گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرھەڤكرن: مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا ھەیڤانەیە، ژ لایێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ ڤە دھێتە برێڤەبرن، ھەر جار دۆسێیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا دوشەمبی رێككەفتی 18ێ ئادارا 2024ێ، مژارا شەشێ یا ڤی سەکۆیێ هەیڤانە، هەژمارەکا کەسێن بژاردە ژ شرۆڤەکارێن سیاسی و ئەکادیمیستان هاتبوونە داخوازکرن و مێهڤانکرن، داکو ل دۆر مژارا (بڕیارێن دادگەھا فیدڕال و باندۆرا وان ل سەر ھەرێما كوردستانێ) دیتن و بۆچوونێن خۆ خویا بکەن.
مژارا ڤێ جارێ ژ رێڤەبەرنا هەلکەفت عەبدولواحد، ئەندامێ جڤاتا ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ بوو..
مژارا شەشێ یا خانی ل بن ناڤونیشانێن «بڕیارێن دادگەھا فیدڕال و باندۆرا وان ل سەر ھەرێما كوردستانێ،» ل رۆژا دوشەمبی رێككەفتی ل بارەگایێ ناڤەندا خانی ھاتە برێڤەبرن.
پشکداربوویێن مژارێ، هەر ئیک بۆ دەمێ ١٠ خولەکان تیرۆژک بەردانە سەر ڤی بابەتی و ب ڤی رەنگی:
د. وەعدی سلێمان مزووری، راوێژكارێ پەرلەمانێ كوردستانێ بۆ كاروبارێن یاسایی، گۆت: « ب ڕاستی دادگەھا فیدڕال و بڕیارێن وێ یێن ئارمانجگرتی ب دژی ھەرێما كوردستانێ، گەلەك بێتامكر. ئەڤە نە ئەركێن دادگەھێن دەستووری و فیدڕالی نە ل سەر ئاستێ سیستەمێن فیدڕالی ل جیھانێ. ئەركێن دادگەھێ پاراستنا سەروەریا دەولەتێ و سیستەمێ وێ یێ سیاسی، ڕاگرتنا بەڵانسا سیاسی یە د ناڤبەرا ئالیێن سیاسی دا و پاراستنا قەوارێن فیدڕالی یێن دەستووری یە.»
د. وەعدی، د درێژیا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «پشتی پێكئینانا دەستەیا نوی یا دادگەھا ناڤبری ل 2021، كو ئالیێن سیاسی یێن كوردی ژی تێدا پشكداربووینە، دادگەھ گەلەك ب سەر پێن خۆ دا چوویە و زێدەگاڤیێن گەلەك مەزن و زیق ل سەر دەستووری و یاسایێ كرینە، ئەڤە ژی ب تایبەت پشتی دارشتنا پەیرەوێ سیاسی یێ ناڤخۆ ژ ئالیێ دادگەھێ ڤە. ھەروەسا شیایە د ڤێ چەندێ دا يا پشتگەرمی وی پەیرەوێ سیاسی یێ ناڤخۆیی بیت یێ بۆ خۆ دارشتی. مخابن، دادگەھێ ب دارشتنا وی پەیرەوی؛ ھەمی فۆكەس و دیدا خۆ ژی دانایە سەر ھەرێما كوردستانێ و ب تایبەت ژی پارتیا دیمۆكراتا كوردستانێ، ئەڤە ژی ب پاڵپشتییا ھندەك ھێزێن سیاسی یێن ھەرێمی ب خۆ. ژبەركو؛ چ جاران چ ئالیێن سیاسی یێن كوردی و ھەتا یێن كوردستانی ژی نە بووینە رێگر و بەربەستێن چ پرۆژە و ئەجندایێن سیاسی یێن حكومەتا فیدڕال و ئالیێن دی یێن ھەرێمی ژ بلی پارتی.»
ناڤھاتی ڤێدا چوو گۆت: «ئازراندنا كەیسێ نەفت و گازی ژ ئالیێ دادگەھا ناڤبری ڤە؛ نیشانێن زیقن ل سەر وێ چەندێ، كو دادگەھێ مەرجەعیەتا بڕیارێن خۆ كریە جهەکێ دەرەکی، ھەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی دادگەھا فیدڕالی ب تایبەت ژی پشتی ساڵا 2021ێ ڕێرەو و ئاراستەیێ خۆ گھۆرییە ژ دادگەھەكا دەستووری – یاسایی بوویە دادگەھەكا سیاسی و خۆ مژویلی ھندەك پرسێن گرنگ یێن چارەنڤیسی یێن ھەرێما كوردستانێ كریە، ژ وان ژی؛ یاسایا ھەلبژارتنان، كەیسێ نەفت و گازێ وەكی مە ل بەری نھا ژی دایە دیاركرن، برینا پشكا بۆدجا ھەرێمێ و مووچەیێن مووچەخۆرێن ھەرێمێ. كارێ وێ ب دژی ھەرێمێ و بھایێن وێ یێن یاسایی – دەستووری زێدەگاڤی نە ھەتا ل سەر دەستوورێ ساڵا 2005ێ ژی، گیرۆكرنا یاسایا ڕاستڤەكرنا كۆمسیۆنێ بۆ ماوێ 10 ھەیڤا راستییا وێ پلانێ بوو ئەوا ب دژی ھەرێمێ ب رێڤەدبر.»
