەتیكرن ب ماددێن ھشبەر بازرگانیكرن ب ماددێن ھشبەر، ژبەركو؛ د زانستێ ئابۆری دا كڕین و فرۆتنێ پێدڤی ب میكانزمێن خۆ یێن تایبەت ھەیە و بازرگان باجێ ددەتە حكۆمەتێ، بەلێ بەرۆڤاژی كڕین و فرۆتنا ماددەیێن ھشبەر مەزنترین دربە ب بەر ھەر حكۆمەتەكێ د كەڤیت.»
د. كاوەی زێدەتر گۆت: »كاریگەریێن ماددێ ھشبەر، ب پۆلینكرن ل سەر تاكی، پاشی خێزانی و پاش خێزانێ ژی ل سەر جڤاكی و حكۆمەتێ دیار دبیت! ئەھا ل سەر ڤی بنیاتی، پێدڤییە: ل دەستپێكێ كار ل سەر تاكی بھێتەكرن بۆ وێ چەندێ شیانێن وی یێن ھزری و جەستەیی ژ ئەگەرێ بكارئینانا ماددێن ھشبەرڤە نە ھێنە ژ دەستدان، ژبەركو؛ بۆ ھەر توشبوویەكێ ماددێن ھشبەر ساڵێ حكۆمەتێ پێدڤی ب 4 ھزار دۆلاران ھەیە، د ماوەیێ وەرگرتنا چارەسەرییا وی دا ژی، جھێ وی لێ كار دكر دمینتە ڤالا، كو ئەگەر ئەم ب خەملینین ب 4 ھزار دۆلاران بۆ دەستێ وی بۆ ئێك ساڵ و بەرھەمێ وی كارێ وی ژی دكر 4 ھزار دۆلار بن ب كێمی، ئەڤە سێ چار ھزار دۆلار ژ روح و گیانێ وەبەرھێنانێ دھێتە وەرگرتن. ھەكۆ مە ل كوردستانێ ھزار تۆشبووی ھەبن (1000*4000 دۆلار= 4 ملیۆن دۆلار)، ئانكو ئەڤە بارەكێ گەلەك گرانه ب تنێ ل سەر حكۆمەتێ، ژبلی ئالیێ دی یێ وەبەرھێنانێ و ژ بلی پاراستنا خێزانی و شیرازێ جڤاكی.»
د. كاوە عەبدولعەزیز، ل سەر بەلاڤبوونا دیاردهيا ماددەیێن ھشبەر د جڤاكی دا و رەنگڤەدانا وێ ل سەر حكۆمەتێ، گۆت: «زەرەرمەندترین حكۆمەت ل سەر ئاستێ جیھانێ ئەوە یا جڤاكێ وێ تۆشی ماددەیێن ھشبەر دبیت، ئەڤە ھەم ژ رویێ سیاسی و ھەم ژی ژ رویێ ئەمنی و ئابۆری ڤە. ئەگەر ئەم بەحس ل سەر مهزاختييێن حكۆمەتەكێ بكەین، كو جڤاكێ وێ تووشی بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر ببیت، دێ بارگرانی و فشارا ل سەر حكۆمەتێ ب رۆن و ئاشكرایی دیار بیت، كو ئەو حكۆمەت دێ یا نەچار بیت: پۆلیس، ئاساییش و دەزگەھێن خۆ یێن دی یێن ئەمنی و خالێن خۆ یێن سنوری بێخیتە د ئامادە باشیێ دا، كو ئەڤێ ژی پێدڤی ب بۆدجەیێن زەبەلاح ھەیە، زێدەباری، نەخۆشان پێدڤی ب جھێن ڤەحەویانێ، ئامیر و سۆنار و بنگەھێن چارەسەركرنێ ھەنە. پرۆسا وەبەرھێنانێ دێ سست بیت، سەرمایەدارێ بیانی بەرێخۆ نادەتە وی جڤاكی یێ ماددەیێن ھشبەر و بكارئینانا وی لێ بوویە دیاردە، ژبەركو؛ قەچاغیكرن ب ماددەیێن ھشبەر كارێ چەتە و مافیانە و ب ڤی رەنگی ژی دێ داھاتێ حكۆمەتێ كێم بیت.»
