گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرھەڤكرن: مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا ھەیڤانەیە، ژ لایێ كۆڤارا مەتین یا ڕەوشەنبیری – گشتی ڤە دھێتە برێڤەبرن. ھەر جار دۆسییەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا سێ شەمبی رێككەفتی 12ی خزیرانا 2024ێ، مژارا نەھێ یا ڤی سەكۆیا ھەیڤانە، ھەژمارەكا تایبەتمەندێن بوارێ ژینگەھـ و جۆگرافییێ و ئەكادیمیسیەنێن چەلەنگ ھاتبوونە داخواز و مێھڤانكرن، داكو ل دۆر (رهوشا ژینگەھا مه) دیتن و بۆچوونێن خۆ دەرببڕن.
مژارا ڤێ جارێ ژ لایێ ئیسماعیل بادی، سكرتێرێ نڤیسینێ ل كۆڤارا مەتین ڤە ھاتە بڕێڤەبرن.
ل دەستپێكێ رێڤەبەرێ مژارێ، كورتییەك وەكو پێناسە دا سەر مژارا خانی و چاڤخشاندنەك د مژارێ و خەلەكێن وێ یێن بۆری دا بۆ ئامادەبوویان پێشكێشكر و تەكەزی ل سەر گرنگییا بابەتێ ژینگەھـێ كر. دیسان دیاركر: ژبەر گرنگییا ژینگەھێ و باندۆرا وێ ل سەر ژییارا مە، بابەتێ مژارا خانی یا ڤێ جارێ ل ژێر ناڤێ (ژینگەها مە) ھاتییە دەستنیشانكرن.
پ. د. نەشوان شوكری ھرۆری، ئەكادیمیسیەن و مامۆستایێ زانكۆیێ یێ تایبەتمەند ب جۆگرافییێ، ئێك ژ پشكدارێن مژارا خانی بوو، وی ل سەر بابەتێ ژینگەھـێ و پرسێن بنگەھین یێن ژینگەھـا دھۆكێ گۆت: «ژینگەھـ و گەفێن پیسبوونا وێ ل سەر ژیانێ ژ وێ چەندێ دھێت، كو ھەر ماددەیەكێ ھەی، چ یێ سرۆشتی یان ژی دەستكرد بیت و ببیتە ئەگەرێ تێكدانا ژینگەھێ و ئێكسەر كارتێكرنێ بكەتە سەر مرۆڤان، گیانەوەران، گژوگیا یان ژی ئاڤ، ئاخ و ھەوای، دھێتە پێناسەكرن ب ژینگەھــ پیسی. ژبەركو؛ ئەڤ كارتێكرنە و پرۆسەیە كارتێكرنا وێ یا ل دەف مە ھەی، لەوما ژی ژینگەھـ و ئاریشەیێن وێ د ئەڤرۆ دا، گەرمترین بابەتێن رۆژەڤا مەیە. قەبارێ مەزناتییا پیسبوونا ژینگەھـێ د وێ چەندێ دایە، كو كەسانێن تایبەتمەند پتر ھەست پێ دكەن و خەلكێ نۆرمال ژ نەبوونا داتایێن پێدڤی كێمتر ھەست ب كارتێكرنا وێ دكەن. لەوما ژی ئەم وەكو تایبەتمەند ؛ ھەمی لایەنێن حكومی و NGO و ھەمی ژینگەھـ دۆستان گازی دكەین، كو ئێكسەر دەستێوەردانێ بكەن، بۆ وێ چەندێ كارەساتێن مەزنتر روی ب روی مە نەبن.»
پ. د. نەشوانی ئاماژە دا ھندەك ئاریشهیێن سەرەكی و ھەبوونا وان ل سەر ژینگەھا پارێزگەھا دھۆكێ ب تایبەتی و گۆت: «ئەز حەز دكەم بەحس ل سەر ھندەك ژێدەرێن تێكدانا ژینگەھا دھۆكێ بكەم و بابەتێ خۆ د دو ستوینان دا پۆلین بكەم، ئێك: ژێدەرێن پیسكرنا ژینگەھێ ل سەر ئاستێ ناڤەندا باژێرێ دھۆكێ، دو: ژێدەرێن پیسكرن و تیكدانا ژینگەھا پارێزگەھا دھۆكێ ب شێوەیەكێ گشتی.
ژێدەرێن پیسكرنا ژینگەھا ناڤەندا باژێرێ دھۆكێ؛ ترۆمبێل و موەلیدەیێن ئەھلی؛ ھەر چەندە گەلەك پێكۆل ھاتینە كرن بۆ وێ چەندێ ب داتایێن ڕاست و دورست بھێنە پەیداكرن، بەلێ ب ھەر حال ڤە؛ رێژا ھەبوونا موەلیدەیێن كارەبێ و ھژمارا وان، ھەروەسا رێژەیا ھەبوونا ترۆمبێلان و بكارئینانا وان ژ ئالیێ تاكێن جڤاكی ڤە، دبنە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو ب چ ئاوایان دھۆك و ھەوایێ وێ نەشێت، خۆ ژ ڤێ كارەساتێ رزگار بكەتن. كێماتییا رێژا كەسكاتییێ و ب بەركەفتنا وێ بۆ ھەر تاكەكی ل دھۆكێ؛ ل گۆر پیڤەرێن نێڤدەولەتی، رێژەیا ھەر تاكەك یان مرۆڤەكی 1م كەسكاتی بەر دكەڤن و نابیت ب چ ئاوایان كێمتر بیت، بەلێ ل دھۆكێ ب مخابنی ڤە ئەڤ رێژەیە گەلەك یا داكەتییە ب شێوەیەكی، كو ھەر مرۆڤەكی ل دھۆكێ ب تنێ 1.80م كەسكاتی ڤێڕا دگەھیت. بڕیارا ڤێ دویماھیكێ یا دورستكرنا دو پاركێن مەزن ل دھۆكێ ژ ئالییێ جەنابێ سەرۆك وەزیران ڤە و چوونا وێ بۆ بوارێ جێبەجێكرنێ بڕیارەكا گەلەك باش و جھێ دلخۆشیێ یە. ئەڤە سەرەڕای وێ چەندێ؛ نەبوونا ھوشیارییا ژینگەھی ژ لایێ خەلكێ دھۆكێ بخۆڤە كێماتییەكە، كو ب ڕاستی ژی جھێ داخێ یە. ھەكە ھەر مالەكێ ب كێمی دو دار ل بەر دەرگەھێ خۆ چاندبان؛ دبیت ئاسەوارێن پیسبوونا ژینگەھێ ل سەر مە كێمتر لێ ھاتبان.
