گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
خالد سالح
نڤيسەر وەكى كەسەكێ زيندى د ناڤ جڤاكى دا، خوديكا كاودان و رۆژەڤێ وەڵاتێ خۆيە و نەشێت چاڤێن خۆ ل يا دبينت و دبهيسيت بگریت و پشتگوهڤە ب هاڤێت، بەلكى دكەتە بەڵگە بۆ مێژوويێ و رەنگڤەدانا وێ، دێ هەر مينت و بيتە دروى و فهێتى ب ناڤ چاڤێن ئەنجامدەرێن روودانێ دا.
ل ڤێرە ژى ئێك ژ وان روودانێن مەزن، كو قەت ناهێنە ژبيركرن، ئەو دڕندايەتييە بوو، يا داردەستێن داگيركەرێن كوردستانێ ب ناڤێ (ئەنفال) ئەنجامداين و بووينە دو دەقێن ئەدەبى و د ناڤ دو ڕۆمانان دا، ب ناڤێن (رۆژێن ئێتۆن) و (شۆپێن رۆندكان) ديار بووينە، ئەڤە دو ناڤ و نيشانن بۆ دو رۆمانان، ژ نڤيسينا هەردو نڤيسەرێن هێژا: (كۆڤان سندى) و (هزرڤان)ى.
وەكى ديار، ئەڤ هەردو رۆمانە ل ژێر ئێك باندۆر و د ئێك كاودان دا هاتينە نڤيسين، ئەو ژى ئەوە دەمێ ئەسمان دبيتە ئاگر و ئەرد دبيتە ئێتۆن. ئێدى شۆپێن رۆندكان، دێ ل هەر جهەكى هێنە نەخشاندن. چيرۆكا مللەتەكى يە، تێدا يێ تووشى هەوەكا دڕندانە بوویى، ب ناڤێ «ئەنفال» و ئەو پەيڤن، كو ژ ئاگر و ئاسنى دەردكەڤن و بخۆڤە دگرن: (كوشتن، سۆتن، كاڤلی و وێرانی و تالانكرن، كيميايى، بێهنا مرنێ، رەڤ و دۆزەخ و فەرمان و گازيێن دايكان و نالينێن پيران و قيژيێن زارۆكان و… هتد). هەردو نڤيسەران مشە ئەڤ پەيڤە ب كارهيناينە، كو راستييەكا رياليستى يە و هەر نڤيسەرەكێ رياليستى بيت، نەشێت خۆ ژ ڤان پەيڤان هاڤى بكەت و ب دەتە پاش، بەلكى پشكەكن ژ وێ روودانا راست و هێڤێنێ سەرەكى يێ ڤێ هۆڤاتيێ يە. ڤێجار نە تشتەكێ سەيرە؛ ئەگەر ب دەهان ديمەنێن وەكهەڤ د ناڤ ڤان هەردو دەقان دا هەبن.
هەردو چيرۆك و هەر ئێك ل جهێ خۆ، ژ گوندەكێ دوورى دەستێ ميرى يان باشتر، ژ گوندەكێ ل جهەكێ رزگاركرى دەست پێ دكەت و بەرفرهتر گەلەك جهان ل دەڤەرێ بخۆڤە دگريت و داوييا وێ زنجيرا درێژا روودانان دگەهنە كەمپێن ئاوارەيێ ل توركيا ئەڤرۆ. واتە دو راستەهێلن، هاوتەريب، ب ئێش و ژانێن خۆڤە دگەل ئێك دچن.
گوندێ نڤيسەرێ ئێكێ ل گەليێ هەفتەنينێ دەست پێ دكەت و دەڤەرا زاخۆ ب گشتى بخۆڤە دگريت.. هەر وەسا چەندين گوند و جهێن دى يێن ڤێ دەڤەرێ دەست نيشان دكەت، وەكى: (كورانش، كوروى، زێوكێ، لێفو، سەرسويلاڤك، منينێ، وەرمێل، كانى بەلاڤێ، بازێ و بليزانا، برجين، دەرگەل، دوبانكێ، دوگورگى، باگولاتيك، بێرسڤى، ئاڤكەنى، شێلێ، كانى ماسێ، دێرێ، بۆسەلێ، هيزاوا، چيايێن خامتۆر و سپى، رووبارێ دوڤروى، نهالا ديناران، گەليێ شردێ، هاڤرۆكى… هتد) و ب هوورى ژيانا خەلكێ گوندێن وێ دەڤەرێ و رۆژەڤا ئەو تێدا، ژ ڤەمان و پاشكەتنێ و رەوشت و تيتالێن وان ڤەگێراينە.