د. كاوەی د دویماھیيا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: » گەلەك مخابن، د جڤاكێ مە دا و ژ ھەمی بسپۆری و تەخ و چینان هيبووینە ماددیێن ھشبەر. مامۆستایێ زانكۆیێ، كاسب و بازرگانێن مەزن و ژیرمەند، زارۆك، سنێلێ 11 ساڵی، ژنا دانعەمر یا 58 ساڵی… ھتد. گەلەك یا گرنگ و پێدڤیيە خێزان چاڤدێریێ ل سەر خەرجیێن تاكێ خۆ بكەتن، ئەگەر ھات و خەرجی زێدەكرن چ بەرھەم نە ھاتە شوینێ ئەو د وی دەمیدا تاك یان قومارچییە یان ژی هيبوویێ ماددێن ھشبەرە. مخابن؛ بكر و فرۆشیارێ ماددەیێن ھشبەر گەندەلە و دشێت كاریگەریێ ل سەر پرسیێن سیاسی بكەن، ژبەركو؛ ئەو خودان لۆبیێن بھێزن. كوردستان و پێگەھێ وێ یێ جۆگرافی گەلەك یێ ھەستیارە، ل لایێ رۆژھەلاتی ئیران و ئەفغانستان و ل لایێ رۆژئاڤای ژی سووریا، كو مە دیت پشتی كەفتنا ئەسەدی ل سووریێ 5 ملیار 700 ملیۆن دۆلار داھاتێ ماددەیێن ھشبەر یێن ماھر ئەسەدی بوون، كو ل گۆر ئاماران سووریا قەبارێ 80% ژ بەرھەمئینانا ماددێن ھشبەر ل سەر ئاستێ جیھانێ ھەمیێ پێك دئینا. ھیڤییا مە ئەوە ھەر تاكەكێ جڤاكێ مە ب رۆلێ خۆ رابیت بۆ بەرھەنگارییا ماددەیێن ھشبەر.»
پارێزەر عەبدولڵا گەڤەركی، پشكدارەكێ دیتر یێ مژارا خانی بوو، وی ژ رویێ یاسایی ڤە خاندنەك بۆ ماددەیێن ھشبەر و چەوانییا بەرھنگاریكرنا وێ بوو و گۆت: » د پرۆسا بكارئینان و كڕین و فرۆتنا ماددەیێن ھشبەردا، لایەنێ یاسایی دویماھیك وێستگەھە، كو دۆسیە دگەھیتە بەر سینگێ. لایەنێ یاسایی ناڤەندا بڕیاردانا دویماھیيێ یە ل سەر پرۆسا ناڤبری، بەلێ پشتی ژ رویێ دەزگەھێن ئەمنی، دویڤچوون و ڤەكۆلین بۆ دھێتە كرن، داواكارێ گشتی چاڤدێرییا پرۆسێ دكەتن و پارێزەر ژی ل سەر دۆسیێ دڕاوەستیت، ژ نوی دادوەر ل سەر بنیاتێ پاشخانا كەیسی بڕیارێ ددەتن. عێراقێ یاسایا ھژمارە 50 ل ساڵا 2017ێ و كوردستانێ ژی یاسایا ھژمارە 1 ل 2020ێ دەرئێخستیيە، كو ب تێر و تەسەلی بەحس ل سەر چەوانییا سەرەدەریكرنا كەیسێ ماددەیێن ھشبەر دكەتن، كو پێكدھێت ژ؛ سێدارەدان، زیندانكرنا ھەتا ھەتایی، زیندانكرنا دەمكی، زیندانكرنا گران، زیندانكرنا سڤك و سزایێن دارایی و ھتد…».
