گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مستەفا عەبدولرحمان ئەرەدنی
گەلەك جاران ناڤێ چیایێن (كوڕێ مزگەفتا، كوڕە ژاری، كوڕێ بوتینی، كوڕێ هۆرێ … تد، ب بەرگوهێن مە دكەڤن و ئەم ل بەرامبەر دراوستین و هزرێن خۆ دكەین بۆچی ئەڤ ناڤە ل سەر ڤان چیایان هاتینە دانان، دبیت هزر بكەین كو ئەو ناڤ د نوو نە، د كەڤن و دێرین نینن، ئەم وەسان هزر بكەین هندەك كەسان ل سەر داناینە و ڕامانا (كوڕ) دبیت بۆ رویدانەكێ ڤەگەریت كوڕێ كەسەكی بیت د چیایەكی ژ واندا فڕی بیت یان روودانەكا دیتر بیت و ب ناڤێ وی كەسی هاتبیتە ناڤكرن. بەلێ ئەڤە بۆچوونە گەلەك دویرە ژ راستییێ، چونكە پەیڤا (كوڕ) ئەوا ل سەر چیایا هاتییە دانان، ناڤەكێ مێژوویی و دێرینە، هەلگرێ ڕامان و واتایەكا تایبەتە، ڤەدگەریت بۆ سەردەمێ سۆمەرییان و ل سەر دەمێ ملله‌تێن پشتی وان ژی هاتین
د ڤێ ڤەكۆلینێدا دێ بزاڤێ كەین بنكارك و ڕهوریشالێن پەیڤا (كوڕ Kur) بەرچاڤ كەین هەر وەكو د ژێدەرێن شینوارناس و مێژووناس و ڤەكۆلەران دا هاتی.
دكتۆر جه‌مال رەشید، د پەرتوكا (ظهور الكورد فی التاریخ)دا دبێژیت: سۆمەرییان ئەڤ هێمایێ وێنەی بۆ نیشانا ( )، چیا ل هزارا چوارێ پێشی زایینێ دانایە، پاشی ل شوینا وی هێمایی پەیڤا (كوڕ Kur) هاتییە بكارئینان، پەیڤا لێكدایی Kur-tu یانKur-du د زمانێ سۆمەرییێ دا؛ ب واتایا چیایی دهێت. بڕگه‌یا (كوڕ) ژ ڕها سۆمەری هاتییە وەرگرتن ب واتایا وه‌ڵاتێ چیا.
د. جه‌مال ره‌شید و د. فه‌وزی ره‌شید، د پەرتوكا (تاریخ الكرد القدیم) دا، دبێژن: بۆ دەڤەرێن باكۆر و چیایی، هیمایێ KUR KARDAKUR پێشی ناڤێ باژێر و دەڤەران هاتییە دانان، پەیڤا (كوڕ) واتە چیا و ئەرد، دبیت سۆمەرییا ئەڤ پەیڤە پێشی پەیڤا (كردا) دانابیت.
سەدیق حەجی وەلی بەرواری، د پەرتوكا سۆمەری ڤەكۆلینەكا بەراوردی د ناڤبەرا سۆمەری و كوردان دا)، سەبارەت پەیڤا (كوڕ) دبێژیت: ل پەی ژێدەرێن بابلی بۆ جهێ بلند ئانكو چیا (كوڕا) ل كارە.
كۆڤان ئیحسان، دبێژیت، گەلەك جاران پەیڤا (كوڕ) ل گەل خودایێن بلنداهییێ دهێت، وەكو چیا دهاتە بكارئینان.
جه‌مال ره‌شید دبێژیت، (كوڕ) ب واتا چیا و كوڕهی kur-hiكوڕ -چیا hi یا سۆمەری یە، ل دووماهییا پەیڤان ڤە دهاتە نویساندن و ل پڕانییا جاران ب ناڤێن گەل و باژێران ڤە دهاتە نویساندن.
شەعبان بامەڕنی، د پەرتوكا (كینە ئەم كورد) دا دبێژیت، دێ بینین ناڤناسێ (هۆری و میتانی)، هەر دو یێن هاتینە بكارئینان، جار جودا و جار دئێك نڤیسین دا، هەر دو یێن هاتینە نڤیسین وەكو (Hur-la-asKUR-e) یا هاتییە دانان ل شوینا (Mi-it-an-ni.KUR.KUR .MES Hur-ri-withMi-it-tan-ni) ئەڤ دو ناڤە جهـ د ناڤ ئاشت نڤیسا ناڤبەرا هیتیی و میتانییان دا هاتییە دیاركرن.
