یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ

پارێزەر: بێوار بەندی

یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ، ئەو یاسایە؛ کو ئەحکامێن وێ گرێدای ب شێواز و چەوانییا هاریکارییا نێڤدەولەتینە د ناڤبەرا دەولەتان دا، ژ پێناڤی نەهێلانا دوژمنکاری و دەستدرێژیکرنا ل سەر ژینگەهێ و رێ ل ل بەر ڤان دەستدرێژییان بگرن.

ئەڤ یاسایە، ب یاسا یا هاریکاریکرن و پێکڤەژیانا د ناڤبەرا مرۆڤان دا هاتییە پێناسەکرن، چونکو پاراستنا ژینگەهێ بوویە مافەک ژ مافێن بنەرەتی یێن مرۆڤی، کو ل سەر ئاستێ نێڤدەولەتی و ناڤخۆیی، دانپێدانێ پێ بکەت.

ئەڤە بوویە هۆکار، ئەڤ یاسایە ب یاسا یا پێکڤەژیانێ بهێتەدانان، ژ بەر هندێ  بۆچوونەکا گشتی ل سەرانسەری دەولەتێن جیهانێ دورست بووییە، سەبارەت گرنگی و هەولدان ژ بۆ پاراستن و پارێزگاریکرنا ژینگەهێ پێکدهێت، ئەڤە ژی، بۆ دەستڤەئینانا هاریکاری و پشتەڤانیێ د ناڤبەرا دەولەتێن جیاواز دا، بۆ گەهشتن ب ئاررمانجێن پاراستنا ژینگەهێ یارمەتیدەر بوو.

د پێناسەکا دی دا، ئەڤ یاسایە وەسا پێناسەکرییە، د کۆمەکا رێسا و یاسا یان دا ب رێکێن جیاواز هاتینە وەرگرتن و دورستبووینە، وەکو رێکەفتنێن نێڤدەولەتی، یاسایێن ناڤخۆ و نیشتمانی، بریارێن دادگەهێن ناڤخۆ و نیشتمانی و بۆچوونێن یاسا ناسان، ئەڤ رێسایە ژی بوونە ئەگەرێ دورستبوونا زاراڤەکێ یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ. هەروەسا ئەڤ یاسایە هاتییە پێناسەکرن؛ کو ژمارەکا رێسا و یاسایێن نێڤدەولەتی و پاراستنا جیهانا ژینگەهێ بخۆڤە دگریت، د دەمەکی دا، ئەم چاڤخشاندنەکێ د ناڤ ڤێ پێناسا پێشوەختا یاسا یا نێڤدەولەتی یا ژینگەهێ دا بکەین، دێ تێبینیا وێ چەندێ کەین، کو پێناسێن وان ژ وان هزر و سەرچاڤان نەهاتینە، ئەوا دبێژن یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ لقەکا تازەیە ژ لقێن یاسا یا نێڤدەولەتییا گشتی، گرنگیێ ب پاراستنا ژینگەهەکا سروشتی ددەت، ژ بۆ ڤێ چەندێ باوەرییا مە ئەوە، کو ڤێ هزرێ ئاماژە د هەر یاسایەکا نێڤدەولەتی یا ژینگەهێ دا پێ بهێتەکرن، ژ بۆ ب دەستڤەئینانا دو ئارمانجانە:

ئیکێ؛ جەختکرن ل سەر وێ چەندێ ،کو بابەتێ پاراستنا ژینگەهێ تنێ بابەتەکێ ناڤخۆیی نینە، داکو ژ بۆ یاسا یا ناڤخۆ ب تنێ بجهـ بهێلین، دا ئەو چارەسەر بکەت و رێک بێخیت، بەلکو یاسا یا ژینگەهێ، ژ بەر هەبوونا یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ بابەتەکێ نێڤدەولەتییە،

دوێ ؛ داکوکی کرن ل سەرهەبوونا یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ ل سەرئاستێ نێڤدەولەتی، کو پێتڤی یە ل سەردەولەتان ڤی بابەتی بگرنگی وەرگرن و پشتگوهـ نەهاڤێژن.