نەبوونا تۆرا مەزاختنا ئاڤا گران یا ئەڤرێژان (شبكة الصرف الصحي) ل دهۆكێ؛ دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو ئاڤا پیس یا سولینان د ئاخێ دا بچیتە خوارێ و ببیتە ئەگەرێ پیسبوونا ئاخا باژێری و ئەو ئاخە وێ ئاڤا پیس بكەتە ھەلم و بەردەتە ناڤ ھەوای، ژ ژێدەرێن دی یێن پیسكرنا ژینگەھا باژێرێ دھۆكێ نە».
د. نەشوان درێژاهی دا ئاخڤتنا خۆ و گۆت: «ئەز وەكو تایبەتمەندەك، كو بەری نوكە ژی مە ل گەلەك جھان دوپاتكرییە، سەروبەرێ جۆگرافی یێ دھۆكێ و ئاڤ و ھەوایێ وێ؛ پتر ژ ھەر دەڤەرەكا دی یا كوردستان و عێراقێ دشێت بەرگرییا گەفێن پیسبوون و تێكچوونا ژینگەھا خۆ بكەتن، بەلێ مخابن دھۆك د دویڤ ھەولێر و سلێمانییێ دا دھێت بۆ پاقژیا ژینگەھێ. ئەڤە ژی ژ ئەگەرێ شاشییا دەستنیشانكرنا جھێن پاڵاوتنا گلێشی و ڤاڤارتنا وێ یە ل دھۆكێ، كو پێشتر ل گەلیێ زڕكا گلێش د ھاتە سۆتن، بەلێ ژ ئەگەرێ ھەبوونا سكاڵە و گازندەیان ئەڤ جھە ھاتە ڤەگۆھاستن بۆ گوندێ كاشێ، كو ب ڕاستی ژی جھەكێ خرابتر و وێرانترە وەكو گەف بۆ سەر ژینگەھا باژێرێ دھۆكێ و دەوروبەر ب تایبەت ژی ئالیێن رۆژئاڤایێ دھۆكێ».
د. نەشوان شوكری، خالەكا دیتر یا گرنگ بەحسكر، كو ئاماژەدان بوو ب ژناڤچوونا گژوگیایێن خورستی ل پارێزگەھا دھۆكێ و گۆت: «كارەساتەكا دیتر یا مەزن و وێرانكەر ل سەر ژینگەھا دھۆكێ؛ بلندبوونا رێژەیا ژناڤچوونا گژوگیایێن سرووشتی یە. ل گۆر داتایێن ل بەردەست، ئەوێن ژ ئەنجامێن ڤەكۆلینێن خاندنا بلند بدەست مە دكەڤن، ھەما بێژە 1/5 گژوگیایێ سروشتی ل پارێزگەھا دھۆكێ ژناڤچوویە. ئەڤە د دەمەكی دا، مە وەكو كەسانێن تایبەتمەند بۆ دەھان جاران ئەڤ گازندە گەھاندە ھەمی كەس و ئالیێن پەیوەندیدار ل سەر ئاستێن بلند ژی، بەلێ مخابن ھەتا نوكە ژی پرۆسا وێرانكرنا ژینگەھێ ب تایبەت ژی ل گوندێن دەردۆرین دھۆكێ یا بەردەوامە».
د. نەشوان شوكری ھرۆری، د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا، بەحس ل سەر ھەبوونا وێ رێژەیا بلند یا مالێن گەشتیاری (مزرعة) ل دەردۆرێن دھۆكێ كر و گۆت: «ھەبوونا ڤێ ھژمارا مەزن یا مالێن گەشتیاری ل دەردۆرێن دھۆكێ و بەلاڤبوونا وێ ب بەڕەلایی بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو ژینگەھا مە ب ھەمی پێكھاتێن خۆ ڤە بھێتە ژناڤبرن و ئێدی گیانەوەر و نفشێ وان ژی ل دەڤەرێ بھێنە ژناڤبرن، بۆ نموونە؛ ئەگەر گوندەكێ گەشتیاری ل جھەكی ھاتە ئاڤاكرن، ئێدی ب چ شێوەیان گیانەوەر نەشێت ژ چیایەكی بچیتە چیایەكێ دیتر، لەوما ژی دێ دابڕان چێبیت و ئەو گیانەوەرە دێ ل جھێ خۆ ئاسێ مینن و نەشێن گەشێ بكەن و ھێدی ھێدی ئەو گیانەوەرە ل جھێ خۆ ژناڤ دچیت. ئەم باش د زانین، كو شیانێن پێشمەرگەھهیێن پاراستنا ژینگەھێ د سنوردارن، لەوما ژی ئەم بانگ و ھاوارا خۆ د گەھینینە جھێن بلندتر، ھەم حكۆمەت، دەستە و رێكخراوێن نە حكۆمی یێن ژینگەھپارێز، زانكۆ و ناڤەندێن ئەكادیمی و ب تایبەت ژی ڕاگەھاندن ب ڕۆلێ خۆ ڕا ببیت و ئەڤێ دیارییا خودایی ب ھەمی پێكھاتێن خۆ ڤە بپارێزیت».
مامۆستایێ ئایینی مەلا خدر ئیسلام، ل سەر بەرێخۆدانا ئایینێ ئیسلامێ بۆ ژینگەھێ، گۆت: «ئایينێ ئیسلامێ بەرێخۆدانەكا تایبەت بۆ ژینگەهێ ھەیە و ھندی بێژی گرنگی پێ دایە، ژبەركو ژیانا مرۆڤی گرێدایی ئەڤێ ژینگەهێ یە، ھەروەكی (فطرة) هەروەكی خودێ تەعالا د قورئانا پیپرۆزدا كەرەم دكەتن: ﴿ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾ (الروم 30). ل دەڤ مە ژی ئەڤ گۆتنە یا هەی، كو هەر مرۆڤەك گرێدایی ئاخا خۆیە و حەز ژ وی جھی دكەت یێ لێ مەزن بوویی. ئەڤرۆ ل هەمی جیهانێ هشیاربوونەك یا دھێتە كرن، كو ژینگەھـ بهێتە پاراستن، ب تایبەت وەڵاتێن پێشكەفتی و زلهێز. وەكی یا خویا ساڵانە گەلەك كۆنفرانس و دیدار دھێنەكرن و پارەكێ گەلەك مەزن و زەبەڵاح لێ دهێنە مەزاختن، ئەگەر نە ئەنجام دێ گەلەك د خراب بن ل سەر ژیانا مرۆڤان ل ئەڤی چەرخی».