نڤيسەرێ دویێ ناڤێ گوندى دەستنيشانكرييە، ب ناڤێ گوندێ (سەبرێ)، سەرپشكێن چيرۆكێ دچنە باژێرى و ب دەهان گوند و جهـ و دەڤەرێن دى ب خۆڤە دگريت، وەكى: (باسدكا گرى، زينێ، باتێلێ، ئاسهێ، بالقۆس، گرڕه‌ش، مێرگ، گرێ عەمێ، دەستا دۆبانێ، بۆسەلێ، قەشەفرێ، چەم، تلاكرو، حەسەناڤا، باتيفا، بێگۆڤا، تويكا، تێركى، بەهراڤا، بانكێ، ئەڤلەهـ و پير و بلان، نوهالا ديڤرۆى، ملا شەشدارێ، گەليێ پساغا، پيربلا، لێفێ، بێرسڤێ، هيزاوا، دەركار، مێرگا ئەڤدالاغا، دوكەرا سنديیا، بەرێ گارەى، هۆجاڤا، زيڤيان، چارسۆ، پيرێ بابل، رۆبوسكێ و… هتد) و چونكى هەمان روودان و هەمان جهە، دێ بينين ناڤێن هەڤپشك ل هەردوو لايان هەنە و چونكى رۆمانا دویێ ب قەبارەيێ خۆ مەزنترە و ژ (409بپ) پێك دهێت، لەوما ناڤێن كەسان و جهان و روودانان بەرفرهتر جهێن خۆ يێن د ناڤ دا گرتين ژ رۆمانا ئێكێ، كو (251بپ) بخۆڤە دگريت.
دەمێ چيرۆكێ، يێن هەردو رۆمانان، وەكى ژ هەوێن ئەنفالان ديار، ڤەدگەريێتەڤە نيڤا دویێ ژ سالێن هەشتييان، ژ سەدسالييا بۆرى و ب دەستنيشانكرى سالا (1988)ێ يە، چونكى ئەنفالێن دەڤەرا بەهدينان، كو داوى هەوا ئەنفالان بوو، ل ڤێ مێژوويێ هاتييە ئەنجامدان.
قەهرەمانێن چيرۆكێ يێ سەرەكى. ل رۆمانا ئێكێ، (خورشيد)ە. ل رۆمانا دویێ (ئەيوبە). هەر وەسا ب دەهان كەسايەتيێن دى د ناڤ دا هەنە و رۆلێن سەرەكى و لاوەكى ڤەگێراينە. بۆ نموونە د رۆمانا ئێكێ دا پتر ژ (45) كەسايەتيێن دى د ناڤ دا هەنە و د چيرۆكا دویێ دا، پتر ژ (90) كەسايەتييان دا د ناڤ دا هەنە.
ئەگەر چ رۆمانا ئێكێ، ل دەستپێكێ، پتر لايەنێ جڤاكى يێ بخۆڤە گرتى و نە يا ڤالايە ژ لايەنێ سياسى، لێ رۆمانا دویێ پتر لايەنێ سياسى بخۆڤە دگريت، ب تايبەت، كو جهێ چيرۆكێ دگەهيتە باژێرى ژى (باژێرێ دهۆكێ)، هەلبەت ژ بلى لايەنێ جڤاكى ب رەنگەكێ كێمتر.
ل چيرۆكا ئێكى، (گەردەن)، ژنكا (خورشيد)ى دمريت و كچا وى (نۆرۆژ)، كو قەهرەمانەكا دى يە د ناڤ چيرۆكێ دا دكەڤيتە بەر بارگرانييا مالێ… ئێدى چەندين روودانان دبينن، وەكى:
– برينداربوونا (خورشيد)ى ژ لايێ هرچاڤە.
– دانەشوويا كچا وى (نۆرۆژ)آ هێژ د زكێ دايكا خۆ دا.