ل سەر ڤێ چەندێ، کو ئەو پێناسەیا هاتییە پێشنیارکرن، ژ بۆ یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ ئەڤەیە

یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ: لقەکە ژ لقێن یاسا یا نێڤدەولەتییا گشتی، ژ کۆمەکا رێسا و یاسایێن نێڤدەولەتی پێکدهێت، ئارمانجا وان پاراستنا ژینگەهەکا سروشتییە، چ د دەمێ ئاشتیێ دابیت، ب سەپاندنا بەرپرساتییا مەدەنی ل سەرملێن وێ دەولەتا زەرەر و زیانان دگەهینیتە ژینگەهێ، یان ژی د دەمێ شەر و ململانا سەربازی دابیت، ب سەپاندنا بەرپرساتییا تاوانێن نێڤدەولەتی ل سەرملێن وان کەسانە، ئەوێن دەستدرێژی و  خرابکارییا ژ بۆ سەر ژینگەهێ ئەنجام ددەن.

یاسایێن نێڤدەولەتی یێن ژینگەهێ، چەند تایبەتمەندی هەنە، وەکو:

١- یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ لقەکا تازەیە ژ یاسا یا نێڤدەولەتییا گشتی و پەیوەندیەکا بهێز د گەل دا هەیە.

٢-ئارمانجا سەرەکی یا یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ، ژ پاراستنا ژینگەهەکا سروشتی پێکدهێت، ئەڤە ژی رامانا وێ ئەوە ؛کو پاراستنا ژینگەهێ بوویە بابەتەکێ نێڤدەولەتی، ژ بەر هەبوونا یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ، کو بابەتێ پاراستنا ژینگەهەکا سروشتی، نە تنێ بابەتەکێ ناڤخۆیی یە، کو ب تنێ ژ بۆ یاسا یا ناڤخۆ یا دەولەتاوان تنێ  ملکەچ بیت.

یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ دو ئەحکامان بخۆڤە دگریت

جۆرێ ئێکێ، ئەو حوکمێن یاساینە، د دەمێ ئاشتیێ دا، کو پاراستنێ ژ ژینگەهێ دکەن.

جۆرێ دوێ، ئەو حوکمێن یاساینە، کو د دەمێ شەران دا پاراستنێ ل ژینگەهێ دکەن، ئەو ژی دەمێ وان کرییاران، ئەو کرییاێن زەرەر و زیانێ دگەهینە ژینگەهێ ب تاوان دهژمێریت.

بابەتێ پاراستنا ژینگەها سروشتی ژ وان بابەتا نە، ژ بۆ د کۆمەلگەها نێڤدەولەتی دا جهێ گرنگیدانێ بیت، ژ بەری دەرکەتنا رێکخراوێن نێڤدەولەتی، کو د وی دەمی دا شەر ب سەر کۆمەلگەها نێڤدەولەتی دا زال ببوو، پشتی کۆمەلگە چوویە د قووناغا پەیدابوونا رێکخراوێن نێڤدەولەتی دا، هێشتا پارستنا ژینگەهێ ژ ئارمانجێن سەرەکیێن ڤان رێکخراوان بوون، هەول ژ بۆ دهاتنە دان.

ژ بەر هەبوونا ململانەیا سەربازی د وی سەردەمی دا، هەبوونا زیانێن مادی و زیانێن گیانی ببوونە ئەگەر، کو وێ چەندی، ئارمانجا پاراستنا ژینگەهەکا سروشتی ببوو قوربانی پاراستنا ئاشتی و ئاسایشا نێڤدەولەتی.

هەر ژ بەر ڤێ چەندێ دێ بینین، هیچ ئاماژەک نینە ژ بۆ ژینگەهێ و ئەو کێشێن، ب ژینگەهێ ڤە ژ لایێ رێکخراوێن نێڤدەولەتی پەیوەندیدارن، وەکو پەیمانا گەلان (عهد عصبة الامم)، ل سالا(١٩١٩) هاتییە دامەزراندن و پەیمانا نەتەوێن ئیکگرتی (میثاق الامم المتحدة)،کو ل سالا (١٩٤٥)هاتییە دامەزراندن.