ناڤھاتی د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ل بەرى 1445 ساڵان ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ بەرێ مە یێ دایە پاراستنا ژینگەهێ، بۆ نموونە: ئاڤ؛ خودایێ مەزن د قورئانا پیرۆزدا دبێژیت هەمی تشت ب ئاڤێ ساخ دبیت: ﴿وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ﴾ (الأنبيَاء 30). ژ بەركو هەمی خودان رح، چ مرۆڤ بیت یان هەر زیندەوەر و گول و گیایەك بیت ب ئاڤێ یێ ساخ و زیندی یە. پێغەمبەرێ مە محمد (س) یێ گۆتییە مە هوین ئاڤێ ب پارێزن و پیس نەكەن، هەر چەندە خۆ ب دەست ئاڤا هەوە یا زراڤ ژی بیت، ب تایبەت ئەگەر ئەو ئاڤ یا ڕاوەستیای بیت.
ئاخ؛ ئاخ چ وەك رێك بیت یان وەك سیبەر یان جهێ روینشتنێ بیت نا چێبیت ئەم پیس بكەین ب تایبەت ئەگەر مرۆڤ نەخۆشیا خۆ لێ ببینن، ئیسلاما پیرۆز بەرێ مە د دەتە ڕاگرتن و پاراستنا ژینگەهێ، هەر سیبەرەك یان هەر رێكەكا هەبیت نا چێبیت ئەم پیس بكەین، ژبەركو؛ پێغەمبەرێ مە موحەمەد (س) مە ئاگەھدار دكەتن ل سەر ڤان سێ تشتا و د بێژیت: ((اتقوا المَلاعين الثَلاث: البراز في الموارد، وقارعة الطريق، والظل)).
هەوا: ئێكە ژ پێكهاتێن ژینگەهێ، پاراستنا هەوای دكەڤیتە بن شەنگستێن گشتی و سەرەدەریكرنا مرۆڤێ موسلمان ل گەل هەوای، ئەو شەنگستە یێن سەرەكی و بلندن ژ مەرەما شەریعەتێ ئیسلامێ، كو گرنگی پێدای ژ بۆ مرۆڤایەتیێ. مرۆڤ ناڤەندێ گرنگیپێدانێ یە بۆ ژینگەھـێ، ئەو بەرپرسە ژ پاراستنا ژینگەھـێ ل بەرامبەر ھەر تشتێ ل سەر ببیتە گەف. ئایینێ ئیسلامێ ئەم یێن ھشیار كرین ل سەر پاراستنا مال، ژینگەھـ، بھا، باوەری و عەقلێ مرۆڤی. ئیسلام تەكەزییێ ل وێ چەندێ د كەتن، كو تەنانەت نابیت مرۆڤ دیوارێ خۆ ھند بلند بكەتن، كو رێكێ ل بەر ھەوای بگریت بۆ مالا جیرانێ خۆ، ژبەركو ئەو ملكێ گشتییە نە ب تنێ بۆ مرۆڤان، بەلكۆ بۆ گیانەوەر و دەرامەتی ژی».
مەلا ئیسلام خدر، ل سەر چاندنا دارێ و پاراستنا گیانێ گیانەوەران د نێڕینا ئایینێ ئیسلاما پیرۆز دا گۆت: «چاندنا دارێ: ئێكە ژ پشكێن سەرەكی بۆ دیاربوونا مرۆڤی ل سەر دۆستایەتییا ژینگەھێ. دار چاندن د ئایینێ ئیسلامێ دا خێرەكا گەلەك مەزنە ب تایبەت دارا بەرهەمدار، ئیسلاما پیرۆز بەرێ مە د دەتە چاندنا داران، هەر وەكی پێغەمبەرێ مە (س) دبێژیت: ((ما من مسلم يغرس غرساً أو يزرع زرعاً فيأكل منه طير أو إنسان أو بهيمة إلا كان له به صدقة))، خۆ ئەگەر دار یا خرش بیت؛ خێرا تێدا هەی وەكی دانا ئۆكسجینێ و مێژتنا ئۆكسید كاربۆنێ دویێ، بەروڤاژی ڤێ چەندێ بڕین و سۆتنا داران گونەهەكا گەلهك مەزنە ئەگەر چ شۆل ب بڕینا دارێ نە بیت، خودێ تەعالا د قورئانا پیرۆزدا كەرەم دكەت و د بێژیت: ﴿وَلَا تُفسِدُواْ فِي ٱلأَرضِ بَعدَ إِصلَٰحِهَا وَٱدعُوهُ خَوفٗا وَطَمَعًا إِنَّ رَحمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلمُحسِنِينَ﴾(الأعراف 56).
پێغەمبەرێ مە موحەمەدی (س) شیرەت ل هەڤالێن خۆ دكرن و د گۆتێ هشیاربن دارا نە بڕن و نە سۆژن، ئەڤ شیرەت و گۆتنێن پێغەمبەرێ مە بۆ مە ژی دڤێت ببنە رێك و رێباز، دا ژینگەها مە یا پاقژ و جوان پاراستی بیت. گیانەوەر: هەروەسان گیانەوەر ژی ئێكە ل ئەندامێن ژینگەهێ و خەمل و جوانییا هەر ژینگەهەكێ گیانەوەرن، چ وەك بالندە یان هەر جۆرەكێ دی بیت، كوشتنا هەر جۆرە گیانەوەرەكێ د شەریعەتێ ئیسلاما پیرۆز دا گونەهە، ئەگەر گیانەوەر یێ زیانبەخش نە بیت، پێغەمبەرێ دلۆڤان موحەمەد (س) د بێژیت: ((نینە بۆ مروڤەكێ چویچكەكێ بكوژیت بێی، كو مافەك ل سەر هەبیت خودێ دێ لێپرسینێ ل گەل ڤی مرۆڤی كەت (ماف ڤەكوشتنە و خارنە) ((مَنْ قَتَلَ عُصْفُورًا فَمَا فَوْقَهَا بِغَيْرِ حَقِّهَا سَأَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ. قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا حَقُّهَا؟ قَالَ حَقُّهَا أَنْ تَذْبَحَهَا فَتَأْكُلَهَا وَ لَا تَقْطَعْ رَأْسَهَا فَيَرْمِي بِهَا)). پێغەمبەری (س) چویچك وەك نموونە بۆ مە گۆت، ڤێجا هەر گیانەوەرەكێ ئەم بكوژین دێ گونەهكار بین، ل گەلەك وەڵاتان ب مافێ گیانەوەران د ئاڤن و د پارێزن، ئیسلاما پیرۆز بەری 1445 ساڵان گۆتییە و پاراستییە. خودێ تەعالا هەمی تشت ب جوانی و رێك و پێك و بەڵانس یێ چێكری، ﴿ وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ * صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ * إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ ﴾(النمل 88)، ﴿ إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ﴾(القمر 49)، ڤێجا خودێ تەعالا هۆسا یا نیشا مە دای ئەم ژینگەها خۆ بپارێزین دا ژینگەها مە تێكنەچیت ب رێكا هنارتنا پێغەمبەران وەك باوەری و زانست و هزركرنێ، دیسان دێ زڤڕینە قورئانا پیرۆز خودێ تەعالا د بێژیت: ﴿وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ * وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾(البقرة 205).»
