گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عه‌لى عه‌بدوڵڵا هه‌سنيانى
چیرۆکا زەمبیلفرۆش، ئێک ژ سەرهاتیێن کەڤن و بەربەلاڤە د فلوکلۆرێ کوردی یێ سۆفیگەری دا، ب رێکا دەروێشان بەلاڤ بوویە و د ناڤ حوجرەیان دا هاتییە گۆتن بۆ وەرگرتنا وانەیێن ئەخلاقی ژ ڤێ سەرهاتیێ، فەقیێ تەیران ئەڤ سەرهاتییا ل سەردەمێ وی بەربەلاڤ کرییە ب بەیت ڤەهاندییە، هەتا ڤی دەمی ب تنێ دهاتە زانین فەقیێ تەیران کەڤنترین ژێدەرێ دیرۆکی یە بۆ ڤێ سەرهاتیێ کو ئێکەمین کەسە ئەڤ سەرهاتییە نڤێسی کرییە تێکست، فەقى ل ساڵا 1590ێ ژ دایکبوویە و ل 1660ێ زایینی وەفات کریە(1).
ژێدەرەکێ کەڤنتر هەیە ئەڤ سەرهاتییە تێدا هاتییە باسکرن، ئەوژی تەلمودا بابلی یە و تێدا سەرهاتی ب ڤی ئاوای هاتییە ڤەگێران:
«راب کاهانا زەمبیل چێدکرن ژ بەلگێن دار خورمەیان و د فرۆشتنە ژنان، بەلێ جارەکێ تووشی ژنەکا ژ مالێن مەزن دبت، داخوازێ ژ وی دکەت بهێتە دەف، بەلێ وی گۆتێ: باشە بەلێ بهێلە ئەز بچم خو بخەملینم، بەلێ زەمبیلفرۆش د چتە سەر بانی و خۆ ژ بانی دهاڤێژت، ل وی دەمی ئیلیا پێغەمبەر دهێت و وی دگرت نا هێلت بکەڤت، ئیلیا دبێژتێ: تە ئەز نەچار کرم چارسەد فەرسەخا بشەقینم بهێم تە ڕزگار بکەم، کاهانا دبێژتە ئیلیای: ما چ وەکر ئەز تووشی ڤێ بەڵایێ ببم؟ مانە هەژاری یە، ئەز نەچار بووم ڤی کاری بکەم یێ، کو وەدکەت تێکهەلی ئافرەتا ببم، ئیلیای زەمبیلەکا پڕی دینارێن زێر دا دەستی داکو ئێدی کار نەکەت».
دەقێ سەرهاتی ب زمانێ عبری هەروەک د تەلمودێ دا هاتی: רַב כָּהֲנָא הֲוָה קָמְזַבֵּין דִּיקּוּלֵי, תְּבַעְתֵּיהּ הָהִיא מַטְרוֹנִיתָא. אֲמַר לַהּ: אֵיזִיל אֱיקַשֵּׁיט נַפְשַׁאי, סָלֵיק וְקָנָפֵיל מֵאִיגָּרָא לְאַרְעָא. אֲתָא אֵלִיָּהוּ קַבְּלֵיהּ. אֲמַר לֵיהּ: אַטְרַחְתַּן אַרְבַּע מְאָה פַּרְסֵי! אֲמַר לֵיהּ: מִי גְּרַם לִי, לָאו עַנְיוּתָא? יְהַב לֵיהּ שִׁיפָא דְּדִינָרֵי(2).
ژ لایێ دیرۆکی ڤە:
راب کاهانا רב כהנא هاخامەکێ جوهی یە، ل چەرخێ ئەمۆری amoraim یێ زانایێن بابل ژیایە د ناڤبەرا ساڵێن 200 تا 500 زایینی و دەستەیا پێنجێ بوو ژ وان زانایان یێن د ناڤبەرا ساڵێن 350 تا 371 زایینی، چونکی چار کەس ب کاهانا ناڤدارن و ئەڤە یێ سێیێ یە ئەوێ قوتابخانا پوم- نەهارا pum-nahara دامەزراندنی ل بابل و مامۆستایێ ڕاڤ ئاشی بوو(3).
