گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
نەوزاد محەمەد
ئەگەر هەیڤا ئادارێ بۆ گەلێ کورد یا جیاواز بیت ب خۆشی نەخۆشیێن خۆڤە، هەیڤا نیسانێ بۆ تەڤایا گەلێن عیراقێ هەلگرا رویدانەکا جیاوازە، کو کارتێکرن ل سەر ئایندەیێ عیراقێ ب گشتی کریە، هەروەسا د ئاستەکێ دوومدرێژ دا، وەڵاتێن دەڤەرێ ژی بێ بەهر نەبووینە ژ رەنگدانەڤەیێن ڤێ رویدانێ و هەتا دگەهیتە ئاستێ نێڤدەولەتی، ئەو ژی ژ ناڤچوونا رژێما دکتاتوری یا بەعسا سەدامی بوو.
ل ٩ێ نیسانا سالا ٢٠٠٣ێ، ژ لایێ هێزێن هەڤپەیمانانڤە، ئەمریکا، پشتی وێ هێرشا ئەسمانی یا کو ل ١٩ێ ئادارا هەمان ساڵ دەست پێکری، هێزێن هەڤپەیمانان گەهشتنە ناڤ باژێرێ بەغدا یا پایتەختا عیراقێ و کەتنا رژێما سەدامی راگەهاند.
ژ بۆی گەلێن عیراقێ ب گشتی و بۆ گەلێ کورد ب تایبەتی، رۆژا ژ ناڤچوونا رژێما سەدامی رۆژەکا دیرۆکی یە، ژبەر ئەوان دەردەسەریێن ل سەر دەستێ ڤێ رژێمێ ب سەرێ کوردان هاتین، بگرە ژ هەر هەشت قووناغێن ئەنفالان، کیمیابارانا هەڵەبجە و دوڵا باڵیسان و دهڤهرا بەهدینان، هەتا دگەهیتە گرتن و کوشتن و بەرزەکرن و دویر ئێسختن و هەرچی تەکتیکێن دژە مرۆڤایەتی هەبووینە ب سەرێ گەلێ کورد ل سەر دەستێ وێ رژێمێ هاتینە ئینان، ژبلی ب عەرەبکرنا دەڤەرێن کوردستانی و بزاڤێن ژناڤبرنا ناسنامەیا کوردایەتی.
ژبلی کریارێن رژێما سەدامی ژی، دیرۆکەکا زێدەتر ژ سەدەیەکێ سەلمێنەرا دژایەتی و دڕندەییا رژێمێن ئێک ل دویڤ ئێکێن عیراقێ بووینە ل دژی گەلێ کورد، بگرە ل سەر دەمێ پاشایەتی و حهتا دگەهیتە کۆماری و دویماهیک و دڕندەترین رژێم ژی یا بەعسا سەدامی بوویە.
پاش بۆرینا ٢٠ ساڵان ب سەر پەیدا بوونا گوهۆڕینێن بنەڕەتی د سیستەمێ سیاسی و حوکمڕانیێ دا ل عیراقێ و پەیدابوونا دەولەتەکا نوی یا فیدرال و قەوارێ هەرێما کوردستانێ و هەمبێزکرنا دیموکراسیێ و مافێن مرۆڤی و دستورەکێ نوی کو مافێن تەڤایا گەلێن عیراقێ و ب تایبەت گەلێ کورد تێدا هاتینە دیار کرن .
یا فەرە پرسیار بهێتە کرن، گەلوو ئەو حکومەتێن ئێک ل دویڤ ئێکێن تا نها هاتینە پێک ئینان، رێز ل گەلی کورد و قەوارێ هەرێما کوردستانێ گرتینە و بنەمایێن دستوری و یاسایی مافێن وان پاراستینە؟
ب پێداچوونەڤە ب کابینەیێن حکومەتێن ئێک ل دویڤ ئێکێن عیراقێ پاش ساڵا ٢٠٠٣ێ و هەتا نها، ب تایبەت کابینەیێن شیعی، بگرە ژ :
– ئیبراهیم جەعفەری ٢٠٠٥
– نووری ئەلمالکی ٢٠٠٦
– حەیدەر ئەلعەبادی ٢٠١٤
– عادل عەبدولمەهدی ٢٠١٨
– موستەفا کازمی ٢٠٢٠
– محەمەد شیاع سودانی ٢٠٢٢
ل گەل بەرچاڤگرتنا هەلویستێ ئەڤان حکومەتان هەمبەر هەرێما کوردستانێ و ئەو دژایەتی یا ژ ئالیێ سیاسی و ئابۆری ڤە هاتییە کرن، بێگومان بێ دودلی دکارین بێژین «نەخێر»، بەلکو هیچ جیاوازییەک نەبوویە د ناڤبەرا دەستهەڵاتا حکومەتا سەدامی و ئەڤان حکومەتێن شیعی ل دژی گەلی کورد، بەلکو نە ب تنێ ل دژی مافێن گەلێ کورد د چارچووڤێ دەولەتا عیراقێ دا راوهستیاینە، بەلکو بووینە مەترسی ل سەر خودێ قەوارەیێ هەرێما کوردستانێ، ژبلی ملکەچبوونێ ب خزمەتکرنا ململانێیەکا دیرۆکی یا ئایینی د چارچووڤەکێ مەزهەبی دا.