ل سەر چەوانییا سەرەدەریكرنا تاوانبارێن ماددەیێن ھشبەر، پارێزەر عەبدولڵای گۆت: » ئەم پارێزەر، بكەر (فاعل)ێن پارێزڤانیكرنا وان كەسانین یێن د كەڤنە ھندەك خەفكێن یاسایی، یان ژی دھێنە لێھباندن و د سەردابرن، بۆ مە ب چ ئاوایان نە ئەخلاقی و نە ژی جڤاكی یا ڕەوا نینە ئەم پارێزڤانییێ ل تاوانباری بكەین و ژ رویێ یاسایی ژی ڤە پرۆسا پارێزڤانیكرنێ ژ تاوانباری یا سەركەفتی نابیت، ژبەركو ژ بلی پارێزەری، داواكارێ گشتی ژی یێ ھەی، كو چاڤدێرەكێ كارایە و وەكو نوینەرێ جڤاكی سەرەدەریێ ل گەل دۆسەیان دكەتن. نە پارێزەران، بەلكو؛ یاسایێ بخۆ جوداھی ئێخستیە د ناڤبەرا چەوانییا سەرەدەریكرنێ ل گەل بازرگانێ ماددەیێن ھشبەر و بكارھێنەر و هيبووی دا. ئانكو سزایێ تاوانا بكارئینانێ سڤكترە و وەكو نەخۆش سەرەدەری ل گەل دھێتە كرن و دھێتە ڤەگۆھاستن بۆ نەخوشخانێ و بنگەھێن دی یێن چارەسەریێ.»
د دویماھیيا پارێزەر عەبدولڵا گەڤەركی، گۆت: «مخابن ژینگەھا ماددەیێن ھشبەر، چ بازرگانی پێكرن و چ بكارھێنەر ل كوردستانێ د وەڕار و بەرفرەھبوونێ دایە. ل گۆر سەربۆرا من یا كاری؛ ئەم ھەمی خەلكێ كوردستانێ و دھۆكێ منەتدارێن دەزگەھێن خۆ یێن ئەمنی نە. ڕاستی ژی وان گەلەك گەلەك بارێ گران ھەم یێ ل سەر جڤاكی و ھەم ل سەر سازیێن دیتر یێن دادوەری و پەروەردەیی سڤككرییە و بەرپرسیارەتییا وی باری دانایە سەر ملێن خۆ. بەری مە ھەمیان دەزگەھێن مە یێن ئەمنی ھەر ھەبن و ھەر بژین. بانگەوازییا من ھەماھەنگی و ھەڤكارییا خەلكی یە ل گەل دەزگەھێن مە یێن ئەمنی.»
دلين سەردار زوھدی، بەرپرسا سەنتەرێ جێندەری ل زانكۆیا دھۆكێ و شههرەزا د بیاڤێ ژنێ دا، پشكداری مژارێ بوو، وێ ل سەر كاریگەرییا ماددەیێن ھشبەر ل سەر ئافرەتێ ئاخفت و گۆت: «پێدڤیە ھەر چەوابیت، حكۆمەت و ھەمی سازیێن دی یێن ئەكادیمی و ناڤەندێن ڤەكۆلینان ل گەل دام و دەزگەھێن ئەمنی ب شێوەیەكێ رژدتر بابەتی ب ھەلسەنگینن ھەم ل سەر ئاستێ تاكی، ھەم خێزانی و ھەم ژی جڤاكی. سەبارەت ب ژنێ و كاریگەرییا ماددەیێن ھشبەر ل سەر ژنێ د دو رەھەند یان ژی ئاستان دا دھێتە پۆلینكرن و ل سەر بنیاتێ ڤان ھەردو ئاستان ڤەكۆلین بۆ دھێتە كرن: ئەرێ تۆشبووی ئافرەت بخۆیە یان ژی ئەنداما خێزانەكێ یە، كو د ناڤ دا هيبوویێن ماددەیێن ھشبەر ھەنە؟ ژبەركو؛ ل سەر ڤان ئاستان و ل گۆر ھەلۆمەرج و سەرۆبەرێ خێزانی و تاكی یێ توشبوویێ سەرەدەرییا چارەسەریێ ل گەل دھێتەكرن. بەلێ ب ھەر شێوەیەكێ ھەبیت، ژن ژبەر جوداھییا ھەست و سۆزان و پێكھاتا خۆ یا تایبەت یا فیزیكی ل گەل زەلامی، پتر یا ب ساناھی یە بۆ تۆشبوون و هيبوون ب ماددەیێن ھشبەر.»