بەلێ ددەمەکی دا و پشتی دورستبوونا رێکخراوا نەتەوێن ئیکگرتی و ژ ئەگەرێ پەیدابوونا پێشکەفتنەکا مەزن د ناڤ کۆمەلگەها نێڤدەولەتی دا و پەیدابوونا شۆرشا پیشەسازی و زانستی، کو کاریگەری د کیشەیا پیسبوونا ژینگەهێ دا هەبوو، ب رەنگەکی ژیانا مرۆڤی، د هەمی ژ بۆارێن ژینگەهێ دا ب تەمامی پیسببوو، وەکو پیسبوونا هەوا، ئاڤ، ئاخ و خوارن. بێگومان دڤیا کۆمەلگەها نێڤدەولەتی، ژ بۆ رویبرویبوونا ڤێ پیسبوونا ژینگەهێ بزاڤەکێ بکەت و سنوورەکی دانیت.

دەستپێکا گرنگیدانا کۆمەلگەها نێڤدەولی، ژ وێ هزری دەسپێکر، کو ژینگەهـ مافەکە ژ مافێن بنەرەتیێن مرۆڤی، دا مرۆڤ بخۆشی و خۆشگوزەرانی د ناڤ ژینگەهێ دا بژیت. ل سەرملێن دەولەتێیە، گرنگیێ ب وی مافی بدەت و نەتەوێن ئیکگرتی ب وی ئاراستەی لڤینکرن، بۆ دەستڤەئینانا وان ئارمانجان، برێکا ئاماژەدان بژینگەهێ د پەیمانا نێڤدەولەتی دا، ژ بۆ مافێن ئابۆری، کۆمەلایەتی، کەلتوری و مرۆڤی، کو ل سالا (١٩٦٦)دەرکەفتی، کو د مادێ (١٢)دا دەقەک ب ڤی رەنگی هاتییە:

١- دەولەتێن ئەندام د ڤێ پەیمانێ دا، دانپیدانێ دکەن، کو هەمی مرۆڤەکی ماف د کۆمەلگەها خۆ دا هەیە، ب بەرزترین ئاستێ تەندروستییا جەستەیی و عەقلی بگەهیت.

ل سەر دەولەتێ پێتڤی یە، وان پێنگاڤێن پێتڤی پاڤێت، کو مرۆڤ بشێن، مافێن خۆ ژ پێناڤی کارکرن ل سەر کێمکرنا ئاستێ تێکرایا مرنا تازە ژدایکبوویان و زارۆکێن شیرخۆر و ب دەستڤەئینانا گەشەکرنا تەندروستییەکا باش ژ بۆ زارۆکان ب دەستڤەبینن.

باشترکرنا د هەمی بوارێن تەندروستی و ژینگەهی و پێشەسازی دا.

خۆپاراستن ژ نەخۆشیێن ڤەگر و هەمی جۆرێن پەتایان و نەخۆشێن دی و چارەسەرییا وان و نەهێلان و ژناڤبرنا وان.

رەخساندنا بارودوخەکێ گونجایی ژ بۆ خزمەتکاریێن تەندروستی و پزیشکی، د هەر بارودوخەکێ نەخۆشی تێدا پەیدا بوو، ژ بۆ هەر کەسەکێ بیت.

دویڤ دا بزاڤێن نەتەوێن ئیکگرتی شیوازەکێ تازە گرتە بەر، ئەو ژی بەشداریکرنا دەولەتان د کونگرێن نێڤدەولەتی دا بوو، ژ بۆ وێ چەندێ، کو ب چارەسەریێن هاوبەش و رویبرویبوونا وێ پیساتییا هێرشێ ژ بۆ سەر ژینگەهێ و مرۆڤان بگەهن، د راستی دا، ب رێکا بانگەشەیا نەتەوێن ئیکگرتی، ژ بۆ گرێدانا کونگرەکی، ژ بۆ ژینگەهێ و مرۆڤایەتیێ، ب مەبەستا دانانا سنوورەکی، ژ بۆ وێ وێرانکارییا بەردەوام یا ب سەر ژینگەهێ دا دهات و دانانا چارەسەریەکێ ئەو ئارمانج بدەستڤەئینا.

ئەو بوو، ل سالا١٩٧٢ب ئامادەبوونا نوینەرێن (١١٣) دەولەتان و رێکخراوێن نێڤدەولەتی یێن تایبەتمەند، ئەو کونگرە ل باژێری (ستکهولم) پایتەختێ سوید هاتەگریدان، بەلێ سەبارەت وان پرەنسیپێن د راگەهاندنا وی کونگرەیی دا هاتین، پێتڤییە ب پاراستنا ژینگەها مرۆڤان، مەترسییا پیسبوونێ پابەند بن و ئەڤ پابەندبوونە ب جیبەجیکرنا ڤان دو ئەرکانه:

١- پێتڤییە هەر دەولەتەک، بۆ رێگرتن ژ هەر رویدانەکا ببیتە ئەگەرێ پیسبوونا ژینگەها مرۆڤان ب رێکارێن پێتڤی رابیت.

