گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ژێدەرێن هۆزانا (ئاخا وێران) The Waste Land یا (تی. ئێس. ئێلیۆت)ی
حەكیم عەبدوڵڵا
هۆزانا (ئاخا وێران ب زمانێ ئینگلیزی The Waste Land) دهێتە هژمارتن ئێك ژ ئالۆزترین هۆزانێن چەرخێ بیستێ. ئەڤ چەندە ژ ئەگەرێ ژمارا وان سیمبۆل و ئاماژانە یێن د هۆزانێ دا هاتینە ب كارئینان. ڤێجا، ژبۆ تێگەهشتنا ڤێ هۆزانێ، پێدڤییە مرۆڤ ل هەر نیشانەكێ یان ئاماژەكێ بگەریێت. ئەڤ هۆزانە هەلویستێ (تی. ئێس. ئیلیۆت)ی بەرامبەر جیهانا مۆدیرن و شارستانیەتێ نیشا مە ددەت، ب تایبەتی ل ئەورۆپا ل سالێن دەستپێكێ یێن چەرخێ بیستێ. ئەڤ هۆزانە گەلەك هزران بخۆڤەدگریت، (ئای. ئەی. ریچاردز I. A. Richards) دبێژیتە ڤێ چەندێ: “مۆزیكا هزران”.
پێشگۆتن
دهێتە گۆتن كو هۆزانا (ئاخا وێران)، «هەستا تەحلا بێهیڤیبوونا نفشێ پشتی شەڕی یە»، هەروەكی (ئێف. ئار. لیڤز F. R. Leavis ) ناڤ دكەت.
د ئاڤاهی و پێكهاتێ خۆ دا، ئەڤ هۆزانە مە د زڤڕینیتە ڤە بۆ مێژوویا مرۆڤی و بڕێكا چیڤانۆكان، (ئێلیۆت) بابەتەكێ هەڤسەنگ بۆ دەمێ نوكە چدێكەت. هەول ددەت نەبوونا وەفاداریێ و ئۆلی و پەیوەندیێن كۆمەلایەتی د جڤاكێ مرۆڤایەتیێ دا نیشا مە بدەت. دڤێ ڤەكۆلینێ دا، من یا هەول دای رۆناهیێ بێخمە سەر ڤان هەر دو پەرتۆكێن د هۆزانێ دا هاتینە بكارئینان، دگەل باكگراوندەكێ ل سەر كاودانێن ئەورۆپا كۆ هۆزان تێدا هاتیە نڤێسین. گرنگییا ڤان كاودانان، ب هزرا من، نە كێمترە ژ هەر دو پەرتۆكان، چونكی یا زانایە كو دەمێ مرۆڤەكێ هەستیار خۆدان مەژیەكێ داهێنەر بیت، دێ بەرهەمێ وی بۆ نفشێن د دویفڕا كارەكێ مەزن بیت.
باكگراوند
بۆچی (ئێلیۆت)ی ئەورۆپا ل شوینا وەلاتێ خۆ ئەمریكا هەلبژارد؟ ئەرێ وی ئەو تشتێ هەست پێ دكر یان دڤیا بدەستڤەئینا؟ ژبۆ بەرسڤدانا ڤان پرسیاران، دڤێت مرۆڤ بزڤڕیتەڤە و د كاودانێن كۆمەڵایتی و سیاسی و كەلتۆری و ئابۆری یێن ئەمریكا و ئەورۆپا یێن وی سەردەمی بگەهیت.
گۆمان تێدا نینە كو مرۆڤێ هەستیار ئەوێ مەژیەكێ داهێنەر هەی ب بارودۆخێن دەورۆبەرێن خۆ داخبار دبیت. رەوشا خراب یا ئەورۆپا ل سالێن دەستپێكێ ژ چەرخێ بیستێ تێڕا د بۆری كاریگەری ل سەر (ئێلیۆت)ی هەبوویە. ل پێشیێ دا سەحكەین كا چەوا دكتۆر (A. JHA.) پەسنا كاودانێن وی دەمی دكەت:
(ئێلیۆت)ی ئەورۆپا چێتراند، چونكی رەهـ و ریشالێن ئایین و داب و نەریتێن كەلتورێ ئەورۆپا د كویرتر و كەڤنتر بوون كو بۆ پتر ژ ٢٥٠٠ سالان ڤەدگەڕنەڤە كو ئەمریكا ئەڤ تشتە نینە. جڤاكێ ئەمریكی بەرەف تێكەلەكێ نەتەوێن جودا ڤە دچوو. ئەو تشتێ بتنێ یێ وان وەك جۆرە جڤاكەك پێكڤە گرێددەت، بەرژەوەندیێن هەڤپشكن د زێدەكرنا سامانی دا: ئانكۆ، ئۆل و كەلتۆری ل ئەمریكا چ رەه و ریشالێن كویر نەبوون، كو ژیێ ئەمریكا بتنێ چار سەد سالن. هۆسانێ، نە یا ب ساناهی بوو ل وێرێ كەسێن هەستیار* هەستەكا ژێیاتیێ بۆ كەلتۆرێ هەڤپشك بدەستڤەبینن.