راوێژكارێ یاسایی ل پەرلەمانێ كوردستانێ، بەرێز د. وەعدی د دویماھییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: « مخابن ل ڤێ دویماھیێ بڕیارێن چارەنڤیسی یێن سیاسی ھەمی كەتینە دەستێ دەستھەڵاتا دادوەری ل عێراقێ و دەستھەڵاتا دادوەری ژی ب تەمامی بوویە دەستھەڵاتەكا دكتاتۆری د چارچۆڤێ عێراقێ دا و چ دەستھەڵات بۆ حكومەت، جڤاتا نوینەران و ئالیێن دی یێن سیاسی نە ھێلایە، ئەڤە ژی ئەنجامێ وێ پلانا رژد یا سیاسی بوویە ئەوا ژ ئالیێن دەرەكی ب تایبەت ژی یێن ھەرێمی ڤە ھاتیە دارشتن ب دژی قەوارێ سیاسی یێن ھەرێمێ.»
خالد ئەحمەد بەرپرسێ بەشێ ھەلبژارتنان ل مەكتەبا رێكخستنا پارتییا دیمۆكراتا كوردستانێ ل دھۆكێ ل سەر مژارێ گۆت: «دادگەھا فیدڕالی ل عێراقی بەرۆڤاژی ھەمی پیڤەر و یاسایێن نیڤدەلەتی و سیستەمێن فیدڕالیزمێ سەرەدەریێ د كەتن، پاشئێخستنا 11 روینشتنێن خۆ ل سەر پرسا كۆمسیۆنا ھەلبژارتنان ژ كوشتنا دەمی تشتەكێ دیتر نەبوو. ئەم وەكو پارتی ب ھیچ ئاوایەكێ د رازی نینن ژ وێ میكانزما نوی دارشتی ژ ئالیێ دادگەھا فیدڕال ڤە بۆ پرسا ھەلبژارتنێن كوردستانێ. پیڤەرێن نیڤدەولەتی ل سەر ئاستێ جیھانێ ھەمیێ ب كێمی 6 ھەیڤان ددەتە كۆمسیۆنێ بۆ وێ چەندێ بشێت پلان و بەرنامە و میكانزما ھەلبژارتنان دارێژیت. تەرخانكرنا 3 ھەیڤان بۆ كۆمسیۆنێ بۆ وێ چەندێ ئەجندا و پرۆگرامێ خۆ دارێژیت گەلەك ماوەیەكێ كورتە، مەحالە ھەم ئالیێن سیاسی و ھەم پرۆسەیا ھەلبژارتنان بشێت پێنگاڤ پێنگاڤ خۆ ل گەل كۆمیسۆنێ ب رێڤە ببەتن بۆ وێ چەندێ ھەلبژارتنەكا ساخلەم بھێتە برێڤەبرن.»
خالد ئەحمەدی بەردەوامی دا ئاخفتنا خۆ و گۆت: « مە گەلەك تێبینی ل سەر ئەجندا كارێ دادگەھا فیدڕال و ب تایبەت ژی پرسا كۆمسیۆن و ھەلبژارتنان ھەنە، ئەڤ تێبینییە ژی ھەمی بۆ مە جھێ دلگرانی و گۆمانێ نە، ژ وان:
1- كۆمیسۆن خودانا تۆمارەكا ساخلەم یا دەنگدەران نینە، كو بشێت سەرپەرشتیا ھەلبژارتنان بكەتن.
2- 400 ھزار دەنگدەر ب بیانۆیا وێ چەندێ، كو پەنجەمۆرا وان ناھێتە خاندن بێ بەھر دبن ژ دەنگدانێ، كو ئەڤە ژی رێژا 20% یا ھەمی دەنگدەرێن ھەرێمێ یە، د دەمەكی دا ئەڤان دەنگدەران ھەمیان پاسپۆرتێن خۆ دەرئێخستینە، كارتا خۆ یا نشتیمانی دەرئێخستنە و ھەمی مامەلێن وان ژی دھێنە برێڤەبرن ھەر ب وێ پەنجەمۆرێ، بەلێ بۆ دەنگدانێ د ھێتە گۆتن، كو پەنجەمۆرێن وان ناھێنە خاندن، مەحالە ئەم ڤێ دیتنا سەپاندی قەبویل بكەین.
3- ھەر دیسان 26 ھزار ژ دایكبوویێن ساڵا 2006ێ ل سەر ھژمارا دەنگدەران زێدەبووینە، ب چ ئاوایان نە كۆمسیۆن دشێت د ماوەیێ 6 ھەیڤان دا بۆ وان كارتان چاپ بكەتن و نە ژی ئالیێن سیاسی دشێن د وی ماوەیێ كورت دا رێكخستنا ڤێ ھژمارێ و دیراسا وێ بكەن.
4- راكرنا 11 كورسیێن كۆتا یێن وان ئالیێن سیاسی یێن نێزیكی پارتی و كێمكرنا پشكا بازنێ ھەلەبچە ژ 6 كورسیان بۆ 3 كورسییان، كو د بەرژوەندییا ئێكەتییا نشتیمانی دایە و ئالیێن دی یێن سیاسی یێن بچویك ل وێرێ نە شێن بگەھنە وی ئاستێ دیاركری یێ تێپەراندنا دەنگێن خۆ..