٢- پێتڤییە دەولەت د گەل ئیک دا و د گەل رێکخراوێن نێڤدەولی دا هاریکار  بن.

ئەڤە و پشتی نەتەوێن ئیکگرتی ل سالا١٩٧٢(میثاق العالمي للطبيعة) ب دەرێخستنا پەیمانا جیهانیا سروشتی رابووین، کو د مادێ ئێک دا، دەقەک هاتییە، دبێژیت؛ ژ بۆ هەر کەسەکی مافەکێ سەرەتایی یە، کو ب ئازادی و یەکسانی و د بارودوخ و ژیانەکا گونجای دا، ب کەرامەت و خۆشگوزاری د ژینگەهێ دا بژیت،  د بەرامبەر دا، مرۆڤان ژی ئەرکەکێ پیروز یێ ل سەر، دڤێت ئەدابکەن، ئەو ژی پاراستنا ژینگەهێ و پاقژراگرتنا وێ ژ بۆ جیلێ نۆکە و داهاتی یە.

پاشی ل سالا١٩٩٢ کونگرەکێ دی، سەربارەت ب ژینگەهێ، ل باژێرێ (ریو دی جانێرو) بەرازیل هاتەگریدان، بۆ دیتنا هندەک کێشین ژینگەهێ، د ڤی کونگرەیی دا رێکەفتننامەکا نێڤدەولەتی هاتەگرێدان، پرەنسیپا ئێکێ ژ ڤێ رێکەفتنامێ د دەقەکی دا ل سەر مرۆڤان هاتییە، دبێژیت مافێ وێ چەندێ هەیە، ژیانەکا پارستی و شایستە و گونجای د ناڤ ژینگەهێ دا هەبیت.

گرنگیدانا کۆمەلگەها نێڤدەولەتی ب ژینگەهێ یا بەردەوام بوو، تا گەهشتە وێ چەندێ، نەتەوێن ئیکگرتی سەرپەرشتیا گریدانا رێکەفتنامەکا نێڤدەولەتی سەبارەت گهورینا کەش و هەوایی کری، ژ سالا١٩٩٢ هێرڤە دەزگایەک ب مەبەستا سەرپەرشتی و دانان و نڤیسینا راپورتان، د بوارێ گورانکاری یێن ب سەرکەش و هەوایی دا دهێن دورستبوو، پاشی ل سالا١٩٩٧ ب ئەگەرێ زیدە بلندبوونا پلەیێن گەرمێ ل سەر ئەردی، ژ ئەگەري دیاردەکێ، کو دبێژنێ (الاحتباس الحراري)، ژ ئەنجامێ زیدەبوونا گازێن ژەهراوی و دەرکەفتنا وان د ناڤ هەوایی دا، ژ بۆ سنووردارکرنا ڤێ دیاردێ، کۆمەلگەها نێڤدەولەتی دەست ب لڤینانکر، ئەو بوو پرۆتۆکۆلا (کیتۆ) ل سالا١٩٩٧ هاتەگرێدان، ب ئارمانجا پێگریکرنا دەولەتێن پێشەسازی ب کێمکرنا رێژا بەلاڤبوون و دەرکەتنا وان گازێن دبنە ئەگەرێ بلندبوونا پلەێین گەرمێ، د ناڤبەرا سالێن(٢٠٠٣-٢٠١٢)کو بەراورد ب سالا(١٩٩٠) نێزیکی ٥٪ زێدەکربوون.

ژ بۆ داکوکیکرن ژ بەردەوامییا گرنگیدانا کۆمەلگەها نێڤدەولەتی ب پارستنا ژینگەهێ، کونگرێ (قمة الارض) ل سالا (٢٠٠٢)، ل باژێرێ (جوهاسنبرگ)ێ، ل باشۆرێ ئەفریقییا هاتە گریدان، ئارمانج ژ ڤی کونگرەی دەستڤەئینانا گەشەپیدانەکا بەردەواما دانانا سنوورەکێ بوو، ژ بۆ هێرشێن دکەڤنە رێکا رەگەزێ مرۆڤایەتێ دا و ب تایبەتی ئەو وێرانکارێن گریدایی سیستەمێ ژینگەهێ و گریدایی ژیانا ل سەر روویێ ئەردینە.