د ئەنجام دا، هەستەكا ڤەدەریێ و بتنێبوون و بەرزەبوونێ بۆ كەسێن ئەمریكی یێن هەستیار چێبوو. هەروەسا هەست ب بەرزەبوونێ ژ لایێ گیانی ڤە كرن.
ل ئەورۆپا، وان دیت كو ئەورۆپا یا مشتە ژ داب و نەریتێن كۆمەلایەتی و كەلتۆری و رەوشتی و ئۆلی و ئەڤ چەندە نە د هۆنەر و ئەدەبی بتنێ دا دیاردبوو، بەلكو د ژیانا رۆژانە و د ناڤ خەلكی ژی دا.
دەربارەی (ئێلیۆت)ی، ئەو زڤڕی ڤە وی جهێ باب و باپیرێن وی دەستپێكری. لێ ئەورۆپا و ئنگلتەرا یا سالێن ١٩١٤-١٩٢٢ یا چەوا بوو؟ ژ نشكەكێڤە هەمی شارستانیا ئەورۆپا بەر ب هەڕفینێ ڤە دچوو. بهایێن سیاسی و جڤاكی و رەوشتی ژ ناڤ دچوون، و رێك بۆ هندەك هێزێن ركدار خۆشبوو كو ببنە ئەگەرێ دەستپێكرنا شەرێ جیهانی یێ ئێكێ.
ل ناڤبەرا سالێن ١٩٠٢-١٩١٤، خۆشگوزەرانیا ئابۆری یا ئنگلتەرا ب لەزەكا سەیر پێشكەفت. لێ رەهـ و ریشال د هناڤێن زیندی یێن ژیانا نەتەوەیی دا بوون: دشیاندایە ئەڤ رەوشە بهێتە پەسنكرن وەك گەنیبوونا هەستا ئۆلی یا ژیانێ، یان گەنیبوونا بهایێن گیانی.
مەتریالیزم و ماددە پەرستی تشەتەك هەری گرنگ بوو. ماددە پەرستی، ب هەمی شێوێن خۆ یێن دیار ڤە: سەرمایەداری و داگیركاری و جڤاكییاتی. شۆرەشا پیشەسازی گەهشتبوو خالەكا نموونەیی: هەتا دەڤەرێن دویر (گوندەوار) ژی ل ئنگلتەرا، ب جۆرەكی، ببونە باژێڕی، چونكی پڕانیا ڤان بهایان و خەملاندنێن خەلكی، ژ لایێ رۆلێ مەزن یێ پارەی ڤە وەك ل باژێران دهاتنە دەستنیشانكرن. ڤیانا پارەی و نەك مرۆڤی، ببوو پیڤەرێ دەستنیشانكرنا پەیوەندیندیێن مرۆڤایەتیێ.
ئەڤ چەندە هەمی بۆ ئەگەرێ هەڕفینا بهایێن گیانی و بیروباوەریێن ئۆلی تا راددێ نەزۆكییا دلی و گیانی و بەربەلاڤبوونا هەستا بتنێبوونێ و گرێدان ب هێزێن ئابۆری یێن نە كەسایەتی و سەرپێچكار ڤە.
پەیوەندیێن دیاركری یێن سەردەمێ ڤیكتۆری رێك بۆ گۆمانێ و باوەری ب خۆنەبوونێ خۆشكر. ئەڤ كاریگریە ژ ئەگەرێ ڤەدیتینێن (سیگمۆند فرۆید Sigmund Freud)ی د بوارێ دەرۆنناسیێ و (هێنری بێرگسۆن Henri Bergson)ی د بوارێ فەلسەفێ و (ئەلبێرت ئاینشتاین Albert Einstein)ی د بوارێ زانستێ سرۆشتی و (پابڵۆ پیكاسۆPablo Picasso)ی د وێنەكرنێ دا بلەزتر لێهات. نە عەقلانیەت وەك شەنگستێ سرۆشتێ مرۆڤی دهاتە دیتن.