ھەمی ئەو تێبینی و سەرنجێن مەنە ل سەر ناڤەرۆكا وێ میكانزما دادگەھا فیدڕال دارشتی بۆ چەوانیا برێڤەچوونا دەنگدانێ ل ھەرێمێ.»
ناڤھاتی ئەو چەندە ژی گۆت: « پێدڤی بوو كارێ سەرپەرشتیكرنا ھەلبژارتنان ژ ئالیێ پەرلەمانێ كوردستانێ و كۆمسیۆنا سەربخۆ یا ھەلبژارتنان ل كوردستانێ ڤە ھاتبا بڕێڤەبرن و دادوەر و كارمەندان ل ھەولێرێ سەرپەرشتی كربا نەك ل بەغدا، زڤڕاندنا كارێ سەرپەرشتیكرنا ھەلبژارتنان و ڤرێكرنا سێرڤەری ژ ھەڤلێرێ بۆ بەغدا بۆ مە داخەكا دییە، كو گۆمانێ دورست دكەتن بەرعاقلە د ھەر دەمەكی دا ئەڤ سێرڤەرە بھێتە ھاككرن، بۆ زانین یۆنامی ل ساڵا 2021ێ سەرپەرشتیا پرۆسێ دكر بۆ وێ چەندێ ھاككرنا وێ كۆنترۆل بكەتن و دەستكاری د ئەنجامان دا نە ھێتە كرن. ئەڤە ھەمی ژ بلی سەرۆبەرێ ئامێرێن دەنگدانێ، كو پتری نیڤەكا وان د كەڤن و بێسەرۆبەرن و گەلەك جاران دەنگان نا خوینن.»
د دویماھییا ئاخفتنا خۆ دا بەرێز خالد ئەحمەدی گۆت: « نەبوون و راكرنا دادوەرێن كورد ژ ئەندامەتییا سەرپەرشتیكرنا پرۆسا ھەلبژارتنان و ھەمی ئەو ئەگەرێن ل سەری دیاركری بوونە ئەگەر، كو پارتی دیمۆكراتی كوردستان باشترین بڕیار بدەتن ل سەر ئەجندایا دەستھەڵاتا دادوەری و دادگەھا فیدڕال ل بەغدا ئەوا د نھادا بوویە ئالیێ جێبەجێكار یێ ئەجندایێن سیاسی یێن ھەرێمی ب دژی كوردستانێ و ب تایبەت ژی پارتی. بڕیارا پارتی سەرچاوە ژ رەھەندێن سیاسی – نشتیمانی – نەتەوەیی و مرۆڤی گرتییە. پارتی ھەر ژ ساڵا 1992ێ و ھەتا نھا ئامرازێ ئێكلاكرنا كێشە و ناكۆكیێن سیاسی بوویە، دەستپێشخەرا سەرەكی بۆ ئەنجامدانا پرۆسا ھەلبژارتنان پارتی بوو. پارتی پێ قەبویل نینە كۆمسیۆنەك، كو 6 ھەیڤ ماوەیێ وێ مابیت سەرپەرشتییا ھەلبژارتنان بكەتن، لەوڕا ب سیاسی كاركرنا كۆمسیۆنێ د نھادا بۆ مە بوویە گۆمان.»
چاڤدێرێ سیاسی، رەمەزان نەسڕەددین پشکداربوویەكێ دیتر بوو د مژارا خانی دا، ناڤبری ل سەر كاریگەریا عەقلیەتا سیاسی ل سەر برێڤەبرنا دەولەتێ ل عێراقێ گۆت: «ل گۆر سیستەمێن سیاسی یێن نێڤدەولەتی، عێراق نە شیایە سەرەدەرییەكا ساخلەم ل گەل ستراتیژییەتێن برێڤەبرنا خۆ بكەتن وەكو دەولەت. سەروەرییا عێراقێ و گەفا ھەژمۆنگەریێن نیڤدەولەتی و ھەرێمی ل سەر بەغدا ژ ئالیەكی ڤە و ژ ئالیێ دی ژی سەپاندنا دەستھەڵاتا ناڤەندی ل سەر ھەمی جۆمكێن فیدڕالی د ناڤ عێراقێ دا چ سیمایێن سیستەمێ دیمۆكراسی و فیدڕالی ل سەر رویێ عێراقێ نە ھیلایە، كو د سیستەمێ وەڵاتێن دیمۆكراسی دا دو وێنە یێن ھەین، ئێك ژ وان؛ مەیل و گرێدانا تاكی یە ب ناسناما وی یا نشتیمانی ڤە. بڕیارێن سیاسی یێن دادگەھا فیدڕال ب چ شێوەیان د بەرژوەندنا گرێدانا تاكی نینە بۆ سەروەریا دەولەتێ، كو ئەڤە ب خۆ د خۆ دا پرسەكا گەلەك یا گرنگ و ھەستیارە وەڵاتێن فیدڕالی ب تایبەت ژی یێن فرە ئەنتیك و گرۆپ ژ بۆ كار دكەن. پەیرەوكرن و سەپاندنا سیاسەتا بندەستیێ ژ ئالیێ حكومەتا ناڤەند ل بەرامبەر ھەرێما كوردستانێ، دێ عێراقێ بەرەڤ ئاقارەكێ گەلەك خرابتر بەتن، ئەڤە د دەمەكی دا، كو د ماددێ 9ێ ژ دەستوورێ 2005ێ یێ عێراقێ دا ھاتیە نابیت لەشكەر دەستێوەردانان د پرسێن سیاسی دا بكەتن، بەلێ مە دیت، كا د ماوەیێ بووریدا چەوا لەشكەرێ و ھێزێن دی یێن چەكدار ل عێراقێ بووینە ئامرازێن سیاسی.»