مامۆستا مەلا خدری د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «هەر تشتەكێ ب سەرێ ژینگەها مە بهێت ئەم بخۆ ئەگەرین و ئەم ب دەستێ خۆ ژینگەهێ ل خۆ تێك د دەین و گەلەك جاران ئەڤ ژینگەها هۆسا یا جوان د بیتە ئەگەرێ نە خۆشی و دەردەسەرییێ بۆ مە، هەروەكی خودێ د قورئانا پیرۆز دا گۆتی: ﴿ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ (الروم 41).»
د. رێدار نەبیل، مامۆستایێ زانكۆیێ، تایبەتمەندێ تەكنۆلۆژییا نەخشەسازی د پلاندانانا ھەرێمی دا ل سەر مژارا ژینگەھـێ و ب تایبەت ژی رۆلێ كەسانێن تایبەتمەند و د دەستنیشانكرنا پرسگرێكان و ھەم ژی د ڤەدیتنا رێگە چارەسەرییان دا گۆت: «ڕامانا دروست یا زانستی ئەوە، وی مفایێ ژ ئەنجامێن ڤەكۆلینێن خۆ وەرگرتی دەربازی ناڤ جڤاك و وەڵاتێ خۆ بكەتن، ئەگەر نە، ھینگێ وی زانستی و بەڵگە و باوەرنامەیێن مە چ ڕامانێن خۆ نابن. لەوما ژی؛ ھەمی دەستە و ناڤەندێن ڤەكۆلینان، جۆگرافیناس، ژینگەھـ پارێز و چاڵاكڤانێن بوارێ ژینگەھێ پێدڤیە ب ڕۆلێ خۆ ڕاببن و ھەر ئێك ژ ئالییێ خۆ ڤە بارا خۆ ژ بەرپرسیارەتییا پاراستنا ژینگەھێ بگریتە ستۆیێ خۆ. بەلێ مخابن وەكو دیار كێمتەرخەمییەكا زێدە د ڤێ چەندێ دا ھەیە».
د. رێدار نەبیل؛ ھندەك نموونە ل سەر وان كارەساتێن روی ب روی ژینگەھـ و جۆگرافییا مە یا سرووشتی و سیاسی بوویندهست نیشانكرن و گۆت: «گەلەك جاران تێبینی نەكرنا ھندەك لڤین و پرۆسەیان دبیتە ئەگەر بۆ پەیدابوونا كارەساتێن گەلەك مەزن، نە دویرە ئەڤ چەندە كارتێكرنەكا گەلەك مەزن و دۆمدرێژ ل دویڤ خۆ بھێلیت. بۆ نموونە؛ ئەنجامێ ڤەكۆلینەكا زانستی – ئەكادیمی ئەوا ب ھەماھەنگییا راوێژكاریا جەنابێ سەرۆك وەزیران ل ساڵا 2020ێ ھاتییە جێبەجێكرن دیار دبیت؛ ژ ئەنجامێ ھلكۆلانا بەرئاڤێن رویبارێ ھیزل و دەرئێخستنا ماددە و كەرەستەیێن بیناسازی و ئاڤاكرنێ، رویبار ب شێوەیەكێ بەرچاڤ بەرفرەھـ بوویە! ئەڤە، كو پێدڤی بوو؛ رویبار كویر ببیت، نەكو بەرفرەھ ببیت. ژ ئەنجامێ بەردەستكرنا وێنەیێن ھەیڤێن دەستكرد و بەراوردكرنا وان ھەر ژ ساڵا 2000ێ ھەتا 2020ێ، دیار دبیت؛ رویبارێ ھیزل ژ دەشتەتەخێ ھەتا سێكوچكا سنوری یا باكۆر، باشۆر و رۆژئاڤایێ كوردستانێ 1850000 (ئێك ملیۆن و ھەشت سەد و پێنجی ھزار مەترێن چار گۆشە) عەردێ باشۆرێ كوردستانێ بەر ب توركیاڤە چوویە. ئەڤە د دەمەكی دا ئەڤ عەردە ھەمی یێ چاندنێ بوویە. ئانكو؛ ھەبوونا بێ پلانییا كارگەھێن دەرئێخستنا ماددە و كەرەستێن بیناسازی ل وێ دەڤەرێ و نەبوونا مفایێ ھەبوونا وان بۆ خەلكی و كارنەكرنا خەلكی ل وان كارگەھان، بوویە ئەنجامێ دەركەفتنا كارەساتەكا مەزن یا ژینگەھی و ستراتیژی، ئەڤە د ھەمان دەم دا، كو رویبارێ ھیزل ھێلا سنوری ژی بوویە یا عێراق ل گەل توركیا، ئانكو سنورێ توركیا ژی بەرفرەھ بوویە د بەرامبەر دا یێ باشۆرێ كوردستانێ تەسك و تەنگ بوویە. ھەبوونا ڤێ شاشییا ستراتیژی نە ب تنێ زیان ب مە وەكو كوردستان گەھاندییە، بەلكو ب توركیا ژی، بەلێ جھێ داخێ ئەوە؛ 78% عەردێ مە ب سەر یێ وان ڤە چوویە، كو ھەمی یێ چاندنێ یە و یێ وان 22% یە، كو ھەمی یێ پویچ و بێ كەڵكە. ئەڤە ژ بلی وان دەرامەتێن سروشتی یێن د ناڤ ئاڤێ دا».
