گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
تەحسین ناڤشکی
ل دووڤ دیتنا پڕانیا فیلۆسۆف و جڤاکناسێن ناڤدار، شۆڕەش؛ ئانکو دەرکەتن ژ چارچۆڤێ وی وەختێ هەی و بزاڤا گوهۆڕینێن ڕەهوڕیشالی و پاقژکرنا هەودانا دەستەلاتا کەڤن ژ هەر گەنیاتییەکا سەرهەڤی هێلای و بەر ب باشتر دا، کو سیستەمەک نووتر ژ یێ بەرێ رۆلێ خوە ببینت د خزمەتا پترییا خەلکێ ستەم لێکری دا.
ل ڤێرە، دڤێت وێ خالێ ژ بیر نەکەین کو دوور نینە هەکە هات و پشتی هینگێ ئەو کەسێن ب شۆڕەشێ رابووین، ل سەر هەمان سیستەمێ خەلەت یێن بەری خوە چۆن و جڤاکەک خودان هشیاری و ئیرادە هەبت، هەر وەک رەوشەنبیر و شۆڕەشگێڕێ مارکسی (ریجی دۆبرێ) بەحس دکەت کو شۆڕەش د شۆڕەشێ دا بهێت کرن، مینا پشتی روودانێن شۆڕەشا فرەنسی ل سالا 1789ێ، شۆڕەش دژی سەرکێشێ شۆڕەشێ (رۆپسبیر)ی هاتییە کرن و ل گەل دەستەکا وی، مینا لویسێ شازدێ ژناڤبری و شۆڕەش بەردەوام بوو، هەتا ژ بنەمایێن بەرێ پاقژ بوویی.
ل پەی گەلەک تیۆر و ڤەکۆلینێن دەربارەی تێگەهـ و بنەمایێن شۆڕەشێ هاتینە کرن، دبت ئێکەمین کەس بەحسێ شۆڕەشێ یان گۆهۆڕینا سیستەمێ دەستهەلاتا سیاسی بەر ب باشتر کری، زانا و فیلۆسۆفێ گریکی (ئەرستۆ) بوویە. ل وی دەمی، ئانکو بەری پتر ژ 2000 ساڵان وی وەسا شۆڕەش ل قەله‌م دایە، کو ب دو رێکا پرۆسێسا وێ ل سەر هەر دەستهەڵاتەکا زۆردار خوە دسەپینت. یا ئێکێ: گوهۆڕینا ته‌ڤاڤ د دستووری دا و هەلوەشاندنا دستوورێ کەڤن. یا دویێ راستڤەکرنێن رێژەیی د دستووری بەرێ دا. پشتی ئەرستۆی و قووناغێن د دووڤ دا هاتین و هەتا نها دیتنا زانا و جڤاکناسان ل سەر شۆڕەش و گوهۆرینێ د پێشکەڤتنێ دانە.
دێ بینین هەتا بەری قووناغا شۆڕەشا بریتانی دژی سیسەمێ شاهی و دانانا سیستەمێ دستووری پەڕلەمانی، پاشی شۆڕەشا ئەمریکی و دووماهییا نە دووماهی شۆڕەشا فرەنسی هەلبوونا ئاگرێ شۆڕەشێ ب دیتنەک کلاسیکی دهاتە بناڤکرن، ئانکو گوهۆڕینا دەستهەڵاتا کەڤن ب دەستهەڵاتا نوو، ب رێکا سەرهلدان و رابوونا جەماوەرێ کەربگرتی دژی ستەما دەستهەڵاتا خوە سەپاندی. به‌لێ پشتی گەشەکرنا فیلۆسۆفییا (مارکس)ی، تێگەهێ شۆڕەشێ بەرفرەهتر لێ هات و ئەو دەستەکا ب شۆڕەشێ رادبت ب دەستەکا بژارەیا پاڵە و جۆتیار و زەحمەتکێشان پێک دهێن ب چینا پرۆلیتارییا ناڤدار هاتە ل قەلەم دان. ئێدی رۆژ بۆ رۆژێ ڤی زاراڤێ سیاسی گوهۆڕانکاری ب خوە ڤە دیتن، هەتا کو گەهشتییە شۆڕەشا ئۆکتۆبەرێ ل ساڵا 1917ێ ل رۆسیا دەمێ بەلشەفیێن مارکسی دژی قەیسه‌ری کری، ئێدی شۆڕەشێن گەلان وەرچەرخانەک نوو پەیدا کر و ب تێگەهێ برۆلیتاری ب گۆرەی فیلۆسۆفییا مارکسی هاتە نیاسین. لێ تێگەهێ ژ هەمییان هەڤچەرختر بۆ شۆڕەشێ ئەوە، کو گوهەڕتنەکا سەرانسەرییا ته‌ڤاڤه و هەمی سازى یێن بەرێ یێن دەستهەڵاتێ ڤەدگرت ژ بوو چەسپاندنا قانوونێ، دادپەروەریێ و دەمۆکراسیێ کو ئەرک و مافێن تاکی تێدا بهێنە پاراستن.