– شەرێ (خورشيد)ى د گەل مالا (كەڤۆتى).
– روودانا كوشتنا كوڕێ كەڤۆتى.
هەر وەسا زنجيرە روودانێن (خورشيد)ى، كو ئێك ل دووڤ ئێكێ د گرێدايى… هەتا دەستپێكرنا ئەنفالان و روودانێن وێ يێن تراژيدى.
ل چيرۆكا دویێ، ژ بلى گوندى و (ئەيوب)ى، وەكى ديار نڤيسەرى بخۆ ژى ڕۆل ل باژێرى گێرايە، نەمازە، كو وى تێكهەلى د گەل هۆزان و نڤيسەران و تەخا رەوشەنبيران هەبوويە و كاودانێ سەختێ سياسيێ وى سەردەمى بەرچاڤكرييە، كا چەوان (مرۆڤێن باژێرى، مينا پەزى د هاتن و د چوون و چەرت دكرن) و ب دەهان ديمەنێن ترسێ و گەفێ ژ وى سەردەمى ل باژێرى، بەرهەڤى بۆ رۆژێن ئەنفالان بەرچاڤكرينە و هێلەكا سۆر هاتە دانان و «هەر كەسەك ژ دەرڤەى خەتا سۆر سەروسامانێ وى حەلال كرينە. هەموو كوردان ژ دەرڤەى خەتێ د هەژمێرن» (شووپێن رۆندكان- بپ19).
– «ما دێ ئارمانجا وان ژ بلى كوشتن و قڕكرنا مە چ بيت؟!»(شووپێن رۆندكان- بپ18).
ئێدى دو دلى د هەردو رۆمانان دا پەيدا دبيت، د ناڤبەرا وان كەسێن دڤێن ل دووڤ بريارا لێبۆرينێ بچن و خۆ رادەستى ميرى بكەن و يێن دڤێن بەرگريێ بكەن و خۆ رادەست نەكەن يان ژى هەر چنەبيت بەرەڤ سنوران ڤە بچن و و ژن و زارۆكێن خۆ ژ دەڤێ دوژمنێ هۆڤ رزگار بكەن.
رۆژا ئەنفالان دەست پێ دكەت و ل ڤێرە ئەگەر هەردو چيرۆكان بكەنە د ناڤێك دا، چ ژ بابەتى ناهێتە گوهارتن و دێ بيتە ئێك چيرۆك و ئێك و دو دێ تەمام كەن، چونكى هەمان چيرۆكە و هەمان دڕندايەتى يە:
– « د وان رۆژێن تەحل دا، ئەوێن كاروانێن لەشكەريێن بێ دوماهى دەرباز دبوون. ب هەموو چەكێ گران، هەموو رەخێن ڕێ ببوونە ئوردى» (شووپێن رۆندكان- بپ13).
– ل دووماهيا هەيڤا تەباخێ نۆرۆژ ل بەر پەزى بوو:
«د وێ ناڤبەرێ دا، ل سەرێ چيێ، نۆرۆژێ مێزەكر، چار فرۆكێن جەنگى هاتن و ل ئاسمانێ دەڤەرێ گەريان، داويێ ژمارەيەك گوندان بوردومانكرن و تۆزەكە زەر ژ دەڤەرێ بەرەڤ ئاسمێن بلند بو ژوور»(رۆژێن ئێتۆن- بپ113).
– «چار فرۆكێن دژمنى ل هنداڤ بەنۆكا پاشاى بسەركەتن، ل بەر تيرۆژكا دبرسقين» (شووپێن رۆندكان- بپ134).
– «چار بومبێن گرو گران بەردانە بەرۆژێ بلندێ ل بەرامبەرى گوندى… ل چاخێ پەقينێ دەنگەكى نزم ژ وان بومبا هات، بەلێ دويكێلەكا بلند و تارى ژێ دەركەت» (شووپێن رۆندكان- بپ136).
– «ئاسمان سامال بوو، وەلێ تۆزكى بوو، مينا دەريايەكە شێلى و ب پێل دهات خويا كرن» (رۆژێن ئێتۆن- بپ113).