رۆماننڤیسێ ئینگلیز (دی. ئێچ. لۆرەنس D. H. Lawrence) پەسنا لەندەن ل سالا ١٩١٥ دكەت و دبێژیت: « ل سالا ١٩١٥، جیهان ب دویماهی هات. ل زستانا سالا ١٩١٥ – ١٩١٦، گیانێ لەندەنا كەڤن هلوەشیا. باژێڕ، ب ئاوایەكی وندابوو ل شوینا كو دلێ جیهانێ بوو. لەندەن بوو گێژەڤانكا هیڤیێن شكەستی و شەهوەت و هیڤی و ترسێ.» هەروەسا پێڤەدچیت و دبێژیت:» ل سالا ١٩١٤، جەنگێ جیهانی یێ ئێكێ ل ئەورۆپا سەرهلدا و د ئەنجام دا، كەتوار كرە كابویسەك، هەمی داب و نەریت و بها بوونە قەفتەكا بێڕامانیێ. ئەڤ چەندە كۆدێ بهایێن شارستانی یێن سەردەمێ ڤیكتۆری یێ پیۆریتانیزمی و رەفتارێن رەوشتی یێن شارستانی و ل دویماهیێ، دەستپێكرنا شەڕێ هۆڤانە بوو. خەلكی زانی كو شارستانی بتنێ سیتافك و فێل بوو، و كەتوار دكەڤیتە د ئەزمۆن و وژدانا تاكە كەسی دا. هەروەسا (ئێف. ئێچ. برادلیF. H. Bradley )، ئاماژە پێددەت و دبێژیت: «كەتوارێ ژدەرڤە، ب خۆ یێ بێ رامان بوو. جیهانا ژدەرڤە، تا وی راددەی یا راستەقینە بوو هەتا بایێ مرۆڤی هەست پێ كری: ئانكو، ئەو مەژیە یێ دهێلیت جیهانا ژدەرڤە هەبیت»
وەك مرۆڤەكێ هەستیار د رەوشەكا هوسا دا دژیت، بێگۆمان ئەو دێ ژیانا وی خەلكی وێنەكەت ئەو خەلكێ دگەل دژیت و هیڤی و ئۆمێد ئێش و ئازاران دەتە دیاركرن. «پڕانیا كارەكتەرێن (ئێلیۆت)ی ڤەڕێژا كەلتۆرێ ئەورۆپی یێ هەڤچەرخن و باراپتر ژ كارێن وان یێن گرنگ دكەڤنە دناڤ هەڤبەندیا ساخلەتێن هەڤچەرخ و مرۆڤی لنك وان. ئەڤ رێكخستنە هاریكاریا (ئێلیۆت) ی دكەت كو جیهانێ وێنە كەت كو هەما بتنێ هژمارەكا بێ دویماهی یا خۆگوهۆرینا یە كو راستیا مرۆڤایەتیا هەردەمی ل بەرخۆ دكەت… د هەلبەستا هەڤبەركرنا كارەكتەرەكێ دگەلی ئێكێ دی، پڕانیا جاران تا راددەكێ نە سرۆشتیە د هۆزانێ دا. هەمی ژن د هۆزانا (ئاخا وێران) دا، بتنێ ئێك ژنە. هەمی زەڵام بتنێ زەڵامەكن « هەر دو رەگەز د (تریسیاز) دگەهنە هەڤدو كو زەڵامەكە د رۆلێ نموونەیی یێ ڤەكۆلەری دا.»
ل دەمێ نڤیسینا (ئاخا وێران)، گەلەك قوتابخانێن هونەری و ئەدەبی هەبوون و بێگومان (ئێلیۆت)ی مفا ژ ڤان بزاڤان دیتیە. ل دۆر ڤێ یەكێ، (جاكۆب كۆرک Jacob Cork) دبێژیت: «پشتی شەرێ جیهاینی یێ ئێكێ، شیانێن شۆڕەشگێڕی ئەوێن بزاڤا كیۆبیزم و ئاییندەگەری بەرهەمئیناین، رێكا خۆ د هندەك كەنالێن دی رادیت كو دگرنگ بوون و ژوانا ژی سۆریالیزم، ئەو بزاڤا هونەرمەندێن شێوەكاری هەر د دەستپێكا ژیانا خۆ یا هونەری دا دەست ب سەردارگرتی. هۆزانا (ئاخا وێران)، د وی دەمی دا هاتیە نڤێسین هەكو گرۆپەكێ نڤێسەرێن پاریسی، كو سەر ب بزاڤا داداییێ ڤە بوون، نڤێسینا خۆكاری تاقیدكر و ئامادەكاری بۆ نەرێنییا یا كەڤن دكرن.»
ل سالا ١٩١٤، (ئێلیۆت) بۆ خواندنا فەلسەفا گریكی، ب تایبەتی ئەرستۆی، بەرەف ئەلمانیا چوو. د هەمان سال دا، وی چاڤ ب دو كەسان كەفت، كو كاریگەریەكا مەزن ل سەر ژیانا وی هەبوون. یێ ئێكێ، (پاوند) بوو، ئەوێ« نشتەرگەریا قەیسەری بۆ هۆزانێ كری دەمێ بازنە نەهێلاین و بڕێزكرنا پارچێن مایی گوهۆڕین.» كەسێ دی (ڤیڤیان) بوو، ئەوا (ئێلیۆت)ی ل سالا ١٩١٥، هەڤژینی دگەل پێكئینای. لێ ژبەر نەخۆشیا هەڤژینا وی، (ئێلیۆت) چ جاران یێ ب ڤێ هەڤژینیێ كەیفخۆش نەبوو.