د. رێداری د بەردوامییا ئاخفتنا خۆ دا، بەحس ل وان پێشنیاران كر یێن د ماوەیێ بۆری دا وان وەكو تایبەتمەند و شارەزایێن جۆگرافی و ژینگەھێ پێشكێشی حكۆمەتێ كرین و گۆت: «مە ل ساڵا 2017ێ پرۆژێ كوالیتیا ھەوای ب ناڤێ دختۆرێ ھەوای یێ ژینگەھێ پێشكێشی لایەنێن پەیوەندیدار كر، ل دویڤ ڤی پرۆژەی، كو ب ھەماھەنگی ل گەل رێكخراوەكا كەنەدی بوو؛ دەستەیا ژینگەھێ ل گەل فەرمانگەھا كەشناسییێ ل دھۆكێ ب ھاریكارییا وان ھەر 20 ئامیرێن رێكخراوا كەنەدی بۆ مە دابینكرن، دەركەفت؛ ھەوایێ دھۆكێ ھند یێ پیس بوو، ئەگەر پۆلیسەكێ ھاتنوچوونێ ل ناڤەندا پارێزگەھا دھۆكێ بۆ ماوێ پێنج ساڵان و رۆژێ پێنج دەمژمێران ل سەر جادێ بڕاوەستیت، دێ تووشی گەفا تووشبوونا پەنجەشێرا گەوریێ بیت 100%! بەلێ مخابن؛ شاشییا ڤەكۆلینێن مە ئەوە، كو د ھەر پیڤان و دویڤچوونەكێ دا ئەم جھەكی ب تنێ دكەینە خال یان ژی سەنتەر بۆ ڤەكۆلینا خۆ، بەلێ مە ل ڤێرە ئەو ھەر 20 ئامیرێن پیڤانا ھەوای ل سەرانسەری باژێری بەڵاڤكرن و ل گۆر دیتنا فەرمانگەھا ساخلەمییێ، ئەنجام ئەوبوو ئەوا پێشتر مە ل سەری ئاماژە پێدای. ل دەمێ دورستكرنا نەخشێ پارێزگەھا دھۆكێ، ئەم روی ب روی نموونەیەكا دیتر یا دلئێش بووین، كو ئەو ژی؛ ل دەڤەرێن سنوری یێن گولی – سندی و بەرواری باڵا رێكێن سەربازی یێن لەشكەرێ توركیا ل وێرێ ھاتینە كێشان ب فرەھییا جادێ ھەشتێ (80) میترن، كو ب ڕاستی ژی ل جھـ و د چ دیرۆكان دا ئەڤە نە چێبوویە. ئەڤە ئەگەر كارەسات نەبیت، تشتەكێ دیتر نینە!».
د. رێدار نەبیل، پێناسەك دا ل سەر جۆگرافییا پارێزگەھا دھۆكێ و گۆت: «رویبەرێ پارێزگەھا دھۆكێ، 10.963كم چارگۆشەیە. عەردێن دھۆكێ یێن ژ بلندتر ژ 500م ل سەر ئاستێ دەریایی نێزێكی 750كم چارگۆشەیە، ئانكو 69% ھەمی رویبەرێ پارێزگەھێ بلندی و دەڤەرێن چیایی نە. رێژا بارانبارینێ ل سەر ئاستێ پارێزگەھا دھۆكێ ل ھەر 22 ویستگەھێن وێ د ناڤبەرا 2002 – 2022ێ دا 665ملم بارانە، ئانكو دەڤەرەكا مسۆگەر بارانی یە، ئەڤە بلندترین رێژە 975ملم ل دینارتێ و نزمترین ژی 443ێ بوویە، كو ل بەردەرەش ھاتییە تۆماركرن.
ژ وێ 10.963كم چارگۆشە ژ رویبەرێ دھۆكێ، 12.6% دارستانە، ئانكو 1284كم چارگۆشە. 3600كم بەیار، 3780كم چاندن و چەم و بیستان ژی 100كم چارگۆشەیە. درێژییا رویبارێن پارێزگەھا دھۆكێ 61كم و ھژمارا ئاكنجیێن وێ ژی 1.744.000 (ئێك ملیۆن و حەفت سەد و چل و چار ھزار مرۆڤ)، ژ ڤان 73% ل باژێران و 27% ژی ل گوندان دژین».
د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا د. رێداری ل سەر چارەسەریێن وان پرس و ئاریشەیێن بووینە گەف ل سەر ژینگەھا كوردستانێ ئاخفت و گۆت: «چارەسەرییا ھەمی پرس و ئاریشەیێن مە دوئالی نە، ئانكو ھەم دەستە و رێكخراو و ئالیێن دی یێن حكۆمی یێن پەیوەندیدار، ھەم ژی كەسانێن تایبەتمەند د بوارێ ژینگەھناسی و جۆگرافییێ دا، ئەڤ ھەردو ئالی ژی تەمامكەرێن ئێكدو نە، گەلەك مخابن ئەم ھەمی ب وی ڕادێ دلخۆشكەر خۆ نا ھاڤێژینە بن بارێ بەرپرسیاریەتییێ ل بەرامبەر وەڵاتێ خۆ. ھیڤیدارین ب ئێك دل و دەروون ئەم پێكڤە بكەڤینە بزاڤێن بەرھەنگاریكرنا گەف و ئاریشەیێن خۆ یێن ژینگەھێ».