پترییا شۆڕەشێن گەلێن جیهانێ پشتی شۆڕەشا ئۆکتۆبەرێ هاتین ب هەمان درووشمێ شۆڕەشا پرۆلیتاری بوویە کو لینینی، ترۆتسکی، ستالینی، گرامشی، گیڤارای و سەردارێن دی یێن خودان ئایدیۆلۆجییا مارکسی گوهۆڕین تێ دا کرین بیێ گەوهەرێ سەرەکی یێ فیلۆسۆفییا مارکسی و ئنجلزی ژ دەست بدن. ب وێ گەرمێ گەلەک وەڵاتێن بندەستی کۆلۆنیالیزمێ ل وی وەختی ئازاد بوون، لێ مخابن کورد ل وی وەختی نەشیان مفای بۆ خوە ژ وێ قووناغا زێڕین ببینن، شوونا دو پارچەیێن کوردستانێ ل سەر دەمێ جەنگا چالدێرانێ ل ساڵا 1514ێ ل ناڤبەرا سەفەوی و عۆسمانییان روودایی؛ بکن ئێک پارچە، ل ساڵا 1916ێ ل دووڤ رێکەڤتنا سایکس ـ پیکۆی کرنە چوار پارچە و هەتا نوکە بەردەوامە.
هۆسا شۆڕەش وەک دیاردەیەکا جڤاکی دهێتە نیاسین، کو کۆمەکا شۆڕەشگێڕان پێ رادبن، مەرج نینە زوو یان درەنگ بگەهنە ئارمانجێن دەستنیشان کری.
ل پەی ڤی تێگەهـی، پشتی روودانێن هەردو جەنگێن جیهانێ ل سەدێ بیستێ رووداین و پشتی هینگێ جەنگا سار ل ناڤبەرا رۆژئاڤا ب سەرکێشییا ئەمریکا و رۆژهەلاتا مارکسی ب سەرۆکاتییا ئێکەتییا سۆڤیەتا جاران دەست پێ کر، کوردان ژی ل دەستپێکا سالێن شێستان بەردەوامی ب شۆڕەشێن خوە دا. ئێک ژ وان شۆڕەشێن ناڤدار، ب سەرۆکاتییا نەمر مەلا مستەفایێ بارزانی بوو، کو بۆ جارا ئێکێ ل کوردستانا باشۆر ب شێوەیەک پێشکەفتیتر ژ شۆڕەشێن ساڵێن بیستان و سیهان و چلان، ل 11 کەوچەرینا 1961ێ دەست ب شۆرەشێ کر و نیزیکی چاردە ساڵان ڤەکێشا، دووماهییێ ژ بەر گەلەک فاکتەرێن ناڤخوەیی و دەرانی شۆڕەشا چەکداری نەگەهشتە ئارمانجێن خوە و گوهۆڕینێن ڕەهوڕیشالی و گەهشتنا مافێ ئۆتۆنۆمی کو هینگێ درووشمێ شۆڕەشا ئەیلۆلێ بوویە، مان حوبر ل سەر کاغەزێ و شکستنا شۆڕەشا ب پشتەڤانییا خەلکەکی خودان بەرژەوەندی هاتییە کرن، هەر وی خەلکی ل دووڤ بەرژەوەندیێن خوە ل 5/3/1975ێ ب دووماهی ئینا و دەستێ خوە ژێ کێشا و جارەکا دی کورد تەنگه‌زاری دەر و کۆلانێن هەر وان ئالییان کرن ئەوێن شۆڕەش ب دووماهی ئینایی.