دەمێ (ئێلیۆت) فەرمانبەرێ بانكا (لۆیدز) ل لەندەن، وی گەندەلیا ئابۆری یا وەلاتێن شەڕكەر و خەلكێ ل دۆرێن خۆ دیت. ئەڤ چەندە د هۆزانا (ئاخا وێران) دا رەنگڤەدایە. پاشی ژ وی هاتە خواستن كو مۆلەتەكا نەچاری بۆ دەمێ سێ هەیڤان ژ بانكێ وەرگریت بۆ چاكبوونەڤەیێ و بێهنڤەدانێ ل باژێڕێ (لۆزان) ل سویسرا كو وی ل وێرێ نسخا هۆزانا (ئاخا وێران) نڤێسی.
ل دۆر ڤێ چەندێ، (ستیفن سپێندەرStephen Spender) دبێژیت:» ئەو شێوازێ د هۆزانا (ئاخا وێران) دا هاتیە بكارئینان یێ ڕەوایە چونكی هەتا ڕادەیەكی تایبەتمەندیێن دەرۆنی ئەوێن ژ لایێ فڕویدی ڤە هاتینە دیتن جێبەجێدكەت. لێ دبیت ئەو رێكا (ئێلیۆت) ڤێ چەندێ پێ بجه دئینیت، كێم ڤەكۆلین ل سەر هاتبنە ئەنجامدان… دەرۆنێ خەلكێ وی یێ خاڤە. خانمێن وی، فەرمانبەرێن بانكێ … ژ لایێ دەرۆنیڤە د خاڤترن ژ رۆمانا (بابیت) و داهێنانێن دی یێن (سینكلێر)ی.»
ژێدەرێن گشتی یێن هۆزانا (ئێلیۆت)ی
نە تشتەكێ ب ساناهیە تو داهێنانێ د كارەكی دا بكەی ئەگەر تە زانیاری ل سەر بزاڤ و چالاكیێن مرۆڤی یێن جودا جودا نەبن. ژبۆ ڤێ چەندێ ژی، دڤێت مرۆڤی هزرەكا باش ل سەر مێژوویێ و مرۆڤناسییێ و دەرۆنناسییێ و ئەدەبی … هتد. هەبیت. نڤێسەرێ مەزن مفای ژ ڤان بواران دبینن دا مەرەما خۆ بگەهینیتە خواندەڤانی.
دەربارەی (ئێلیۆت)ی، گۆمان تێدا نیە كو مرۆڤەكێ رەوشەنبیر بوو، هەروەسا شیان هەبوو «مفای ژ تشتێ كەڤن وەربگریت دا داهێنانێ د تشتەكێ نوی دا بكەت». دیسا، وی چەندین زمان دزانین، وەك فەڕەنسی و ئەڵمانی و سانسكریتی … د هۆزانا خۆ دا وی دویماهیكەك بۆ شێوازێن تەقلیدی یێن نڤێسینا هۆزانێ د رۆخساری و ناڤەڕۆكێ دا دانا. لێ وی پەیوەندییا خۆ دگەل ناڤەڕۆكا داب و نەریت و ئەفسانە و كەلەپۆرێ مللی یێ نەتەوێن جودا نەقەتاند. ل دۆر ڤی یەكێ، (ئێلیۆت) « یێ ب هۆزانا فەڕەنسی، ب تایبەتی ئەو پەرتۆكا ژ لایێ (ئارتەر سیمۆن) ڤە هاتیە نڤێسین بناڤونیشانێن (بزاڤا سیمبۆلیزمێ د ئەدەبی) دا و هندەك نڤێسەرێن مەزن وەكی (بۆدلێر، رامبۆ، مالارمێ) داخبار بوو. (بۆدلێر) د كۆما هۆزانێن خۆ (گولێن خرابیێ) دا، پەسنا (پاریس)ێ دكەت كو «باژێڕێ رێكێن پیس و جاددێن درێژە كو بێهنا پیس ژ وان دهێت و كەسێن سەرخۆش و دو روی و لەشفرۆش لێ دژین: ئانكو، پاریس،» گدیشا مێریێ« یە و (ئێلیۆت) ی دڤیا هاوشێوەی باژێڕێ خۆ یێ نە راستەقینە بكەت.»
دەربارەی هۆزانڤانێ فەڕەنسی (لافۆرگ Lafargue)، «ئێلیۆت وی وەك هاریكارەكێ مەزن دبینیت پتر ژ یێن دی. لافۆرگی نموونەكا قەهرەمانیێ بۆ هۆزانێن وی دەستەبەركر، رێكەك نیشا وی دا كا دێ چەوا شارستانیەتێ بكارئینیت و دێ چەوا وێنێن پڕ ژ تڕانەپێكرنێ داهینیت.»
كاریگەریكا دی ل سەر (ئێلیۆت) ی یا رێبازا وێنەییێ بوو. «ئەڤ رێبازە وەك كاردانەڤەیەك بۆ هۆزانا بزاڤا جۆرجیزمێ پەیدابوو. ژ هۆزانڤانێن مەزن یێن سەر ب ڤێ رێبازێ ڤە، (پاوند، تی. ئێس. ئێلیۆت، هۆلم، و.ب. ییتس).»