مامۆستا دلینێ پتر ل سەر بابەتی ئاخفت و گۆت: «وەكی مە ل سەری گۆتی؛ ئەگەر ھات و ژن بخۆ یا تۆشبووی بیت ب ماددەیێن ھشبەر و ئەگەر لایەنێ وێ یێ ئابۆری یێ باش نەبیت، نەچارە رێكێ ببەتە بەر گەلەك كارێن دی یێن نە ڕەوا، كو گەلەك جاران ھزرێ بۆ بازرگانیكرنێ ب لەشێ خۆ دبەت ب مەرەما ب دەستكەفتنا ماددەی، كو ئەڤە ژی بخۆ د خۆ دا دەستپێكرنا قووناغەكا تاڵە بۆ ژنێ، ژبەركو؛ بەدرەوەشتی و بازرگانیكرن ب لەشی دبیتە ئەگەرەكێ سەرەكی ل پشت توندوتیژی و پشتی ھینگێ پەنابرن بۆ خۆكوشتن و ژناڤبرنێ. خۆ ئەگەر ژن ئەنداما خێزانەكێ بیت و د وێ خێزانێدا ئەندامێن بكارھێنەر یێن ماددەیێن ھشبەر ھەبن ب تایبەت ھەڤژین، ھینگێ ژی ھەلوەشییان و ژناڤچوونا خێزانێ دھێتە مەیدانێ، ئانكۆ: ھندی رێژهيا بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر زێدە ببیت، دێ ل گەل دا رێژهيا ژناڤچوونا خێزانێ و پرسێن خۆكوشتن و توندوتیژیێ ژی زێدەبن، زێدەباری ھندێ: ئەگەر لایەنێ ئابۆری و ئاستێ وی یێ لاواز بیت، ئەڤ پرسە زێدەتر د تێك ئالزییت و مەزنتر دبیت. ئەگەر تێبینی بكەین؛ دێ بینین، ئەو ماددەیێ ل وەڵاتێن پێشكەفتی و دەولەمەند دھێتە بكارئینان گەلەك جوداترە ژ وی جۆرێ ل وەڵاتێن پاشكەفتی و ھەژار دھێتە بكارئینان. ب ھەمان شێوەیی بۆ تاك و خێزانێ و بۆ ژن و زەلامی ژی ب ھەمان شێوەیی یە.»
دلین سەردارى د دویماھیيا ئاخفتنا خۆدا، گۆت: «ب كورتی: جەستەیێ ژنێ و ھەستێن وی پتر د ساناھیترن بۆ تۆشبوون ب ماددەیێن ھشبەر. چارەسەری و پێشنیازێن مە دێ ئەو بن، كو راگەھاندن پتری ھەر لایەنەكێ دیتر ب ڕۆلێ خۆ ڕا ببیت بۆ بلندكرنا ئاستێ ھوشیارییا تاكی و جڤاكی، دورستكرنا پلاتفۆرم و ھاش تاكەكی و حكۆمەت و سازیێن گرێدان ب ماددەیێن ھشبەر ڤە بھێنە سەرخەت بۆ دورستكرنا سەنتەرێن مەزن یێن چارەسەریێ.»
د. سەروەر عەبدولجەبار، چارەسەرێ دەروونی ل بنگەھێ چارەسەرییا دەروونی ل نەخۆشخانا فێركاری یا ئازادی، كو خودان سەربۆرا پتر ژ دەھ ساڵایە، ئێك ژ پشكدارێن مژارێ بوو، وی ل سەر كاریگەرییا دەروونی و جڤاكی یا ماددەیێن ھشبەر ل سەر تاكی ئاخفت و گۆت: »ل گەل بەرفرەھبوون و ب لەزكەفتنا تەكنۆلۆژییایێ، شیرازا جڤاكی ژی تێكچوویە و تێكچوونا شیرازا جڤاكی ژی بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو ئێدی تاك تامێ ژ پەیوەندیێن جڤاكی، گەریان، وەرزش و تێكەلیێ نە بینیت! ھەر ئەڤ چەندەیە بوویە ئەگەر، كو تاك ل پێگۆرك (ئەلتەرناتیڤ)ەكێ سادە بگەریت بۆ گەھشتن ب پەیداكرنا خۆشیا گیانی، ژ وان ژی: پەنایێ بۆ ڤەخارنا كحۆلی، ماددەیێن ھشبەر، بەرێخودانا دیمەنێن رویت (سكس)ی… ھتد.»