جه‌مال رشید دبێژیت، ل ساڵێن 2026-2028 پ. ز، ل وی سەردەمی هەر وەكو دهێتە زانین پەیڤا( Kurra ) ئانكو چیا بۆ دەڤەرێن كوردا و قردا – قردی دهاتە بكارئینان، هەر وەسا پەیڤا (كوڕخی)، ئانكو چیایی هاتییە بكارئینان .Kur lulu+ini+seK واتە زەلامەك ژ وه‌ڵاتێ دژبەر، دیسان (كوڕ) ب وه‌ڵات هاتییە.
كوڤان ئیحسان، دەربارەی واتایێن پەیڤا (كوڕ – KUR) دبێژیت: گەلەك جارا پەیڤا (كوڕ)، وەكو نیشانەك بۆ مللەتەكێ بیانی دهاتە بكارئینان، هەر وەسا پەیڤا (KUR-GAL) ڕامانا وێ خودایێ مەزن یان خودایێ بریسیێ و عەوران، ئانكو (ئنلیلێ) سۆمەرییە، دیسان ئەگەر وه‌ڵاتەكێ نوی هاتبایە دیتن، پەیڤا كوڕ KURپێڤە دهاتە نویساندن بۆ نیاسینا وی وه‌ڵاتێ نوی، بۆ نمونە (KUR-GIBIL) ڕامانا وێ وه‌ڵاتەكێ نوی یە.
ل سەر هەمان مژار، كوڤان دبێژیت، ئەگەر پەیڤا (MI)ب (KUR) ڤە هاتبایە نویساندن، ڕامانا وێ ئەوە مەلیكەكا ژن بوو (شاهژن)، ئەگەر تیپا(U) بەری KUR هاتبایە، ئەو ب ڕامانا گیایێ ساخلەمیێ بوو، بۆ میناك (U KUR -KUR) جۆرەكێ گیایێ ساخلەمیێ بوویە، ئەگەر تیپێن (ZI) ل دووماهییا پەیڤا KUR هاتبایە، ئەو ب واتایا گیایەكێ چەمێن ناڤ مالێ بوو نەكو ل ئاقاری، وەكو (U KUR- ZI)، ئەگەر پەیڤا KURدو جاران ل سەر ئێك هاتبایە، وەكو KUR- KUR RA ڕامانا وێ دژمن بوو یان وه‌ڵاتێن دژمنان، پەیڤا KUR-GAR RA ب واتا كاڤر دهێت، د ناڤ گەلەك دەڤەرێن سۆمەری دا، ب واتایا رۆژهەلات دهێت.
سەرتیكێ بابەتی:
پشتی بەرچاڤ كرنا ڕامان و واتایا پەیڤا كوڕ ل دویڤ ژێدەرێن مێژوناس و سۆمەرناسان، بۆ مە دیار بوو كو پەیڤا كوڕ، پەیڤەكا مێژوویی و دێرینە، ژییێ وێ بۆ پتر ژ 5000 هزار ساڵان ڤەدگەڕیت، هەلگرا چەندین ڕامان و واتایێن جۆرا و جۆرە، وەكو واتایێن (چیا، خوداوەند، شاهژن، كاڤر)، ئەگەر هزر د ڤان ناڤان دا بكەین هەمی بۆ هێزێ و بلنداهییێ و دەستهەڵاتێ دهێت، چیا جهێن بلندن و ب زەحمەت مرۆڤ دگەهیتە گوپیتكا چیا، خوداوەند ژ هەر تشتەكی بلندترە و مرۆڤ ناگەهیتێ ژ بلی د هزر و نزا كرنێدا، شاهژن دیسان پلە و پۆستەك و دەستهەڵاتەك بلندە، كاڤر، دیسان بۆ هێزێ و نێرینێ و بەردەوامیێ دهێت، دیسان بەرامبەر كاڤر پەیڤا كوڕ (ابن) هەیە، كو ئەو ژی هیمیایێ هێزێ و بەردەوامییا ژیانێ یە، ل سەردەمی بابلییا ژی پەیڤا كوڕ بۆ جهێن بلند و چیای هاتییە بكارئینان.