هەروەسا (ئێلیۆت) یێ ب هۆزانڤانێ ئیتالی (دانتی) داخبار بوو. هەژی گۆتنێ یە كو (ئێلیۆت)ی ل دەمێ خواندنا دكتۆرایێ دەست ب خواندن و ڤەكۆلینێ ل سەر (دانتی) كر. ل دۆر كاریەریا (دانتی) ل سەر (ئێلیۆت)ی، وی ب خۆ جارەكێ ل سالا ١٩٥٠ راگەهاندبوو كو هۆزانا وی» كاریگەریەكا كویر و بەردەوام ل سەر ژیانا وی هەبوویە.» و هۆزانا دانتی (كۆمیدیا ئیلاهی) ناڤودەنگیەكا جیهانی وەرگرتیە.
ب شێوەكێ گشتی، ئەم دشێین بێژین كو گرنگترین ژێدەرێن هۆزانا (ئێلیۆت)ی ئەڤێن ل خوارێ نە:
1- سیمبۆلیزما فەڕەنسی، ب تایبەتی لافۆرگ
2- ڤەكۆلینێن ئەنتروپۆلۆجی، ب تایبەتی پەرتۆكا (سێر جێمس فرێزەر)ی (تایێ زێڕین) و پەرتۆكا (جەی وێستۆن)ێ (ژ نەریتان بۆ رۆمانسیەتێ).
3- فەلسەفا بودی و كەلەپۆرێ هندی یێ روحی.
4- مەسیحیەت ب بنەمایێن خۆ یێن پاقژ ڤە.
5- فەلسەفا ئەفلاتۆنی و كانتی و هیگلی.
6- كەلەپۆرێ ئینگلیزی یێ شعری، ب تایبەتی هۆزانڤانێن سەردەمێ ئێلیزابێتێ و میتافیزیكی.
7- هۆزانڤانێ ئیتالی (دانتی)
هۆسا، دەمێ ئەم سەحدكەینە هۆزانا (ئێلیۆت)ی، دێ بینین كو وی گەلەك ژ ڤان ژێدەران بكارئیناینە ڤێجا چ كارێن مێژوویی، یان ئەدەبی بن. هەروەسا، دێ بینین كو گەلەك ئاماژان بكاردئینیت بۆ گەلەك كار و رویدانێن مەزن. ئاماژە دكەتە (ئنجیلێ، شەكسپیری و مێژوویا ئینگلیزی)
ژێدەرێن شەنگستەیی یێن هۆزانا (ئاخا وێران)
د تێبینیێن خۆ دا كو ل سەر هۆزانێ زێدەكرینە، (ئێلیۆت) دبێژیت كو ئەو «قەردارێ پەرتۆكا (خانم ویستۆن)ێ و (تایێ زێڕین) یا (فرێزەر) یە.» د ڤێ هۆزانێ دا، (ئێلیۆت) مفای ژ ڤەكۆلینێن ئەنتروپۆلۆجی وەردگریت، كو ئەڤ نڤیسینە هاتینە بەلاڤكرن « ل پێشیێ د ژمارێن دەستپێكێ یێن كۆڤارا ئەدەبی (كرایتیریەن، چریا ئێكێ سالا ١٩٢٢، و كانوینا دویێ سالا ١٩٢٣). ناڤونیشان ژ پەرتۆكا (خانم ویستۆن) (ژ نەریتان بۆ رۆمانسیەتێ) دهێت كو (ئاخا وێران) ل وێرێ گرنگیا خۆ هەیە ژ لایێ داب و نەریتێن ب پیتبوونێ. ئەو ساخلەت رەنگڤەدانا شارستانیا نهویە و باكگراوندێ ئەنتروپۆلۆجی ئەركێن ئەرێنی هەنە، چونكو بەشەكێ ئاشكرا د ئازراندنا وێ هەستا تایبەت یا ئێكەتیا ژیانێ كو یا شەگستەیی یە بۆ هۆزانێ دگێڕیت.»
هەروەسا «هۆزان ل پاییزێ هاتیە ڤەهاندن دەمێ دەمێ (ئێلیۆت) د حالەتەكێ تێكچوون و هەڕفتنا دەماری دا. ئەم ژ دەستنڤیسێ هۆزانێ دزانین كا (ئێلیۆت) ل دەمێ نڤێسینا ڤێ هۆزانێ د چ قەیرانان را دەرباز بوویە. ژ ئەگەرێ كاری و فشارێ هەڤژینییێ یێ ماندیبوو. هەڤژینا وی ژنەكا زیرەك بوو لێ ژ لایێ مێشكیڤە نە یا سەقامگیر بوو.»
نوكە یا گرنگە مە هزرەك ل سەر دو ژێدەرێن سەرەكی یێن (ئێلیۆت)ی هەبیت كو هۆزانا (ئاخا وێران) ل سەر ڤەهاندبیت. كا دا بزڤڕینەڤە بۆ (DR. A. JHA ) دا تشتەكی ژ وان ئەفسانان بزانین د هەردو پەرتۆكان دا یێن (ئێلیۆت)ی ئاماژە پێكری.»