ل سالا (٢٠٠٥)دا ژ ئەنجامێ زیدەبوونا ئارێشان و گهورینا کەش و هەوای و دیاردا گەرمبوونا رویێ ئەردی، ل باژێری (مونترییال)، ل وەلاتێ کەندا، کونگرێ (بلندبوون و گهورینا کەش و هەوایی)، ژ بۆ زامنکرن و پابەندبوونا دەولەتێن پیشەسازی یێن مەزن، وەکو ویلایەتێن ئیکگرتی یێن ئەمریکا ب ناڤەرۆکا پرۆتۆکۆلا سالا ١٩٩٧ هاتە گریدان، د گەل ئەڤێ ژی دا، هیشتا ویلایەتێن ئەمریکا پێگیریێ، ب کێمکرنا رێژا دەرهاڤیتنا دویکێل و گازا ژەهراوی و پابەندبوون ب ناڤەرۆکا پرۆتۆکۆلا (کیتۆ)ناکەت، ئەڤە د دەمەکی دایە، ویلایەتێن ئیکگرتی یێن ئەمریکی ب مەزنترین ئەگەر بۆ دەرهاڤیتنا مادێن ژەهراوی و هەوایێ پیسبوونا ژینگەهێ ل جیهانێ دهێت هژمارتن.

ل سالا (٢٠٠٦) کۆمبوونەکا دی، ژ بۆ وەزیرێن ژینگەهێ ل جیهانێ، ب مەبەستا رێگریکرن ژ دیاردا مەترسیدار یا گەرمێ، ل سەر  ئەردی و ئەنجام و کارتێکرنێن وێ ل سەر ژینگەهەکا سروشتی هاتە رێکخستن.

بێگومان ئەڤە ئاماژەنە ژ بۆ هندەک رێکەفتنێن نێڤدەولەتی، یێن گشتی و دولایەنی د ناڤبەرا دەولەتان دا، ل سەرئاستێ رێکخراوێن نێڤدەولەتێن جیهانی و هەرێمی ب ئارمانجا پاراستنا ژینگەهێ هاتینە گریدان.

دڤێت ئاماژێ ب چەند دەستپێشخەرییان ل سەر ئاستێ دەولەتێن عەرەبی د بوارێ گرنگیدان ب ژینگەهێ بکەین، وەکو:

١-پرۆژێ پەیمانا عەرەبی ژ بۆ مافێن مرۆڤی و گەلان ل سالا١٩٨٦، کو د مادێ (١٨)دا هاتییە؛ هەرکەسەکی ماف هەیە د ژینگەهەکا گونجای و دویر ژ پیسبوونێ دا بژیت.

٢- هەروەسا ئەنجومەنێ کۆمکارا دەولەتێن عەرەبی، سالا٢٠٠٦ ل خەرتوم، د کۆمبوونا ئاسایی(١٨)دا بریار ب دامەزراندنا دەزگەهەکی ژ بۆ ژینگەها عەرەبی دا، ئەو ژی ب بریارا ژمارە(٣٥٣)،کو تێدا هاتییە؛ گازیکەرێن ئەنجومەنێ عەربی ژ کاروبارێن ژینگەهێ بەپرسن، ب ئاگەهبوون و رێکەفتن د گەل ئەنجومەنێ ئابۆری و کۆمەلایەتی ژ بۆ لێکولینێ ژ سپونسەری و پارەدانا پرۆژێن ژینگەهێ، ل دەولەتێن عەربی د ناڤ بەرنامێ وان دا، دەزگایەک ژینگەهی- عەرەبی ب رێکێن یاسایی یێن کارپێکری بهێت دورستکرن.

ئەڤ هەمی هەول و کارکرنە، ژ بۆ وی چەندێ بەلگەنە، کو یاسا یا نێڤدەولەتییا ژینگەهێ، وەکو لقەکا نوی ژ لقێن یاسا یا نێڤدەولەتی ژ بۆ پاراستنا ژینگەهەکا سروشتییە.