ناڤھاتی د درێژیا ئاخفتنا خۆ دا تەكەزی ل سەر وێ چەندێ كر: « عێراق بوویە مەیدانەكا ڤەكری ل بەرامبەر ئەجندایێن سیاسی یێن ھەرێمی و گرۆپێن مەزھەبی یێن سەر ب وان ڤە، ھەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی ئەو سیاسەتا ل عێراقێ دھێتە پەیرەوكرن سیاسەتەكە، كو یا دویری بنەمایێن خۆ یێن زانستی و پیڤەرێن نیڤدەولەتی یە، ئێك ژ وان سیاسەتێن ل عێراقێ د ھێتە برێڤەبرن؛ سیاسەتا دویرئێخستنا رەوتێن نشتیمانپەروەر بوویە، ئەڤە ژ سەدری و ل ساڵا 2009ێ ژی ژ ئەیاد عەلاوی گرت و د نھا دا ھەول دھێنە دان پارتی دیمۆكراتی كوردستان ژی ب ھەمان شێوەی وەكی یێن بەری وێ بێ باندۆر بكەن، كو ئەڤە ب خۆ ژی خۆ ڤەدزینە ژ پرسێن بنگەھین یێن، كو ئەركێ سیاسەتێ یە جێبەجێ بكەتن، لەوما ژی رەفتارێن دادگەھا فیدڕال بنپێكرنا بنەمایێن فیدڕالیزمێ و نە ھێلانا رۆلێ پەرلەمان، حكومەت، یاسا و دەستووری یە.»
رەمەزان نەسرەددینی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: « نەبوونا جڤاتا دویێ ل گۆر ماددەیێ 65 ژ دەستوورێ عێراقێ، باوەڕی بوون ب بنەمایێن دیمۆكراسی و فیدڕلیەتێ لاواز كریە. ئەڤێ چەندێ ژی وە كریە، كو 50 + 1 ب چ ئاوایان د بەرژەوەندییا پارتی دیمۆكراتی كوردستان دا نەبیت، مخابن مە كوردان پتر ژ 50 ماددەیێن دەستووری یێن گرێدایی بەرژوەندیێن بالا یێن كوردستانێ ھەنە، لێ مە نە شیایە ژ رویێ یاسایی ڤە كار ل سەر بكەین. گەلەك مخابن ل عێراقێ دبلۆماسییەت و سیاسەت یێ ئاراستەیێ خۆ د گھۆرن و د بنە ھێز و ئاگر، ئەڤە ب چ ئاوایان نەكو خزمەتا بنەمایێ رێژەیی ناكەتن، بەلكو خزمەتا دیمۆكراسیا ھەڤپشكی و ل ھەڤ ھاتنا ئالیێن سیاسی ژی ناكەتن، كو ب مخابنی ڤە د نھا دا و ئەگەرێ ژێك جودانەبوونا دەستھەڵاتان ل عێراقێ، عێراق بوویە مەیدانەكا ڤەكری بۆ ھەمی سیاسەتێن دژبەر یێن ھەرێمی و نیڤدەولەتی.»
بەدرخان زاویتەیی، شرۆڤەكارێ یاسایی – سیاسی ژ پشكدارێن مژارا خانی بوو، ناڤھاتی ل سەر پرسا بڕیارێن دادگەھا فیدڕال و باندۆرا وێ ل سەر ھەرێما كوردستانێ گۆت: « ل گۆر دیتنا من، دادگەھا فیدڕال و بڕیارێن وێ چەند د یاسایی بن، ھند د سیاسی ژی نە. دادگەھ ل دویڤ یاسایا ھژمارە 30 ماددێ 44ێ ژ یاسایا برێڤەبرنا دەولەتێ ھاتیە دورستكرن و پێكئینان، و ماددەیێن 91، 92، 93 و 94 ژ دەستوورێ 2005ێ یێ عێراقێ دەستھەڵاتێن وێ ھەمی و ئەجندا كار و ئەركێن وێ یێن یاسایی ھاتینە دیاركرن. ژ بلی وێ یا دەستوورێ عێراقێ رێك بۆ دای، دادگەھ ب خۆ ژی پتریا جاران ب ھەڤدژ ل گەل خۆ ب خۆ و ئەجندا و پەیرەو و پرۆگرامێ خۆ بڕیاران ددەتن. ژ وان ل ساڵا 2019ێ دەمێ ب خۆ ب بۆشایی یا خۆ یا یاسایی دا بڕیارا ھژمارە 38 – 2019 دەرئێخست، كو ل گۆر ڤێ بڕیارێ د دەستھەڵاتا جڤاتا دادوەری دا نینە ل گۆر ماددەیێن 93 و 94، كو دادگەھان دەستنیشان بكەتن بۆ جڤاتا نوینەران، كو دەنگ ل سەر بھێتە دان و ئەڤە نە یا دەستووری یە. بەلێ مە ل 2021ێ دیت، كو دەستھەڵاتا دادوەری ل گەل جڤانا نوینەران پێكڤە پێ ل ڤێ بڕیارێ دانا و دادوەر ژێ گرتن، كو گەلەك مخابن ئەم كورد ژی تێدا پشكدار بووین، كو ل وێرێ سەرپێچیا دەستووری و یا خۆ ب خۆ ژی ھاتە كرن. دیسان بڕیارا 37 – 2010ێ ژ یاسایا برێڤەبرنا دەولەتێ.»