«سێ ئەفسانە هەنە كو ب رەنگەكێ سەرەكی د هۆزانێ دا هەنە هەر ژ دەستپێكێ هەتا دویماهیێ. ئەڤ ئەفسانە ژی ئەڤە نە: ئەفسانا هۆلی گرەیل، ئەفسانا ب پیتبوونێ و تێریەس. ل دۆر ڤێ چەندێ، (ئێلیۆت)ی د تێبینیێن خۆ دا ل سەر هۆزانێ دانپێدانا هندێ كریە كو: ناڤونیشان، پلان و سەرەدەریكرنەكا باش دگەل هێمابوونێ یا هۆزانا (ئاخا وێران) ژ پەرتۆكا (وێستۆن) و بەرگەكێ ڤەكۆلینا (فرێزەر) ی ل سەر جادۆگەریا كەڤن و ئۆلێن بناڤێ (تایێ زێڕین) هاتینە وەرگرتن. پەرتۆكا خانم (وێستۆن)ێ ئەفسانا (هۆلی گرەیل) دابینكر، د هەمان دەم دا، پەرتۆكا ( فرێزەر)ی ژێدەرێ (ب پیتبوونا جیهانا گریكی و مسری) بوو.
ئەفسانا (گرەیل) كو خانم (وێستۆن) د پەرتۆكا خۆ دا ل دویف رەهـ و ریشالێن وێ چوویە و جۆرێن جودا یێن وێ نیشا مە ددەت، كو بێی گوهۆڕین پێكهاتیە ژ رەگەزێن بت پەرستیێ و مەسیحیەتێ. چ پێنەڤێن كو ددەمەكی دا هاتیە هەكو مەسیحیەتا كەڤن هەول ددا هندەك نەریت و كردار و دانوستاندنێن سەردەمێ بت پەرستیێ بخۆڤەبگریت. لێ، ئەفسانا (گرەیل) د چەرخێ ناڤین دا گرنگ دبیت و گەلەك جاران ب بازنەیا (ئارتەر)ی یا چیڕۆكێن ئەفسانەیی ل بن ناڤونیشانێن (شاه ئارتەر و هەسپ سیارێن وی یێن مێزا بازنەیی) ڤە دهێتە گرێدان. دهاتە گۆتن كو (گرەیل) ئانكو: كۆپێ ڤەخوارنێ وەكی ئامانەكێ بێی دەستك ژ لایێ (عیسا مەسیح) ڤە ل شیڤخوارنا دویماهیێ دگەل مریدێن وی هاتیە بكارئینان بەری داننە سەر خاچێ و ئەو باوەریا هەی كو كوپا وی بۆ ئنگلتەرا ژ لایێ قەشە (جۆزێف) ڤە كو خەلكێ باژێڕێ (ئاریماتی) بوو هاتیە ڤەگۆهاستن.
چیڕۆكێن (ئارتەر)ی و ئەفسانا (گرەیل) هەما شێوازێ كریارێ هەیە. د هەمیان دا (گرەیل) هێمایێ پیرۆزییێ و ئارمانجا لێگەڕیانا هەسپ سیاران بوویە. هەرچەندە گەلەك هەسپ سیار دچن ل (گرەیل)ێ دگەریێن، لێ بتنێ ئەو كەس یێ ب تەمامی ژ لایێ گوهنێلیێ ڤە پاقژ بیت دشێت ببینیت. ل دەمێ گەلەك هەسپ سیارێن (شاه ئارتەر)ی یێن مێزا بازنەیی ل دویف (گرەیل) ێ گەڕیاین و ڤیای مفای ژ رەوشێ ببینن، دوژمنێ پاشای هێرشێ دكەت و سەركەفتنێ ل سەر وی دئینت. د ئەفسانێ دا، (سێر گالاهاد)، تەنها هەسپ سیارە یێ كو دشێت بسەلمینیت سیارچاكەكێ باش و پاقژە كو (گرەیل)ێ بدەستخۆڤە بینیت. لێ د هندەك چیڕۆكێن دی دا، (سێر پاریسفاڵا)ە یێ كو بەحسێ وی دهێتە كرن شیابیت (گرەیل)ێ بدەستخۆڤە بینیت.
دگەل هندێ ژی، چیڕۆك، كو ئێكسەر پەیوەندی ب هۆزانا (ئێلیۆت)ی ڤە هەیە، گرێدای (گرەیل)ێ و (فیشەر پاشا) یە. ل دویف ڤێ چەندێ، (گرەیل) یا لنك (فیشەر پاشا)ی: یان هەر چنەبیت، (فیشەر پاشا) دزانیت جهێ وێ ل كیڤە یە. لێ ئەو ب خۆ ژی یێ نەساخە و بریندارە و برینێن وی ساخ نابن. ئەڤ برینا دژوار ژ ئەگەرێ وان گونەهێن گرانە یێن (فیشەر پاشا)ی كرین. گونەهێن وەك زنایێ و هندەك كارێن دێ یێن سێكسی یێن نە سرۆشتی. د ئەنجامدا، پاشا تووشی ئێشانەكا دژوار ببوو، هەروەسا، هشكاتیێ بسەر شانشینێ هەمیێ دا گرت. ئاخ وێران و خرش بوو، هۆزانا (ئاخا وێران ) یا (تی. ئێس. ئێلیۆت)ێ.