د. نەعمەتۆلڵا نھێلی، مامۆستایێ زانكۆیێ، كو ئێك بوو ژ پشكدارێن مژارا خانی، وی ل سەر ژینگەھێ، ئاخفت و گۆت: «ب ديتنا من؛ بابهتێ ژينگههـ و ژينگههپارێزییێ مژارهكه، كو گرێداى ژيیانا مه ههميانه و ئهگهر ئهم هشياریيهكێ ل دۆر پهيدا نهكهين ئهم ههمى دێ زيانێ ژێ بينين. سهبارهت بابهتێ ژينگههێ و ژينگههپارێزيیێ ل سهر ئاستێ جيهانێ ژى ژ مێژه نينه گرنگى پێ هاتييه دان. پشتى سالێن شێستان ژ سهدێ بۆرى ل سهر ئاستێ زانكۆ و راگههاندنێ ژى بوويه بابهتێ ڤهكۆلين و مژارێن گرنگ. پێدڤييه ل دهستپێكێ ئهم بزانين زاراڤێن سروشت و ژينگههـ ژ ئێك جودا بكهين، ههر چهنده تێكهليیهك د ناڤبهرا ئهوان دا ههيه، بهلێ ب ديتنا من سروشت ئهوه؛ يا بێ دهستكارييا مرۆڤى ههى، كو ب كوردى د بێژنێ (خوهزا)، بهلێ ژينگههـ ههر تشتهكێ ل دۆرماندۆرى مرۆڤى ب خۆڤه دگريت، ئانكو ژينگههـ؛ سروشت و ئهو و لايهنێن مرۆڤى ژى دهستكارى و مايتێكرن تێداكرى بخۆ ڤه دگريت. سروشت لايهنێ ماددیيه و مايتكرنا مرۆڤى پتر لايهنێن مهعنهوى ب خۆ ڤه دگريت، وهكى هشيارى و ڕهوشهنبيرى و پهروهردهیى..هتد. ئهو دهستپێشخهرييا مرۆڤى كرى د ژيانێ دا ژى د بيته پارچهك ژ ژينگههێ. ژينگهها سياسى، پهروهردهیى، دهروونى، سروشتى…هتد ب شێوهكێ گشتى مه ژينگههێن ههمه رهنگ يێن ههين».
د. نەعمەتۆلڵا نھێلی، بەردەوامی دا ئاخفتنا خۆ و گۆت: «دهرئهنجامێ ئهوێ شۆرهشا پيشهسازى و پێشڤهچوونا تهكنۆلۆژيا زانستى ل جيهانێ ،كارهساتێن جهرگبڕ دروست بوون ل سهر ئاستێ ههمى جيهانێ و گهلهك مهترسى ئێخسته سهر ژيانا مرۆڤى، ژبهر هندێ ئهوى سهردهمى وهكر، كو ئێدى مرۆڤهكێ نهرجسى دروست ببيت، بهس حهز ژ خۆ بكهت و دهستدرێژیيێ ل سهر تشتێن دى بكهت، ژ وان تشتێن دهستكارى تێدا كرى سروشت بوو. مرۆڤێ خودان تێگههشتنهك ئاڤاكر، كو حهز ژ زێدهگاڤیيێ بكهت و يێ خۆپەڕست بيت و ههر تشتهكى د خزمهتا خۆ دا بكاربينيت. پهيدابوونا ئهڤى جۆره مرۆڤى و ئهو زێدهگاڤيێن ئهو دكهت بۆ ئهگهر مهترسى بكهڤيته سهر ئهردى. ژ ئهنجامێ پهيدابوونا ئهڤێ مهترسيیێ ئێدى ل سهر ئاستێ جيهانێ بابهت هاته ئازراندن و گهلهك رێكخراو هاتنه دروستكرن و ل سهر ئاستێ نەتەوەیێن ئێكگرتی ژى چهندين كۆنگره و كۆنفرانس هاتنهگێران و گهلهك بهرههمێن ناڤدار هاتنه نڤيسين، وهرچهرخانهك دورستكر د بياڤێ گوهۆڕينا رهفتار و سهرهدهريكرنا مرۆڤى دا، ژبەركو؛ رهفتارێن مرۆڤى بوونه ئهگهر مرۆڤهكێ دڕنده دروست ببیت، ئهڤ مرۆڤێ دڕنده پتر رهگهزێ نێر ب خۆ ڤه دگريت، ژبەركو؛ سروشتێ رهگهزێ مێ پتر یێ نێزيكى سروشتى يه. ئهڤه ژى ژبهر ههبوونا هندهك خالێن ههڤپشك د ناڤبهرا سروشتى و پێكهاتا ئاڤاكرنا جهستهيێ ژنێ دایە. ژ لايهكێ دیتر ڤه خالهكا ههڤپشك يا ههى د ناڤبهرا ژنێ و سروشتى و ئهدهبيیاتى دا، ژبەركو؛ ئهدهبیيات بخۆ ژى حهز ژ جوانيیێ دكهت، حهز ژ زمانهكێ كاريگهر بهخشێ دهربڕينێ دكهت، ههست و سۆزان پێشكێش دكهت، ههروهسا حهز دكهت خۆ ل بابهتان بكهته خودان و ههمبێزا ئاريشان بكهت، ئانكو كرێتێ و نهجوانيیێ وهربگريت و ههمبێز بكهت و جوانیيێ پێشكێشى خاندهڤانى بكهت».
د. نەعمەتۆلڵا نھێلی ل سەر ژینگەھـ د نێڕینا ئەدەبییاتێ دا، ئاخفت و گۆت: «ئهدهبیيات ب گشتى وهكو رێكهكا دهربڕينێ دهێته زانين، مرۆڤان كۆمهكا رێكان يێن ههىن بۆ هندێ دهربڕينێ ژ حهز و ڤيان و داخوازى و پێدڤيێن خۆ بكهن، ئهدهبیيات ژى ئێك ژ ئهوان رێكايه، لهوما سروشت ههر ژ كهڤن دا هاتييه بكارئينان ژ لايێ مرۆڤى ڤه، ب تايبهت ژ لايێ ئهديبى ڤه سروشت بوويه سهرۆكانيیهك بهرههمێ خۆ پێ دهولهمهند بكهت يان مژارێن گرێداى سروشتى و ژينگههێ ب ئازرينيت، لهوما؛ سروشت يان ژينگههـ ب گشتى دشێت ببيته ژێدهرهكێ گرنگ بۆ ئهدهبیياتێ. ئێكهم بهرههمێ ل سهر ئاستێ جيهانێ ب ناڤێ (بهارا بێدهنگ) ژ لايێ (ڕاشيل گارسۆنی) ڤە ل ساڵا 1962ێ هاتييه نڤيسين. هندهك ڕەخنهگر د ئهوێ باوهرێدانه ئهڤێ ژنێ گوھۆڕين د عهقليیهتا مرۆڤێ ئهورۆپى دا دروست كر، بۆ ئهگهر پێداچوونهكێ د رهفتار و سهرهدهريكرنا خۆ ل گهل سروشتى دا دبكهن. ل ساڵا 1978ێ ئێكهم جار (وليهم رۆگێرت) پهيڤا ڕهخنهيا ژينگههێ د گوتارهكێ دا بكارئينا و پاشى ئهو گۆتاره بۆ پهرتۆك. پاشى ل زانكۆيێن ئهمريكى و ئهورۆپى ژينگههـ بۆ مژارهكا سهرهكى و گهلهك جاران زاراڤهك پهيدا بوو (زانكۆيێن كهسكين)، كو ئهو زانكۆ بوون يێن گرنگيیێ ب پرسێن ژينگههێ ددهن. مخابن زانكۆيێن مه گهلهك گرنگى ب ئهڤى بابهتى نهدايه و نهشييانه ببنه زانكۆيێن كهسكين».