ناڤھاتی د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «تشتێ سەرنجڕاكێش ئەوە، كو دادگەھا فیدڕال ب جۆت یاسایێن دوسەر كار دكەتن و بڕیاران دەردئێخیت. ئەو دەستھەڵاتێ ھەم ب یاسایا ھژمارە 30 ژ ماددێ 44 و ھەم ژی ل دویڤ ماددەیێن 93 – 94 ژ دەستوورێ عێراقێ. دیسان ل ساڵا 2019ێ ب دەركرنا مەرسۆمەكێ كۆماری ژ ئالیێ بەرھەم سالحێ سەرۆك كۆمارێ وی ماوەیی، دادوەرەك ھاتە دەستنیشانكرن، كو نە ل راگەھاندنێ ھاتە بەحسكرن و نە ژی مە كوردان خۆ ھای ژێ كر، دەستنیشانكرنا ڤی دادوەری ب مەرسۆمێ كۆماری، نیشانەكا زیق بوو ل سەر وێ چەندێ، كو ئێدی دێ ئەڤ دادگەھە بۆ ئەجندایێن سیاسی ھێتە بكارئینان، بەلێ پشتی زانی مەرسۆمێ 38 یێ كۆماری – 2021ێ نە یێ دەستووری یە و دێ ئالیێن پەیوەندیدار باجا وێ دەن، ئێكسەر ئەو مەرسۆمە ڤەكێشا. ل ساڵا 2021ێ و ل گۆر یاسایا ھژمارە 30 ب یاسایا 25ێ ھاتە راستڤەكرن و دادگەھ ل سەر ڤی بنیاتی ھاتە دانان.»
بەدرخان زاویتەیی، وەكو شرۆڤەكارەكێ یاسایی – سیاسی، بەردەوامی دا وان پێشلكاریێن دادگەھا فیدڕالی و گۆت: «یا ژ ھەمیێ سەرنجڕاكێشتر دانانا پەیرەو و پرۆگرامێ ناڤخۆیی یێ ڤێ دادگەھێ یە، كو ل دویڤ حەز و خواستا خۆ ھندەك یاسا راستڤەكرینە ب شێوەیەكی گەلەك دەستھەڵاتێن مەزن و نە بەرعاقل داینە خۆ ل بەرامبەر دەستكاری كرنا نە بتنێ پرسێن یاسایی، بەلكو یێن سیاسی ژی. ئەو دەستھەڵاتا دادگەھا فیدڕال دایە خۆ گەلەك ژ دەستھەڵاتا جڤاتا دادوەری و ھەتا ھەرسێ دەستھەڵاتان و دەستھەڵاتا دەستووری ژی ب تایبەت ماددەیێن 93 – 94. ھەر دیسان ل گۆر ماددێ 20ێ ژ پەیرەوێ ناڤخۆ یێ دادگەھێ، دادگەھ مافی ددەتە خۆ بۆ دەستێوەردانا ھەمی كەیسێن كەسی یێن گشتی ژی. ماددێن 27 – 28 ژ ھەمان پەیرەو، دادوەر دەستھەڵاتێ ددەتە خۆ بۆ چەوانیا سەرەدەریكرنا وان كەس و روی ب روی ھەر سێ دەستھەڵاتان دبن ل عێراقێ و مافی د چەوانیا سەرەدەریكرن و بڕیاردانا وان دا د دەتن. یا ژ ھەمیێ خرابتر، كو نە ل چ جیھانێ و نە ژی د سیستەمان دا ھاتیە، كو دادگەھ مایتێكرنێ ل سەر ئەنجامێن ھەلبژارتنان دا بكەتن، دادگەھێ ئەڤ مافە بۆ خۆ د ماددەیێ 29ێ ژ پەیرەوێ ناڤخۆ دەستەبەركریە.»
بەدرخان زاویتەیی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: « شاشیا مە ئەوە، كو ئەم ھەمی دەمان رێككەفتنێن سیاسی بلندتر ژ ئاستێ رێككەفتێن یاسایی – دەستووری د بنین. پارتی دیمۆكراتی كوردستان، كو د نھادا بوویە ئارمانجا سەرەكی یا دادگەھا فیدڕال و جەنابێ سەرۆك بارزانی گەلەك ب ھویری ھای ژ ڤان ھەمی پێشھات و پلانان ھەیە ئەوێن ڤەدەر ژ یاسای و دەستووری ل بەرامبەری مە د ھێنە برێڤەبرن. پارتی، كو زۆرینە بوو ل گەل حەلبۆسی و سەدری دادگەھا فیدڕال پێكئینا و جاسم محەمەد عەبۆد، كو ب راسپاردا عامری بوو ھاتی و سەدری رێز لێ گرتی كریە سەرۆكێ دادگەھێ، كو ب راستی ژی كارەسات بوو پارتی پێ رازیبووی، ھەتا وی رادەی وە لێ بھێت ئەڤرۆكە دادگەھا فیدڕال ببیتە بارگرانی بۆ سەر ھەر سێ دەستھەڵاتێن دی ل عێراقێ و ھەرێمێ بكەتە ئارمانجا ئەجندا و پلانێن خۆ..»