پشتی دەمەكی، دهاتە پێشبینیكرن كو ئەگەر هەسپ سیارەك بشێت د رێكێن مەتریسدار دا ب گەشتەكێ راببیت، بەرگریا نەخۆشیێن رێكێ بكەت و بگەهیتە دێرا (چاپڵا پێریلۆس) و هندەك پرسیارێن دیاریكری ژ خۆ بكەت و بەرسڤا خۆ ژی بدەت: بەرۆڤاژی، برینێن شاهی یێن دژوار و چ جاران ساخ نەبن، دێ ساخ بنەڤە و دێ عەردێ وی بەرهەمدار بیتەڤە. ئەڤ هەسپ سیارە (پێرسیفال)ە، كو ب ڤێ گەشتێ رادبیت و هەرچەندە ل پێشیێ نەشێت پرسیار و بەرسڤێن گونجای بدانیت، لێ ل دویماهیێ، بسەردكەڤیت و ئەو لەعنەتا ل (فیشەر پاشا)ی و عەردێ وی هاتیە كرن نامینیت.
د هندەك چیڕۆكان دا، (گرەیل) یێ ب (لانس لاسپەر)ی ڤە گرێدایە وەك چەكێ نێچیرێ كو هەسپ سیار ل دەمێ گەشتا وی یا لێگەڕیانێ خۆ پێ ب چەك دكەت. گەلەك جاران ژ لایێ زانایێن ئەنتروپۆلۆجی یێن هەڤچەرخ ڤە هاتیە شرۆڤەكرن وەك، هێمایەكێ گوهنێلیێ، (گرەیل و لانس) نوینەریا ئەندمێن زاوزێ یێن نێر و مێیاتیێ نە.
هەروەكی (خانم وێستۆن)ێ دیار كری، كو بنیاتێ ئەفسانا (گرەیل) دزڤڕیتە ڤە بۆ نەریتێن بتپەرستیێ، (سێر فرێزەر) دبێژیت كو ئەفسانا مەسیحیەتێ یا زیندیبوونەڤەیا ل خاچدانێ یا ژ ئەفسانا كەڤن و نەدیار یا كۆمێن ئۆلی و ب پیتبوونێ هاتی. ل دویف ئێك ژ مزهەبێن نەدیارێن ئۆلی، هەر سال باوەردار دوبارە رێورەسمێن مرنا خوداوەندان نمایش دكەن ب خوارنا نانی و ڤەخوارنا مەیێ كو ئاماژە دكەتە لەشێ خوداوەندی كو چوویە دناڤە لەشێن وان دا، و هوسانێ، ب ڤی شێوەی، رزگاربوونێ بدەستڤەدئینن.
ئەفسانێن ب پیتبوونێ، ڤەدگەڕنەڤە بۆ (ئەدۆنیس و ئەتیس و ئۆزیر)ی كو ئەڤە ژی ناڤێن خوداوەندێن ب پیتبوونێ نە كو خەلكێ مسرێ یا كەڤن باوەری پێ دهات. هەر سال ل وەرزێ زستانێ، قۆربانی د ئاڤا رویبارێ (نیل)ی دا ددان: یاریێن بویكان ل سەررەنگێ خوداوەندان چێدكرن و بەرددانە د درویباری دا، دا بخەندقن و بمرن. د هندەك ئەفسانان دا، ئەڤ بویكە د ناڤ زەڤیەكێ دا بن ئاخ دكرن. لێ ئارمانج ژێ د هەردویان دا هەمان تشتە: ئەو ژی ب پیتكەفتنا عەردی یە. وان هزر دكر كو ئەگەر خوداوەند د رویباری دا خەندقین دێ ئاڤا رویباری ب رەنگێ لافاوان ب سەر لێڤێن رویباری كەڤیت و دەشتێ هەمیێ ب پیتئێخیت.
مرۆڤێ سەرەتایی پێگیر ب هژمارەكا نەریت و رێوڕەسمان بوو ل دەمێ نێزیكبوونا وەرزێن سالێ یێن جودا جودا ل دویف بهایێن خۆ یێن هێمایی. ل دۆر ڤێ یەكێ، ( سێر فرێزەر) بۆ وێ چەندێ دچیت كو ئەڤ داب و نەریتە د بنەڕەتدا یێن دناڤ ئەفسانێن ل خاچدان و شەهیدبوون و زیندوبوونەڤەیێ یێن مەسیحی یێن (عیسا مەسیح) دا حەلیاین دا جیهانێ ژ لایێ گیانیڤە ب پیتبێخیت. هوسا، هەردو (خانم وێستۆن و سێر فرێزەر) دیار دكەن كا تا چ راددە ئەفسانێن مەسیحی قەرداری یێن بتپەرسیتێ نە و كا چەوا كەلتۆر و وژدانا مرۆڤایەتیێ شەنگستە بوویە د جۆرێن جودا دا، هەر ژ سەردەمێن كەڤن هەتا نوكە. ب تێكەلكرنا ڤان ئەفسانان د هۆزانا (ئاخا وێران) دا، (ئێلیۆت)ی یا هەول دای رۆناهیێ بەردەتە سەر مێژوویا مرۆڤایەتیێ ب هەمی هەمەڕەنگیا خۆڤە.»