هەر وەسا پەیڤا كوڕ KUR بۆ دژمنی یان وه‌ڵاتێ دژمنان هاتییە بكارئینان، ب دیتنا من ئەڤە ژ لایێ وه‌ڵاتێن هەڤدژ ل گەل سۆمەرییان هاتییە بكارئینان، نەك ژ لایێ سۆمەرییان بخۆڤە.
ل سەر دەمێ سۆمەرییان پێشی چار هزار ساڵان، هیمایێ سێگۆشە بۆ چیا هاتییە بكارئینان، پاشی پەیڤا كور KUR ل شوینا وی هیمایی بۆ چیا هاتییە بكارئینان، یا گرنگ ئەوە ئەڤ پەیڤە ژ وی سەردەمی و هەتا نوكە یا ل كارە د ناڤ نەتەوه‌یا كوردان دا، ئەڤە ژی وێ چەندێ دسەلمینیت، كو خودانێن ڤێ ئاخێ هەر ئەو بووینە و هەر ئەو لێ ئاكنجی بووینە و خەلكێ رەسەنێ كوردستانێ نە.
ئەگەر سەرنجەكێ ل پەیڤا دویێ ئەوا ب (كوڕ) ڤە هاتییە نویساندن بدەین، دێ بینین ئەو ژی هەر پەیڤەكا كوردی یا ڕەسەنە، وەكو كوڕێ مزگەفتا، كوڕێ زێری، كوڕە ژاری، كوڕێ هۆرێ، كوڕەكاژاو … تد.) هەمی ئەو پەیڤێن پێڤە هاتینە نویساندن، هەتا نوكە هەر ب وان ڕامان واتایان ل كارن.
دیسان ژبیر نەكەین، كو هژمارەكا گوندان ژی ب ناڤێ (كوڕ) هاتینە بناڤكرن، وەكو (كوڕكا، كوڕاڤا، كوڕان…. تد) ئەڤە ژی بێگومان گوند و ناڤێن مێژوویی و دێرینێن ڤێ دەڤەرێ و خۆجهێن ڤی وه‌ڵاتی نە و نە ژ وه‌ڵاتەكێ دیتر و جهەكێ دیتر هاتینە ل سەر ڤێ ئاخێ بووینە مێهڤان و ژیاینە.
ب دیتنا من پەیڤا (كوڕKUR ) بۆ دەڤەرێ یان نەتەوەیی یان چیا نەهاتییە گۆتن، چونكە ئەگەر باش هزرێن خۆ د وان جهان دا بكەین یێن ناڤێ كوڕ KUR پێڤە دێ بینین هەمی جهـ ل چیانە، بەلێ ل چیایی ژی ئەو كۆمت و گوپیتكا ژ هەمیان بلندتر ئەو ب كوڕ KUR هاتییە بناڤكرن، وەكو كوڕێ مزگەفتا بلندترین گوپیتكا زنجیره‌یا چیایێ گارەیە، كوڕێ زێری، بلندترین گوپیتكا چیایێ (شارانیێ یە). كوڕەژاری بلندترین گوپیتكا چیایێ (لینكی) یە ل پشتا شێلادزێ و كوڕێ بوتین؛ بلندترین گوپیتكا چیایێ (گوڤەند)ێ یه، كوڕەك بلندترین گوپیتكە، كوڕكا بلندترین گوپیتكا چیایێ ستونێ یە ل دەڤەرا هەركییان، كوڕێ هۆرێ بلندترین گوپیتكا چیایێ (موسەكایە)، لەوما ب دیتنا من پەیڤا (كوڕKUR ) ب واتایا (گوپیتك – كۆمت، لوتكە) دهێت نەك وه‌ڵات یان ڕامانێن دیتر.