نفشێن بەری ساڵێن نۆتان، دزانن پشتی هینگێ جارەکا دی شۆڕەشا کوردی یا چەکداری ب دەمەکی کێم، زێدەتر ب نەفەسەکا حزبی یا بەرتەنگ دەست ب رێکخستنێن خوە کر و رۆژ بۆ رۆژێ خورتتر لێ هاتن، هەتا کو ل ساڵا 1980ێ، شەڕێ عیراقێ و ئیرانێ، یێ کو هەر ئەگەر شۆڕەشا کوردی بوویە دەست پێ کری، ئێدی شۆڕەشا نوو یا کو ب شۆڕەشا گۆلانێ دهێتە نیاسین ب هێز کەت و گەلەک دەڤەرێن کوردستانا باشۆر کەتنە بن کۆنترۆلا هێزێن پێشمەرگەی، هەتا ل ساڵا 1988ێ شەڕێ عیراقێ و ئیرانێ ب دووماهی هاتی، جارەکا دی شۆڕەش ل ژێر هێزا هێرشا کێمیاوی و چەکێ گرانێ ئەنفالێن ڕەش، شکەست و کورد دەربەدەری کەمپێن ترکیا و ئیرانێ بوون.
پشتی شەڕێ کەنداڤی یێ ئێکێ، وەک فاکتەرەکی سەرەکی سەرهلدانا گەلێ کورد ل باشۆری، ل بهارا 1991ێ دژی رژێما بەعسییان پەقی و پڕانییا ئاخا داگیرکری هاتە ڕزگار کرن.
مخابن پشتی گەلەک گوهۆڕینێن ل ڤان 32 ساڵێن دووماهیێ ب سەر هەرێما کوردستانێ دا هاتین، لێ هەتا نوکە رۆژ بۆ رۆژێ رەوش کەمباخترە و پتر ئاخا ئازاد کری یا دهێتە ژ دەست دان، ژ بەر کو فاکتەرێن ژ ناڤ دا و دەرڤە هاریکار نەبووینە هەر ل دەستپێکا سەرهلدانێ گوهۆڕینێن ڕەهوڕیشالی بهێن کرن و جڤاکێ کوردی ژ خائین و خوەفرۆشان پاقژ بکەن و حزبێن کوردی، دووری بەرژەوەندییا بەرتەنگا حزبی ببنە خودان گۆتارەکا ئێکگرتی د بەرژەوەندییا گشتی دا و دەمۆکراسی ببتە دەستهەڵاتا راستەقینە و قانوون بەرقرار ببت.. ئەنجامێ ڤێ پرۆسێسا نە ساخلەم، نها خائین و خوەفرۆشێن دوهی یێن بووینە بەرپرس و سەرکێش، رەنگە هەکە پارتێن دەستهەلاتێ ب تایبەت پارتی کوڕێن ئاغان و مەلان نەکەتە کاندیدێن خوە، ب هیڤییا شۆڕشگێڕ و رەوشەنبیران ڤە گەلەک کێم کورسییان ب دەست ڤە بینن. دوور نینە هەتا دەمەک درێژ کارتێکرنا نەبوونا گوهۆڕینێن ڕەهوڕیشالی د سەرهلدانا 1991 دا و قووناغێن پشتی هینگێ ژی هاتین، رەوش هەر هۆسا بمینت هەکە کامباختر لێ نەهێت، ژ بەر کو جڤاکێ مە ژی هێشتا نەگەهشتییە تۆزا جڤاکێن ئۆرۆپی و ئەمریکی، دەمێ بەری گەلەک چەرخان شۆڕەش کرین و پاشی شۆڕەش د شۆڕەشێ دا کرین. ئەوا مایی و مە نە گۆتی، کریارا تیرۆرییا 11ی سبتەمبەرێ ژی بەری 22 ساڵان ژ لایێ گرۆپێ (قاعیدە)ڤە دژی گرنگتریێن سازییێن ئابۆری، لەشکری، سیاسی و جڤاکی ل ئەمریکا وەرچەرخانەکا نوو بوو د گوهۆڕینا سیستەمێ جیهانی یێ کاپیتالزمێ دا ب دیتنا ئیسلامێ، کو وەسا دیت دێ ئەمریکا و رۆژئاڤا ژ ناڤ بەت، لێ هەتا نها شکەستن هینایە و پڕانییا وەڵاتێن ئیسلامێ ل رۆژهەلاتا ناڤین
گۆتارێ ژ بەردەوام یێ باجا وێ شۆڕەشا خەیالی یا ئیسلاما سیاسی و خەریبیا زڤڕاندنا ئمپراتۆرییا ئیسلامێ دکەن ددەت، وەکی ب کوردی دبێژن (ڕیهـ ژی دانانە سەر سنبێلان!) و هەڤڕکییا شارستانییان بەردەوامە و شۆڕەش رێکا ئازادییا گەلانە.
تێبینی:
بۆ نڤیسانا ڤێ گۆتارێ، مفا ژ ئەنترنێتێ هاتییە وەرگرتن.