د. سەروەر عەبدولجەباری ل سەر كاریگەریێن دەروونی یێن ماددەیێن ھشبەر و ئاسەوارێن بكارئینانێ ئاخفت و گۆت: » راستە ڤەخارن و بكارئینانا ماددەیێن ھشبەر خۆشیەكا دەمكی بۆ تاكی دورست دكەتن، بەلێ مخابن د بیتە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو؛ خەمۆكی، ترس، دودلی، سترێس، تۆرەبوون و دلڕەشی ل بەرامبەر ژیانێ ل دەڤ تاكی دروست ببیت. لەوما ژی گەلەك یا گرنگە پویتە پتر ب سەنتەرێن چارەسەرییا نەخۆشیێن دەروونی ب ھێتەدان. چارەسەری برێڤەچوون، گەریان، تێكەلی، خۆ مژویلكرن و پەیداكرنا ڕەوشەنبیرییا ھوشیاریێ ل سەر پەروەردا خێزانی. ژبەركو؛ پترییا ئەوێن تۆش یان ژی ئالۆدەی ماددێن ھشبەر دبن، ئەون یان یێن باب نەی، یان دەیك یان ژی ھەردو نەیی، ئەوێن ژ بچویكاتی ھاتینە شكاندن و پشتگوھ ھاڤێتن و خودانێن كەسایەتیێن لاواز. فرۆید دبێژیت:’كەسایەتییا مرۆڤی ل سەر پێنج ساڵێن دەستپێكێ ژ ژيیێ مرۆڤی دھێتە بنیاتگرتن.‘ لەوما ژی پەروەردە رەوشەنبیرییا خێزانی – جڤاكی گەلەك یا گرنگە د ڤی واری دا رۆلێ خۆ ببینیت.»
د. سەروەری د دویماھیيا ئاخفتنا خۆ دا تەكەزی ل سەر بلندكرنا ئاستێ رەوشەنبیرییا خێزانی و چاڤدێرییا زارۆكان كر و گۆت: » گەلەك مخابن ھژمارەكا باش یا تۆشبووی ب ماددەیێن ھشبەر زارۆك و سنێلەنە، مە گەلەك نموونەیێن تەحل ھەنە، كو ب راستی ژی دلێ مرۆڤی پێ دئێشیت، ل سەر ڤێ چەندێ، ھەر چەوا بیت؛ پێدڤییە خێزان ئاستێ رەوشەنبیرییا خۆ بلندتر لێ بكەتن و چاڤدێرییەكا باشتر ل زارۆك و ئەندامێن خێزانا خۆ بكەن و بزانن ژینگەھا تێكەلیێن وی د چ رەوش دایە بۆ وێ چەندێ مەترسیێن ل سەر زارۆكی و سنێلەیان بھێنە سانسۆركرن.»
د دویماھیيا مژارێ دا، ھەر ئێك ژ بەرێزان؛ د. ئەمجەد عوبەیید، ھۆنەرمەند شەعبان سلێمان، د. جومعە بەندی، مامۆستا عاییشا شەوكەت و مامۆستا وەڵات توفیقی دیتن و بۆچوونێن خۆ و ئەو تێبینیێن وان ل سەر مژارێ و ناڤەرۆكا وێ ھەیین، پێشكێشی مێھڤانان كرن و دانۆستاندن گەرمتر لێ كر. ژ لایێ خۆڤە مێھڤانێن سەرەكی ژی، پشتی گوھدانا رەخنە و پێشنیازان بەرسڤ و راستڤەكرنێن خۆ دان و ھەردو لایەن گەھشتنە ھندەك ئەنجام و پێشنیازان بۆ وێ چەندێ كار ل سەر بھێتە كرن بۆ شیرازا جڤاكی و ئاساییشا تاكی و خێزانێ ژ ئەگەرێ بەلاڤبوونا ماددەیێن ھشبەر زێدهتر تێكنەچیت.