دیسان گرێدانەكا ب هێز د ناڤبەرا پەیڤا كوڕ وەك چیا یان گوپیتكا چیا و پەیڤا كوڕ (ابن) ڤە هەیە، چونكە هەر دو (چیا و كوڕ) هیمایێن هێزێ و دەستهه‌ڵات و خۆڕاگرییێ نە، دیسان گرێدان د ناڤبەرا پەیڤا (كوڕ – چیا ) و كورد و كوردستان)دا هەیە، ئەگەر بەرێخو ب دەینێ پەیڤا (كورد) ب چەندین ناڤان هاتینە ناڤ كرن (كوردۆخی – كاردۆخی – كورداكی – كورتی، كاردا –كاردۆ – كوردوین – كوردوئین – كوتی – كردوتشی و كاردو تشوی.. تد)، ئەگەر سەرنجەكێ ل ڤان ناڤان بدەین، دێ بینین هەر سێ تیپێن (ك- و – ر) هەڤپشكن د پڕانییا وان ناڤان دا، هندەك جاران ژی پیتا (A) جهێ پیتا(U) جهێ ئێك و دو گرتییە، ئەڤە بۆ مە وێ چەندێ ددەتە خویا كرن كو پەیڤا (كوڕ) گرێدانەكا موكۆم ب ناڤێ كوردان ڤە هەیە و بنكارك و ڕه‌هـ و ریشالێن پەیڤا كورد ژ كور KUR هاتییە، پەیڤا (ستان) پشتی هینگێ پێڤە هاتیە نویساندن و بوویە كوردستان، ئەگەر (كوڕ) گوپیتدكا چیا بیت، (ستان) ژی دەڤەر بیت، ب دیتنا من كوردستان ب واتایا (وه‌ڵاتێ گوپیتكان) دهێت. ئەگەر سەرنجەكێ ل وان چیا بدەین یێن تا نوكە ناڤێن (كوڕ) ماینە ل سەر دێ بینین وەكو جهێن دیار و بلند و هەر ئێك ل هنداڤ دو دۆلێن بەرفرەهـ، كو دبیت ل هەر دو لایێن دۆلێ ب سەدان گوند تێدا هەبن، دیسان ئەو گوپیدك دكەڤنە بەرامبەری ئێك، ئانكو ئەگەر ل سەرێ گوپیدكا كوڕێ مزگەفتا بەرێ خۆ بدەینە گوپیتكا كوڕەژاری ب ساناهی دهێت دیتن. هەر وەسا ئەگەر ل گوپیتكا كورەژاری بەرێ خۆ بدەینە كوڕێ هۆرێ و كورێ بویتنی دهێنە دیتن، واتە ئەو گوپیدك بەرامبەری ئێك بووینە و دشێن بێژین ئەڤە وەكو نەخشەكی دكێشاینە و وه‌ڵاتێ گوپیتكان دەست نیشان دكەن.
ل دویڤ هزرا مە، واتا و ڕامانێن وان پەیڤێن ب وان گوپیتكان ڤە هاتینە نیساندن، وەكو (مزگەفت، هۆرێ. ژار، بویتن، سێ، دۆخ – دۆخی… تد.) بۆ ڤان رامانان ڤەدگەڕن.
كوڕێ + مزگەفت، هزر دكەم پەیڤا مزگەفت ڤەگەڕیت بۆ مزدەك – مستەك.
كوڕێ + هۆرێ، ب دیتنا من هۆرێ گرێدان ل گەل ناڤێ هۆریا –حۆریا –خۆریا ڤە هەیە.
كوڕ ئاڤا – كوڕاڤا- كوپیتكا چیایەكی یە ل زنجیرا چیایێ خواكوركی.
كوڕسێ، دبیت ژ سێ گوپیدكا هات بیت.
چیایێ كوڕكا – ل چیایێ شنگالێ.
كوڕداخ: ژ كوڕدۆخێ، كاردۆخی – هاتییە.
كوڕەژار: دبیت بۆ هندێ ڤەگەڕیت سەرێ چیایی چ خێر و بێر و گیایێن سروشتی تێدا نەبیت و ژ ڤی لایی ڤە یێ ژار بیت.
كوڕێ بوتین، هزر دكەم ژ ئێتین – ئێتون هات بیت.
كوڕی كاژاو، كاژاو ناڤێ جۆرەكێ تری یە ل دویڤ (فەرهنگا ئەستێرە گەشە) و (فەرهنگی ناوی كوردی).
بێگومان بابەت پتر پێدڤی ڤەكۆلینێ یە ژ لایێ شارەزایێن تایبەتمەند و بسپۆر و شارەزایێن مێژوویی و زمانی و شینواری ڤە، ب تنێ ئەڤ نڤیسینە، وەكو دەرگەهـ ڤەكرنەكە بۆ وان شارەزا و بسپۆرا كو خۆ ل ڤان جۆرە بابەتان بكەنه خودان.
هژمارەكا وان چیایێن ب (كوڕ) هاتینە بناڤكرن، ئەڤە ب دەست مە كەفتینە و دبیت ب دەهان چیایێن دیتر ل كوردستانێ هەبن هەر پەیڤا (كوڕ KUR) پێڤە هەبیت، بەلێ ب دەست مەنەكەفتینە، لەوما هەر كەسێ ڤێ ڤەكۆلینێ دخوینیت ئەگەر ناڤێ چیایەكێ دیتر بزانیت كو (كوڕ) پێڤە بیت هیڤیخوازین بۆ مە بنێریت. ئەو چیا و گوندێن پەیڤا كوڕ KUR ئەڤێن ل خوارێ نە:-
– كوڕێ مزگەفتا ل زنجیرا چیایێ گارەی، هنداڤ سەرسنكێ و گوندێ گەرەگۆ.