دژایەتییا هەنی، ب پیلان و بەرنامەکێ دارێتی هاتییە کرن و دهێتە کرن، ئەحزابێن عیراقی یێن شیعی و هەڤکارێن وانێن دیتر پێ رادبن، یا روهن و ئاشکرایە ژی، کو ب سەرپەرشتییا لایەنەکێ دەرەکی یە.
دەستپێک د گەل پشتگوهـخستنا مادەیێن دستوری و یاسایی بوو، خۆ ڤەدزین ژ مافێن هەرێما کوردستانێ، ب تایبەت ل سەر دەمێ هەردو کابینەیێن حکومەتا نووری ئەلمالکی، هەر کابینەکا نوی ل دویڤ هاتبیت، ب هەمان پیلان و بەرنامە دژایەتییا هەرێما کوردستانێ کرییە و هەمان ئەجندە بجهـ ئینایە و بەفرههتر کرینە .
د دستورێ عیراقا فیدرال دا، (٥٠) مادەیێن دستوری هەنە دتايبەتن ب مافێن هەرێما کوردستانێ و ل پێشییا وانا مادەیا (١٤٠)ێ یا گرێدایی ب دەڤەرێن ڤەقەتیایی، ژبلی چەندین رێکەفتنێن دیتر د ناڤبەرا هەڤلێر و بەغدا دا.
ژ بەرچاڤترین کارێن حکومەتێن عێراقێ ل هەمبەر هەرێما کوردستانێ ئەنجامداین:
– پشتگوهـ خستنا مادەیا ١٤٠.
– بڕینا بۆدجەیێ هەرێما کوردستانێ.
– بڕینا مووچهیێن فەرمانبەرێن هەرێما کوردستانێ.
– تانە لێدان ل بەندێن دستوری یێن مافێن هەرێما کوردستانێ د سیکتەرێ نەفت و گازێ دا مسۆگەر دکەن.
– پیلانا ب عەرەبکرنێ ب دژواری دەست پێ کرەڤە.
– کونتڕۆلکرنا عەردێ چاندنێ یێ جوتیارێن کورد ل دەڤەرێن سنوری.
– پێکئینانا هێزێن چەکداری ل دەرڤەی چارچووڤێ حکومەتێ و بکارئینانا وان ل دژی هەرێما کوردستانێ د پیلانا ڕادەست کرنا شارێ کەرکووک رۆلێ وانا یێ دیار بوو.
– تەڤایا دام و دەزگەهێن راگەهاندنێ ب هەمی رەنگێن خۆڤە یێن سەر ب لایەنێن شیعی ڤە، هاتینە ئاراستە کرن بۆ دژایەتییا هەرێما کوردستانێ.
– زێدەکرنا فشاران بۆ سەر هەرێما کوردستانێ ب رێکا دادگەها فیدرالی یا عیراقێ.
– ل دویماهیێ ژی و ب پشتەڤانییا لایەنێن دەرەکی و بۆ زێدەتر ژ جارەکێ، ئەنجامدانا هێرشێن مۆشەکی و فرۆکەیێن بێ فرۆکەڤان بۆ سەر دەڤەرێن جودا جودا و ب تایبەت پایتەختێ هەرێما کوردستانێ.
ئەو سەرکردەیێن عیراقی ئەوێن پشتی نەمانا سەدامی حوکمی ل عیراقی دکەن، سەلماند کو خوەدی هەمان عەقلییەتا دکتاتوری یا بەرێ نە، ب تنێ ناڤ هاتینە گوهۆڕین، د بەرهەڤ نینە ببنە پشک ژ پرۆسەیا سیاسی یا عیراقی و کاری بۆ عیراقەکا نوی بکەن، بەلکو دڤێت دەستهەلاتا مەزهەبەکی یا زاڵ بیت و ب نەفەسەکا مەزهەبی حوکمڕانییا عیراقێ بکەن.
بێگومان ئەستەمە بۆ کوردان بکارن د عیراقەکا مەزهەبی دا بژین، خەبات و قوربانیدانا گەلێ کورد یا زێدەتر ژ سەدەیەکێ ژ بۆی ئازادییا کوردستانێ و سەرفیرازییا گەلێ کورد بوویە.