حەکیمێن ئەمۆری ئەون یێن گۆتنێن وان د تەلمودێ دا هاتینە نڤێسین، بەشێ گمارا یێ کو دبیتە تەفسیرا دەقێ مێشنا، مێشنا و گمارا ژی پێکڤە دبنە تەلمودا بابلی.
گرنگترین خال د ناڤبەرا هەردو سەرهاتیان دا :
1- قارەمانێ سەرهاتییا جوهیان هاخامە، زانایێ ئاینی یە ب ناڤێ راب کاهانا rav Kahana و ل بەری ئیسلامێ ل بابل ژیایە.
بەلێ قارەمانێ سەرهاتییا کوردی، میرەکێ کوردە پشتی هاتنا ئیسلامێ ژ میرێن دیاربەکرێ ل باژێرێ فارقینێ ژیایە، هندەک دبێژن میر سەعید کوڕێ میر حەسەن پاشایێ دیاربەکرە.
2- دیرۆکا رویدانا سەرهاتیا یەهودی ڤەدگەڕیتە سەده‌ییا چارێ زایینی د ناڤبەرا ساڵێن 350 تا 371ز، بەلێ یا سەرهاتییا کوردی ل دویڤ بۆچوونا مامۆستا عه‌بدولرقيب يوسف؛ ڤەدگەڕیتە سەدەیا دەهێ ساڵا 994ز.
3- دەربارەی لاوینییا قارەمانێ سەرهاتیێ، فەقیێ تەیران دبێژت:
«زەمبیلفرۆش لاوێ رەوالە
ب کولفەت و ئەهل و عەیالە
حوسنا یوسڤی ل بالە
حەق رزایێ قسمەتێ»(4).
هەر ب ڤی رەنگی د بەشەکێ دی یێ تەلمودێ دا رابا کاهانا هاتییە وەسفکرن: جوانییا راب کاهانای ژ وێنێ جواییا رابا ئەبیهوی یە و جوانییا ئەبیهوی ژ وێنێ جوانییا باپیرێ مە یەعقووبی یە و جوانییا یەعقووبی ژ وێنێ جوانییا ئێکەمین مروڤی یە، کو ئادەمە(5).
4- دەربارەی ژنێ، د هەردویان دا هاتییە ژنەکا ژ مالێن مەزن بوو، د تەلمودێ دا هاتییە ژنەکا مەترون מַטְרוֹנִיתָא بوو، ئانکو دەولەمەند بوو، فەقیێ تەیران دبێژت ئەو ئافرەت ژنا میر بوو، هەر وەک د بەیتێ دا هاتی:
«لاو دبێ یا بسک حەریرە
ئەو د پیرۆز بن ل میرە
چ حەددێ لاوێ فەقیرە».
5- هەردو قارەمانان فێلبازی ل ژنێ کر، کاهانا ب هێجەتا خۆ خەملاندنێ چو سەر بانی، د سەرهاتییا کوردی دا، فەقیێ تەیران دبێژت:
«لاوی حوججەت گرتی گاڤێ
دێ تەهارەت کەم ب ئاڤێ
ئەو نزانیت دێ خۆ ئاڤێ»
6- د سەرهاتییا یەهودی دا، ئیلیا پێغەمبەری کاهانا ڕزگارکر، ئیلیا ل دەڤ سۆفیا جاران دبێژنێ (خدر نەبی) و جاران ژی ناڤی مورەکەب دبێژن (خدرئلیاس)، د سەرهاتییا کوردی دا جبریل لاوکی ڕزگار دکەت هەروەک فەقێ دبێژت:
«جبرائیلە چستێ سڤک
دۆژێ هەوا گەهشتە نک
جوان دەینا ئەرزی سڤک
ڤێرا دکەت عنایەتێ»
7- چارەنڤیسێ قارەمانێ سەرهاتییا یەهودی ب دەستڤە ئینانا زێرا و هێلانا کارێ زەمبیلفرۆشیێ بوو، بەلێ د سەرهاتییا کوردی دا، زەمبیلفرۆش دەست ڤالە دزڤڕتە ماڵ و بەردەوام دبت ل سەر کارێ خۆ یێ خێرخوازی، خودێ پێشڤە خوارنا بەحەشتێ دئێختە تەنیرا وی و پاداشتێ زەمبیلا ل ئاخره‌تێ ددەتێ.