– كوڕەژار، ل زنجیرا چیایێ لینكی یە ل هنداڤ شێلادزێ یە.
– كوڕێ زێری، سەر زێری، ل زنجیرا چیایێ شارانیێ یە ل سنورێ كوردستانا باكۆر و باشۆر دەڤەرا بەرواری بالا.
– كوڕێ كەمالا، زنجیرا چیایێ شارانیێ دەڤەرا بەراواری بالا.
– كوڕێ هۆرێ،ل زنجیرا چیایێ گوڤەندە ل دەڤەرا مزوری ژووریان.
– كوڕێ بوتین، ل زنجیرا چیایێ موسەكایە ل دەڤەرا مزوری ژووریان.
– كوڕێ كوخیێ، چیایێ خنس.
– كوڕێ مزگەفتا، ل دەڤەرا شەمدینان. باسل نیكتین، دپەرتوكا الكرد، بپ162، دا بەحس كرییە، كو چیایە ب ناڤێ كوڕێ مزگەفتا ل دەڤەرا شەمدینان هەیە.
– كوڕەڤا، دكەڤیتە زنجیرا چیایێ خواكوركی.
– كوڕسێ – كەرسێ، ل زنجیرا چیایێ شنگالێ یە.
– كوڕەشین – ناڤبەرا ئورە و بێدوهێ.
– كوڕەك، بەشەكە ژ زنجیرا چیایێن زاگروس ل دەڤەرا خلێفان و رەواندوز.
– كوڕكی، ل زنجیرا چیایێ كوركی یە ل هنداڤ گوندێ ستونێ ل دەڤەرا هەركیان.
– خواكوڕك، چیایەكە ل سێگوشا سنورێ توركیا وعێراق وئیرانێ.
– كوڕە كاژاو – چیایەكە نزیك دەڤەرا زالا – شارباژێر.
– كوڕە میران چیایەكە نزیك دەڤەرا ئیلام.
– كوڕە مریەم، چیایەكە نێزیك هەورەمان.
– كوڕداخ چیایەكە سەر زێی بچویك نزیك پشدەر.
– چیایێ كوركا ل سنورێ باتیفا.
– كوڕاڤا، گوندەكە ل دەڤەرا چەمانكێ یە.
– كوڕان، گوندەكێ دەڤەرا مزوری ژووریانە.
– كوڕكا ناڤێ دو گوندانه، ئێك ل دەڤەرا نهێلییا و ئێك ل دەڤەرا گولیینا.
ژێدەر:
- شەعبان بامەڕنی، كینە ئەم كورد، چاپا ئێكێ، چاپخانا خانی، دهۆك- 2009.
٢. د. جەمال رەشید. ظهور الكورد في التاريخ، أربيل – 2005.
- سەدیق حەجی وەلی بەرواری، سۆمەری ڤەكۆلینەكا بەراوردی د ناڤبەرا سۆمەری و كوردان) كلیوری سۆمەری و كوردی یێ هەڤبەركری، سەنتەرێ بێشكچی، چاپخانا هیڤی –هەولێر -2017.
- كۆڤان ئیحسان، بەهدینی و نڤیسینا بزماری. گەریانەك د ناڤ چەند پەیڤەكێن كەڤن دا، دەزگایێ نالبەند یێ چاپ وەشانێ، چاپا ئێكێ، چاپخانا هیڤی، هەولێر -2017.
- د. جمال رشید و د. فوزی رشید، تاریخ الكرد القدیم. اربیل- 1990.
- فازل نزامەددین، فەرهەنگی ئەستێرە گەشە، كوردی – عەرەبی، چاپخانەی فنون، چاپی دووەم، ؟ – 1990.
- سەلاح كوردی، فەرهنگی ناوی كوردی، چاپی دووەم، ؟ ـ 2006.
- باسل نیكتین، الكرد. دراسه سوسیولوجیة تاریخیة، ترجمة: د. نوری الطالبانی، دار سپیرێز، اربیل- 2008.
- (میدیا ستوری) یوتیوب.