د. نەعمەتۆلڵا نھێلی ئاماژە ب خالەکا گرنگ دا و گۆت: «دهمێ ئهديب پهيرهوا ئهڤێ مژارێ دكهت؛ د كهڤيته د قالبێ ئهدهبهكێ پێگير دا، ژبەركو پرسهك يا ههى! و يا گرنگه ئهو پرس و مژاره ب شێوهيهكێ جوان و كاريگهر بگههيته خاندهڤانى و گهلهك جاران زيرهكى و دهستههلييا نڤيسهرى، دبيته ئهگهر بابهتهكێ بچويك گهلهك جوان و كاريگهر پێشكێشى خاندهڤانى بكهت و كارتێكرنێ دروست دكهت. ئانكو؛ ئهدهبیيات دشێت كارتێكرنێ دروست بكهت و ببيته ئاڵاڤهكێ گوهۆڕينێ و دروستكرنا هشياريیێ و رێكهك بۆ پهروهردهكرنهكا دروست و بهڵاڤكرنا زانياريێن دروست.
تێكستێن ژينگههى؛ ئهو تێكستن یێن پرسهكا ژينگههێ ژێدگريت و وهردگريت و دكهته ستوينا ئاڤاكرنا بابهتى و بابهتى ههمیيێ ل سهر ئاڤا دكهت و پێشكێش دكهت، كو د ئهدهبياتێ دا و د رەخنهيا ئهدهبى دا دبێژنێ: تێكستێن ژینگەھـی. ئانكو ئاريشهكا گرێداى ژينگههێ وهردگريت وەكو سهرۆكانى و دادرێژيت ب شێوهكێ ئهدهبى يێ كاريگهر و پاشى پێشكێشى خاندهڤانى دكهت. بۆ هندێ هشيارى و گوھۆڕينهكێ د مێشكێ وى دا دروست بكهت. رێبازێن ئهدهبى و ميتۆدێن رهخنهيێن تايبهت ب بياڤێ گرنگيدان ب ژينگههێ دهركهفتينه بۆ هندێ نيشا رهخنهگران بدهت؛ چهوا ل سهر ئهوان پرسان راوهستيت يێن تايبهت ب ژينگههێ و چهوا دێ بابهتان دهستنيشان و ئاراسته كهت، كو ڤهكۆلينهكێ ل سهر دروست بكهت».
د. نەعمەتۆلڵا نھێلی د دویماھیكا ئاخفتنا خۆ دا گۆت: «ب ديتنا من، نڤيسهر و ئهديبى ڕۆلهكێ مەزن د هشياركرنا خاندهڤانى دا يێ ههى و دشێت ب ڕۆلێ پهروهردهكارهكى راببيت و ڕهوشهنبيريیهكا ژينگههى بگههينته خاندهڤانى و تێكستى وهك ئاڵاڤهكێ گوهۆڕينێ ل سهر خاندهڤانى بكاربينيت. وهكى ديار تهكنۆلۆژيیا و زانستى مفايێن خۆ يێن ههين، بهلێ گەلەك مهترسى ژى يێن ل سهر ژينگههێ ههين، پێدڤیيه نڤيسهر ئهڤان بابهتێن تهكنۆلۆژى و زانستى و مايتێكرنێن مرۆڤى يێن زيانبهخش بكهته بابهتێن گرنگ و ئاراستهى خاندهڤانێ خۆ بكهت. ب مخابنى ڤه ئهڤ مژاره كێم د ناڤ بهرههمێن مه يێن ئهدهبى دا دهێنه ديتن، ههر چهنده سروشت ئێك ژ سهرۆكانيێن مهزن یێن بهرههمێن مه يێن ئهدهبى نه، بهلێ پتر بۆ جوانيیێ و چێژبهخشينێ مفا ژێ هاتييه وهرگرتن، وهك مژار و پرسێن گرنگ و مهترسيدار و ژينگههپارێزى ب شێوهكێ كاريگهر بابهت نههاتينه وهرگرتن و دارێشتن».
ئیسماعیل مستەفا، بەرپرسێ ڕاگەھاندنا سەرۆكایەتییا باژێرڤانییا دھۆكێ، ژ پشكدارێن سەرەكێ یێن مژارا خانی بوو، ناڤھاتی ل سەر ژینگەھـ و ژینگەھپارێزییێ ئاخفت و گۆت: «ژینگەھـ ژ بابەتێ هەرە گرنگ یێن ڤی سەردەمی نە، پویتەكێ مەزن پێ دهێتە دان ل سەر ئاستێ جیهانێ، وەك دەولەت و ناڤەندێن زانستی و ئەكادیمی، دیسان ژی رێكخراوێن سڤیل و تاكەكەس ژی، ژبەركو؛ ژبەر گەلەك ئەگەران ژینگەها مە (ئاڤ، ئاخ و ھەوا) یا تووشی پیسبوونێ بوویی، ئەڤ پیسبوونە ژی كارتێكرنەكا خراب و وێرانكەر دكەتە سەر هەمی بۆنەوەران ژ وان ژی؛ مرۆڤ».
ئیسماعیل مستەفای ل سەر ژێدەرێن پیسبوونا ژینگەھێ و رێكارێن چارەسەرییا ڤێ پرسێ ئاخفت و گۆت: «ئەگەرێن پیسبوونا ژینگەهێ گەلەكن، د شییاندایە ب ڤی شێوەیێ ل خوارێ دیاركری پۆلین بكەین:
شەڕێن جیهانی، رێكەفتنێن ناوچەكی و چەكێ قەدەغەكری.
هشكە ساڵی و كێمبوونا ژێدەرێن ئاڤێ.
بەرماییكێن كارگەهێن پیشەسازی.
كارگەهێن كانزایی، وێستگەھـ و پاڵاوگەهێن نەفتێ و كارگەهێن شویشەی و پلاستیكی.. هتد.
سۆتنا ژینگەهێ ژ بەر ئەگەرێن جودا جودا، كو ساڵ بۆ ساڵ د زێدەبوونێ دایە.