عادل حەسەن، رەوشەنبیر و شرۆڤەكارێ سیاسی ل سەر بڕیارێن دادگەھا فیدڕال و باندۆرا وێ ل سەر ھەرێمێ گۆت: « د نھادا ئیران و سیاسەتا وێ یا ھەژمۆنگەری تەكتیك و ئامرازێن جوداتر ژ یێن جاران بكاردئینیت بۆ وێ چەندێ بشێت ژ ھەمی ئالی و رەھەندانڤە ھەژمۆنا خۆ ب سەپینیت، كو فۆرم و شێوەیێ وێ یێ جودا یە ل گەل فۆرمێ ھەژمۆنگەرییا بەری دەمەكی. ھەژمۆنگەرییا ئیرانێ یا د نھادا كار بۆ د كەتن، یا بنیاتگرتی یە ل سەر تایبەتمەندیێن ھزری. د نوكە دا ب تایبەت د ناڤ شیعەگەریێ دا تێرمەك یێ ھەی، كو دبێژنێ (التقية – تەقییە یانکو تەقوا)، ئەڤ تێرمە ئانكو سیستەمێ برێڤەبرنا دەولەتێ ب شێوەیەكی، كو نابیت (ظاهر – سەرڤە) (باطن – ژ ناڤدا یانکو كاكلك)ێ ئاشكرا بكەتن. ئەڤ تێگەھە بوویە پیرۆزییەكا گەلەك بلند د ناڤ شیعەگەریێ دا. ھەتا نوكە ژی ئەم نە گەھشتینە وێ چەندێ، كو بزانین ئەرێ ژ ڕاست ئیرانێ چ ژ عێراقێ د ڤێت. بەلێ یا ئەم دزانین ئیران، عێراق و توركیا ھەرسێ ل سەر ھندێ د رێككەفتینە، كو قەوارێ سیاسی – دەستووری یێ ھەرێمێ نە مینیت و بۆ ڤێ چەندێ ژی ئەرك ھاتینە دابەشكرن د ناڤبەرا وان دا.»
عادل حەسەنی زێدەتر گۆت: «ئیرانێ ھەتا ماوەیەكی بەری نوكە كار ل سەر دورستكرنا ھیلالا شیعی دكر، ئەوا د سەرێن مە دا نەخشێ وێ ھاتییە كێشان ژ سلێمانیێ بۆ ژێرییا كەركۆكێ و شنگالێ و ھەتا دگەھیتە سووریێ و وەڵاتێ لوبنانێ، ئانكو ژ رویێ جۆگرافی ڤە ستراتیژییەتا پلانا وێ ئەڤە بوو، بەلێ ب چ ئاوایان ئەڤ پلانا وێ یا جۆگرافی ناھێتە پێش، ژبەركو وەكی ل سەری ژی مە دایە دیاركرن؛ توركیا، كو كارەكتەرەكێ سەرەكی یێ ھەرێمی یە ل دەڤەرێ ب چ ئاوایان پێ قەبویل نینە ھەژمۆنا ئیرانێ یا جۆگرافی ل دەڤەرێ بەرفرەھ ببیت، لەوما ژی ئیرانێ ئەڤە نێزیكی ساڵەكێ یە دەست ژ كاركرن ل سەر ھیلالا شیعی بەردای و ئێدی كار ل سەر تێگەھێ خۆ یێ ھزری و بەلاڤكرنا وێ دكەتن، ھەر وەكی كا چەوا ل لوبنانێ ب ناڤێ حزبولڵا و ل سووریێ ژی بناڤێ عەلەوییەت شیا ئارمانجێن خۆ یێن ھزری پێك بینیت.»
عادل حەسەنی د بەردەوامییا خۆ دا گۆت: « د نھا دا لھەڤھاتن و رێككەفتن یێن د ناڤبەرا ئالیێن ھەرێمی ب تایبەت عێراق، ئیران و توركیا دا د ھێنە كرن بۆ وێ چەندێ ھندی ژ دەستێن وان بھێت قەوارێ سیاسی یێ ھەرێمێ لاواز بكەن و ئەگەر بشێن ژی ھەر نە ھێلن. بۆ ڤێ چەندێ ژی دەستبەردان یا د ناڤبەرا وەڵاتێن ناڤھاتی دا دھێتە كرن، بۆ نموونە؛ ئەو جھێن ئیران بجھ دھێلیت بۆ توركیا د كەڤن و تورك داگیر دكەتن وەكی؛ مەتینا، گارە و شنگالێ و ژ ئالیێ دی ژی ئانكو ل سلێمانی، كوركۆك و گەرمیانێ ئیران یا ھەژمۆنگەریا خۆ یا سیاسی – ھزری تێدا خۆرت د كەتن. ئیران شیایە سەركەفتنەكا مەزن د چاندنا تێگەھێ خۆ یێ ھزرا دا ب دەستڤە بینیت، نموونێن ژ ھەمیان گرنگتر و بەرچاڤتر داتا و ئەنجامێن ھەلبژارتنانە ل مویسل، سەلاحەددین و ئەنبار و ئاستێ بدەستڤە ئینانا دەنگێن ئالیێن شیعەنە ل ڤان دەڤەران.»