هێمایەكێ دی یێ گەلەك گرنگ «ئەفسانا (فیلۆمێل)ە، كو خزمەتا وەكهەڤیێ دكەت و بەرۆڤاژی توندوتیژیا مەزهەبی ل دەمێ بۆری و نهو. لێ، دەربارەی (فیلۆمێل)، ل ڤێرێ ئەو ئێش و ئازارێن ژ ئەگەرێ دەستدرێژیكرنا سەر وێ گەهشتیێ، ئەو كرە بالندەیەكێ سترانبێژ و جوان یێ پڕ سۆز، فیومێلێن هەڤچەرخ سەحدكەنە دەستدرێژیێ و پەیوەندیا سێكسی یا بێی هەست، وەك كارەكێ رۆتین یێ ژیانا رۆژانە و ژبەرهندێ، چ ئێش و ئازار نینن. دیمەنێ تایپكەر د «گۆتارا ئاگری» دا، ژ هۆزانا (ئاخا وێران)، نموونەكا ئاسایی یا ئاخفتنێن كرێت یێن سێكسینە د دەمێ مە دا كو بەروڤاژی ب پیتبوونا وێ یە د بەرێ دا.»
ژێده‌ر:
1- T.S. Eliot, The Waste Land and Other Poems, (London, Faber and Faber,)
2- DR.A.JHA, T.S. Eliot: Selected Poems (Delhi,1982)
3- Kermode, Frank and John Hollander, Modern British Literature (Oxford, 1973)
4- F.R. Leavis, New Bearings in English Poetry (London:1961)
5- Margolis, John D. T. S. Eliot, Intellectual Development 1922-1939. The University of Chicago Press.
6- Martin, Jay (ed.) A collection of Critical Essays on “The Waste Land.” Englewood Cliffs.
7- William, Helen. T.S. Eliot, the Waste Land. Edward Arnold.
8- Williamson, George. A Readers Guide to T. S. Eliot. London, 1967.
9- یوسف سامی الیوسف، ت.س. الیوت: دراسە و ترجمە، عمان- الاردن ١٩٨٦
تێبینی:
د بنەڕەت دا، ئەڤە بابەتێ ڤەكۆلینا من یا دەرچوونێ بوو ل پشكا زمانێ ئینگیلیزی، كۆلیژا پەروەردێ ل زانكۆیا مویسل و مێژوویا ئادارا سالا ١٩٩٠ ل سەرە. هەلبەت من ئەڤ ڤەكۆلینە ب زمانێ ئینگلیزی نڤێسیبوو. هەروەسا من پێشكێشی سەرپەرشتیارێ خۆ (د. عدنان خالد عبدالله) كربوو، كۆ وی دەمی سەرۆك بەشێ زمانێ ئینگلیزی بوو. ل ڤێرێ من هزرا وەرگێڕانا ڤی بابەتی كر بۆ سەر زمانێ كوردی.)
DR.A.JHA, T.S. Eliot: Selected Poems (Delhi,1982), P.9
*مەقسەدا وی (تی. ئێس. ئێلیۆت و هێنری جیمس)ن.
هەمان ژێدەر، ل ١٥٤
George T. Wright, a Collection of Critical Essays on «The Waste Land.» Ed. Jay Martin (Englewood Cliffs) p. 43
Jacob Korg, “Modern Art Techniques in The Waste Land”, A collection of Critical Essays on the Waste Land” P. 92
Helen William, T.S. Eliot: The Waste Land, 2nd ed. (Edward Arnold) P.15
Stephen Spender, ‘A Collection of Critical Essays on “The Waste land” ed. Jay Martin P. 47
George Williamson, A Readers Guide to T.S. Eliot, 2nd ed. (London 1967) p249.
DR.A.JHA, T.S. Eliot: Selected Poems, P.15
DR.A.JHA, T.S. Eliot: Selected Poems,PP.16-18
DR.A.JHA, T.S. Eliot: Selected Poems,PP.16-18
John D. Margolis, T.S. Eliots Intellectual Development, 1922-1932 (The University of Chicago Press) P.132
یوسف سامی الیوسف، ت.س. الیوت: دراسە و ترجمە، عمان- الاردن ١٩٨٦ ص ١٧.
T.S. Eliot, The Waste Land and Other Poems, (London, Faber and Faber,) P. 44
F.R. Leavis, New Bearings in English Poetry (London:1961) P.90
Frank Kermode and John Hollander, Modern British Literature (Oxford, 1973) P.472.
- A. THA, T.S. Elion: Selected Poems, PP. 76-78.
Ibid, P.155