پیسبوونا باژێران ژ ئەگەرێ ترومبێلان و مووهلیدان، سۆلین و زێدەبوونا رویبەرێن كۆنگریتی و قێری.
چارەسەری:
– زێدەكرنا رویبەرێ كەسكاتییێ د ناڤ باژێری دا، ئەوژی چێكرنا پارك و باخچان و ناڤەندیێن جادان ب دار و باری و گولان.
– هەوێن هشیارییا ژینگەھـپارێزییێ و هاندانا تاكەكەسی و جڤاكی ژ بۆ پتر پویتە پێدانا ژینگەهێ و د پاراستنا دار و باری كەسكاتیێ ژ ناڤچوونێ.
– زێدەكرنا ژێدەرێن ئاڤێ.
– رێگرتن ژ بڕینا و ژناڤبرنا داران ژبەر هەر ئەگەرەكی بیت. ژبەركو؛ ڤی سەردەمێ تەكنۆلۆژیایێ و پەیدابوونا كامیرێن پێشكەفتی دەستكارییا مرۆڤی د سروشتی دا ب رێكا ڤان ئامیران هندەك جاران رویبەرێ مەزن د هێتە تێكدان».
ل دویماھیكێ و سەبارەت ب گرنگیپێدانا حكۆمەتا ھەرێما كوردستانێ ب ژینگەھـێ، ناڤبری وەكو بەرپرسێ راگەھاندنا باژێرڤانییا دھۆكێ، گۆت: «حكۆمەتا هەرێما كوردستانێ ب وەزارەتێن تایبەتمەند و سازییێن خۆڤە؛ گەلەك گرنگییێ ب زێدەبوونا كەسكاتییێ و چێكرنا پاركێن گشتی و باخچان و رویبەرێن كەسك دایە، ل دویڤ پلانەكا ستراتیژی، داكو باژێرێن مە رێژا كەسكاتیێ زێدەبیت و ئەڤ باژێرە ببنە جهێ ژیانەكا ساخلەم ژ بۆ مرۆڤان.ساڵانە ژی ب سەدان پرۆژێن ستراتیژی و كۆژمێن مهزن دهێنە تەرخانكرن ژ بۆ ڤێ مەرەمێ.
دیسان پاقژكرنا باژێری ئەركەكێ دی یێ باژێرڤانیێ یە، كو خۆشبەختانە پارێزگەها دهۆكێ و ب تایبەت باژێرێ دهۆكێ ئێكەمین باژێرە ناسناڤێ پاقژترین باژێر وەرگرتی ل سەر ئاستێ هەرێما كوردستانێ و عێراقێ، ئەڤە ژی جهی شانازییێ یە ژ بۆ مە هەمیان. بۆ زانین؛ رۆژانە نێزیكی (450- 465) تەنێن بەرماكان دهێنە كۆمكرن و ڤەگۆهاستن بۆ كارگەها كواشێ، كو تاكە كارگەها ڤاڤارتنا گلێشی یە ل سەر ئاستێ عیراقێ و كوردستانێ، كو ل سالا 2010 هاتییە دامەزراندن.
ژبەر گرنگییا رویبەرێن كەسك د ناڤ باژێری دا مە، رێڤەبەرییەك هەیە ب ناڤێ رێڤەبەرییا ئەندازەیا پاركان، كو ل 29ی ئیلۆنا 2010ێ هاتییە دامەزراندن، هژمارا كارمەندیێن وان نێزیكی 719 كارمەندن. ئەو وەكو ئەندازیار و كارگێری و باخچەڤان تێدا كار دكەن. هژمارا باخچە و پاركان نێزیكی 150 باخچانە، كو هندەك ژ وان ب سۆپاسی ڤە ژ لایێ كەرتێ تایبەت ڤە هاتینە دورستكرن. 3 نەمامگەھـ ژ بۆ بەرهەمئینانا كەسكاتییێ، كو مەرجێ هەرە سەرەكی بۆ وەرگرتنا دەستویرییا ئاڤاهییان 2 – 3 داران ل بهر دهرگههێ مالا خۆ بچینیت پشتی ئاڤاھی ب دویماھیك دھێت.
رێژا كەسكاتی ل باژێرێ دھۆكێ 13.60% دەربازكرییە. ب ئەنجامدانا ڤان پاركێن مەزن پاركا گشتی یا دهۆكێ ل ئالوكا، كو 660 دۆنەمە و یا بەرۆشكێ ژی 46 دۆنەم، دێ وێ رێژا مە ل سەری گۆتی، بلندتر لێ كەتن ب شێوەیەكی دێ سەقایێ دهۆكێ ژی هێتە گوھۆڕین، كۆژمێ وان 132 (سەد و سیھ و دو ملیار دینار)ن، كو ل ژێر چاڤدێرییا رێزدار مەسرور بارزانی سەرۆكێ حكۆمەتا هەرێما كوردستانێ ل3ی گولانا 2024ێ بەرێ بنیاتی ژ بۆ هەردو پاركان هاتییە دانان. هیڤیدارین ل گۆر شییان و بودجا ل بەردەست بۆ ھاتییە دانان بشێن ئەو رویبەرێ تەرخانكری د نەخشێ بنەڕەت دا ماستەرپلانا باژێری بشێن جێبەجێ بكەین، دا كو دهۆك بگەهیتە ئاستێ ستاندارتێن جیهانی ژ بۆ كەسكاتییێ و جهەكێ تەندروست ژ بۆ ژیانا وهڵاتییان، دیسان ببیتە دەرگەهەكێ خێرێ ژ بۆ گەشت و گۆزار و خۆشگۆزەرانیێ».
ل دویماھیكا مژارێ، پشكداران پێشكێشكارێن مژارێ ئێخستنە بەر گەنگەشە و دانۆستاندنا پڕس و بەرسڤان و ھەر ئێك ژ بەرێزان؛ د. ئەمجەد عوبەید، وەڵات توفیق، بەفرین سەلمان، ھۆشەنگ تاجر و شەماڵ ئاكرەیی ب نێڕین و بۆچوونێن خۆ مژار گەرم و دەولەمەنتر كر، كو پشكدارییا وان كوژییەكێ دی یێ گرنگ بوو د پرۆسا گەھشتنا راستییان د دەرحەقی بابەتی دا، كو ئەو ژی ژینگەھـ و ژینگەھـپارێزی بوو.