د دویماھییا ئاخفتنا خۆ دا بەرێز عادل حەسەنی گۆت: «گەلەك ب مخابنی ڤە گەلەك پارت و ئالیێن سیاسی یێن كوردی بووینە پشتەڤانێن برێڤەچوونا ئەجندایێن داگیركەران ل كوردستانێ و ھەستا نەتەوەیی یا تاكێ كورد ژی گەلەك نزم بوویە، ئەگەرێ ڤێ چەندێ ژی ژ بلی سیاسەتا برسیكرنێ ژ ئالیێ بەغدا و قەیرانێن دی یێن ئێك ل دویڤ ئێك، بەلێ پشكەك ژ بەرپرسێن مە ژی ب تایبەت ئەوێن بەرپرسیارەتیێن دارایی د دەستی دا رویەكێ گەلەك كرێت نیشا خەلكی دایە. ژ بلی كاركرن ژ رویێ سیاسی – ھزری و ئابۆری ڤە ل سەر قەوارێ سیاسی ڤە، بەلێ كاركرن بۆ لێدانا نموونا كوردستانێ ژ رویێ لەشكەری ڤە و كارەكتەرێ ژ ھەمیان مەزنتر و سەرەكی تر پەكەكەیە، پەكەكە ب پشتگریا لۆژیستی یا شیعەگەریێ، ب رێكخۆشكرنا ئیرانێ و ب بەرنامە دارشتنا توركیا ھاتیە ئامادەكرن بۆ لێدانا ھەرێمێ.»
د. رێنجبەر جەمیل شێخۆ، مامۆستایێ زانكۆیێ بسپۆر ب یاسایێن دەستووری، ئێك ژ پشكدارێن دی یێن مراژا شەشێ یا خانی بوو، ناڤھاتی ل سەر پرس و باندۆرا بڕیارێن دادگەھا فیدڕال ل سەر ھەرێمێ گۆت: « دو ستوین ھەنە، كو فەلسەفا سیستەمێن فیدڕالی ل سەر ئاستێ جیھانێ ل سەر د ڕاوەستیت:
ئێك: برێڤەبرنا رووبەرەكێ مەزن یێ جۆگرافی.
دو: برێڤەبرنا فرە پێكھاتان د چارچۆڤێ وی رووبەرێ مەزن یێ جۆگرافی دا.
ماددێ 3 ژ دەستوورێ عێراقێ یێ 2005ێ ب رۆھن و ئاشكرایی دانپێدانێ ب ھەبوونا فرە پێكھات و ئەتنیكان دكەتن ل عێراقێ. شاشییە دەمێ دھێتە گۆتن: دەستوورێ عێراقێ باشترین دەستوورە، ژ بەركو؛ نە باشترین دەستوورە! بەلكو ژ یێن پێشخۆ باشترە، كو تێدا دو ئاستێن دەستھەڵاتێ دیاردكەتن؛ دەستھەڵاتا ناڤەندی (بەغدا – عەرەبی) و دەستھەڵاتا ھەرێمان (ھەرێما كوردستانێ). مە دیتنەك د سەرێ ھەڤوەڵاتیێن خۆ دا چاندییە، كو ھەر تشتەكێ ل بەغدا بیت یێ بەغدا و حكومەتا ناڤەندا و مە چ پەیوەندی د گەل دا نینن. نەبوون یان ژی پێكنەئینانا جڤاتێن ھەرێمێن فیدڕال ل عێراقێ دورست نەبوو، ب دیتنا من ئەگەر ئەڤ جڤاتە ھاتبانە پێكئینان دا رەوش خرابتر بیت، ئەڤە ژ ئالیەكێ دیترڤە ئاستێ پشكداریا د دەستھەڵاتا فیدڕالی دا گەلەك یێ لاواز و نزمە.»
د. رێنجبەری ئەو چەندە ژی دا دیاركرن: «ماددێ 61ێ ژ دەستوورێ عێراقێ ھەمی دەستھەڵات داینە جڤاتا نوینەران، بەلێ د نھا دا ئەم دبینین، كو ئەڤ دەستھەڵاتە ب تنێ ناڤ بووینە، بەلكو ھەر دەستھەڵاتەكا ل عێراقێ ھەی بێی بزانیت ماف و دەستھەڵاتێن وێ یێن یاسایی – سیاسی چنە و چەوایە، دەستێوەردانێ د كاروبارێن ئالیێن دیتر دا د كەن. دەستھەڵاتا جێبەجێكار (حكومەت – لەشكەر) بێی ھەبوونا چ یاسایان دژایەتیا ھەرێمێ كرن ب دورستكرن و پێكئینانا لەشكەرێ دیجلە ب دژی ھەرێمێ، بەلێ سەرنەگرت. بەغدا جارا دویێ دكتاتۆریا پەرلەمانی ل بەرامبەر ھەرێمێ بكارئینا، كو ئەو ژی ب ھێجەتا زۆرینە و كێمینەیا پەرلەمانی و لێدانا ئالیێن دی یێن سیاسی ب تایبەت ھەرێما كوردستانێ و پارتی، بەلێ ھەر نە شیان مەرەمێن خۆ ئارمانج بگرن. د نھا دا دەستھەڵاتا دادوەری ئارمانجا خۆ كریە ھەرێما كوردستانێ و لێدانا بھایێن وێ یێن دەستووری – یاسایی، كو ب چ ئاوایان نە دبوو و نابیت دەستھەڵاتا دادوەری ژ چارچۆڤێ دەستھەڵاتێن خۆ یێن یاسایی ب دەركەڤیت.»