«هەرچی سەلک ستاندن ب زۆر
مە سپارە پادشاهێ ل ژۆر
ئەدا بکت د قیامەتێ»
سەرهاتییەکا دی ژی د تەلمودێ دا هاتییە، هەر ب ڤی ڕەنگی یە، دبیت چەند رویدانەکێن وێ ژی هاتنە تێلەکرن دگەل یا کوردی.. د سەرهاتیێ دا هاتییە : «ژنەکا ژ مالێن مەزن ڤیا رابا سەدوقی سەردا ببەت، ل گەل بنڤت، سەدوقی گۆتێ: دلێ من یێ لاوازە و من نوکە شیان نینن ئەرێ خوارنەک هەیە بۆ من بینی هێزێ بدەتە من؟ ژنێ گۆتێ: مە ب تنێ خوارنێن حەرام هەنە، رابای گۆت: چ جێوازی نینە، یێ ڤی کاری بکەت دێ وێ خوارنێ ژی خۆت، ژنێ خوارن ئامادەکر و دانا سەر کوچکی دا کو بکەلت، رابای چۆ و ل سەر کوچکی روینشت، ژنێ گۆتێ: ڕامانا ڤێ چەندێ چییە؟ رابای گۆتێ: یێ وی کاری بکەت دێ جهێ وی ئەڤە بت، کو ئاگرێ جەهمەمێ یە، ژنێ ئەو هێلا و گۆتێ: ئەگەر من زانیبا ترسا تە ژ ئاگری یە من قەت تو نە دئێخستییە ڤێ شەرمەزاریێدا(6).
رابی سەدوق rabbi Tzadok ژ زانایێن تەلمودێ یێن چەرخێ تانیمە Tannaim کو دکەڤتە ناڤبەرا ساڵێن 10 تا 200 زایینی، ژ زانایێن دەستەیا دویێ یا ڤی چەرخی یە.
هەرچەندە چیڕۆک جودایە ژ چیڕۆکا زەمبیلفرۆشی، بەلێ دبیت چەند پارچەیەک ژی چوو بنه د ناڤ سەرهاتییا کوردی یا زەمبیلفرۆشی دا، بۆ نموونە:
1- دیالۆگا وی ل گەل ژنێ دەربارەی ترسا ژ ئاگری.. د سەرهاتییا کوردی دا هاتییە:
«لاو دبێ ترسم ژ جەباری
دو حەرام بێنە دیاری
ئاگرەک وێ ل مە بباری
ئەز و تو بکن تەوبەتێ».
2- باسکرنا تەنویر و کوچکی، دبیت جۆرە هزر دابتە چیڕۆکبێژى کو سەرهاتی گوهارت بت، چونکی د سەرهاتییا کوردی ژی دا هاتییە:
«ژنێ تەنویر هەلکر سڤک
زادەک نەبوو باڤێ کوچک
دەری گرت و چووبوو ژنک»
ل دووماهیێ دبێژم سەرهاتی و چیڕۆک، میراتێ هەمی مللەتا نە و هەمی مللەتا ژ ئێک و دو وەرگرتییە، ل دویڤ که‌لتۆۆرێ خۆ ڤەهاندی یە بۆ مفا و پەند وەرگرتنێ.
په‌ڕاوێز:
(1) بەیتا زەمبیل فروش – وەصفی حەسەن ردێنی، ل١٥-١٦.
(2) تەلمودا بابلی Kiddushin.40a.3
(3) دیرۆکا یاسا و رێسایان، هارون هایمان، پیتا ک
תולדות תנאים ואמוראים، אהרן הימן، אות כ
(4) دیوانا فەقیێ تەیران – سەعید دێڕەشی.
(5) تەلمودا بابلی Bava Metzia.84a.8
(6) تەلمودا بابلی Kiddushin.40a.2