ناڤھاتی د درێژیا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ل گۆر ماددێ 94ێ ژ دەستوورێ عێراقێ؛ بڕیارێن ڤێ دادگەھێ د ڤەبر و ئێكلاكەرن، ئانكو نابیت ب چ شێوەیان تەعن لێ بھێتە دان. دادگەھێ ب خۆ گەلەك ب شێوەیەكێ شارەزای و عەقلانی پەیرەوێ خۆ یێ ناڤخۆیی دارشتیە، كو د پەیرەوی دا مافێ راستڤەكرنا یاسایێن كەڤن یا ھەی. ب كورتی؛ دادگەھ ئێدی ب چ شێوەیان خۆ ب دەستووری ڤە گرێ نادەتن و نە یا ملكچی پەیرەوكرنا دەستووری یە، د ماددێ 94ێ دا ھاتیە، كو بڕیارێن وێ بۆ وێ ب خۆ ژی د ئاراستەكرینە، بەلێ ب دارشتنا پەیرەوێ ناڤخۆیی، دادگەھ شیا زێدەگاڤیێ ل سەر دەستووری بكەتن و ھەر دەمێ ڤیا ل گۆر بەرژەوەندا سیاسی یاسایێ ب دارێژیت و دەربكەتن. گازیا دویڤ گورگی یە، دەمێ ئەم دبێژین دادگەھ نە دەستووری یە، ژبەركو؛ ئەڤە ھەر ئەو دادگەھە یا مە دەنگ ل سەر دای.»
د. رێجبەر ڤێدا چوو گۆت: « د سیستەمێن سیاسی دا، دادگەھێن دەستووری – فیدڕالی د ھێنە پێكئینان بۆ پارێزگاریكرن ل سیستەمێ فیدڕالی و سەروەریا دەولەتێ، بەژوەندیا ھەرێمان ل گەل ناڤەندێ و بەرۆڤاژی، دیسان چارەسەركرنا كێشە و گرفتێن د كەڤنە دناڤبەرا ھەرێمان دا، بەلێ دادگەھ ل عێراقێ بوویە ئالیەتێ پاراستنا سیاسەتا ھندەك لایەنێن سیاسی و دژایەتیكرنا ھەرێمان. چارەسەریا بنگەھین یا ڤێ چەندێ ژی؛ راستڤەكرنا دەستووری یە، كو ب دیتنا من د ڤێ قووناغێ دا مەحالە بشێن سەرنجەكا ب ڤی رەنگی پێشكێش بكەین. ژ بەركو یێ ل بەرامبەر خۆ گەلەك ژ مە مەزنتر و بھێزتر د بینیت و مەحالە دانوستاندنێ ل سەر راستڤەكرنا دەستووری قەبویل بكەتن. مخابن ئەم نە شیاین ھەبوونا خۆ گەرنتی بكەین د چارچۆڤێ دەستووری یێ دەستھەڵاتا دادوەری دا. ب تنێ ماددێ 6ێ نەبیت، كو تێدا ھاتیە بۆ ھەر بڕیارەكێ دێ رەوشا گشتی ل بەرچاڤ ھێتە وەرگرتن.»
ناڤبری د دویماھییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «مە ل ھەرێمێ چ ئارمانجێن ھەڤپشك یێن سیاسی – نشتیمانی نینن، باشترین گرۆڤە ژی ریفڕاندۆما 2017ێ بوو، كو پرسەكا چارەنڤێساز بوو بۆ مللەتێ كورد، بەلێ گەلەك لایەنان دژایەتیا ڤێ چەندێ كر و مە دیت ئەو ئالیێن سیاسی یێن كوردی یێن نە ل گەل ریفڕاندۆمێ ب چ ئاوای د ھەلبژارتنان دا ھاتنە خەلاتكرن. پێدڤی یە ئێدی ئەم كورد بۆ خۆ ل ئەلتەرناتیڤ (بدیل)ێ ئێكگرتن و ئێكڕێزیێ بگەرھین، ژبەركو ئێكگرتن و ئێكڕێزیا مە بوویە مەحال، بۆ وێ چەندێ بشێن ب ھندەك رێك و تەكتیكێن دیتر سەرەدەریێ ل گەل پلانێن ھەرێمی و نیڤدەولەتی بكەین.»
ل دویماھیێ و ل پراوێزا مژارا شەشێ یا خانی دا، ھەر ئێك ژ بەرێزان؛ مامۆستا ئیحسان ئامێدی، بەرپرسێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ، عەبدۆلڵا كۆڤلی شارەزایێ ئاساییشا نەتەوەیی، ھەلات مزووری وەكو پارێزەر و د. فازل عومەر ئەندامێ جڤاتا خانی سەرنج و تێبینییێن خۆ پێشكێش كرن.