نڤيسەرێ دویێ پتر يێ خۆ بەردايە د ناڤ ناڤەرۆكا چيرۆكێ و روودانێن وێ دا و پتر يێ سالۆخەت داى، چونكى وەكى دياربووى، رووبەرێ نڤيسينێ تێدا بەرفرەهترە:
– «عەڤر و كەسك و سۆر ل ڤێ هاڤينێ» (شووپێن رۆندكان- بپ185).
ژ بۆ خۆ پاراستنێ ئەيوب شيرەتان دكەت:
– « ئاگرى بەردەنە هەر تشتەكێ ئاگر بگريت، پاتێن تەڕ ل سەر چاڤێن خوى بێخن، لەزێ بكن ئەڤە چەكێ كێميايى بكارئينا» (شووپێن رۆندكان- بپ136):
– «هەر دەرەك دوكێل و مرن بوو. دگەل دويكێلێ بێهنا سێڤ و پرتەقالا بەلاڤە ببوو. هەموو گياندارێ بچووك د ناڤ مژا مرن و ژەهرەيێ دا هەر زوو مرن» (شووپێن رۆندكان- بپ137).
– « هەر ل بەردەرى چاڤێن وێ (بەدريێ) سۆتن و شۆڕشۆڕا ئاڤێ ژ دفنا وێ هات. دەنگێ كوخكێ ژ هەسپى هات و… « (شووپێن رۆندكان- بپ138).
هەر وەسا چەندين ديمەن و سالۆخەتێن دى، ژ ئەنجامێ وێ بومباباركرنێ، ئێدى دەليڤە د هەردو چيرۆكان دا نامينت. هەمى دميننە هەلاويستى و نزانن دێ چ كەن و دەليڤە ژ دو دليێ دەردكەڤيت و نەچارن، دڤێت بەرەڤ سنوران ڤە بچن، يان ژى دڤێت خۆ رادەستى ميرى بكەن و خەلكەكێ مشە بەرەڤ باكۆر و ب تايبەتى بەرەڤ سنورێن توركيا ڤە چوون و تۆشى شەرى و رێكێن نەخۆش دبوون:
د شۆپێن رۆندكان دا (ئەيوب) دبێژيت:
«خوە ل تەرمان نەگرن، ساخا بمرييان نەدەن» (شووپێن رۆندكان- بپ198).
– «ئەو كاروانێ وەها درێژ بەردەوام دبن وێ ئێتۆنێ دە ب باكۆر دە، بەرەو ژۆر د مەشييا هەتا گەهشتن وارگەهێن كۆرانشێ» «(رۆژێن ئێتۆن- بپ151).
– «هژمارا مرۆڤان د وى گوندێ بچووك دا، ژ سێ هزار كەسان بۆرى بوو» (شووپێن رۆندكان- بپ200).
– «زووكا ژ خابوورى دەربازببن» (شووپێن رۆندكان- بپ215).
ل ڤێرە ئەگەر ل رێكا چوونێ بنێرين، دێ بينين هەردوو يێن ب ناڤئێك كەتين:
ل (شووپێن رۆندكان) رێپيڤانا وان ژ گوندێ (سەبرێ) دەست پێ دكەت، پاشى بەرەڤ گوندێ (چەم).. پێدا دچيت بۆ بەر لێڤا خابوورى و ژ جاددەيا سەرەكى دەرباز دبن، پاشى دچيتە دەڤەرا سندييان ل گوندێ (بۆسەلێ) و دگەهنە سنورى. ل وێرێ ژى بۆ گوندێ (زيڤيانا)- پيرێ بابل، شردێ، دياربەكر.
ل رۆژێن ئێتۆن ژى، پشتى ژ جاددەيێ دەرباز دبن، سەرئەڤراز بەرەڤ باكۆر ڤە ب رێ كەتن و دگەهنە (بۆسەلێ) و هەتا دگەهنە (دياربەكر).
ل سنورى ژى:
– «ب تركى گازى مللەتى كرن كو يەك ب يەك چەكێن خوە دانن» (رۆژێن ئێتۆن- بپ163).
ئێدى بەرەڤ كەمپان ڤە دچن:
– «دەولەتا مە بريار دا، پێنج سالان هەوە بخودان بكەت» (شووپێن رۆندكان- بپ374).
د ڤان هەردوو دەقان دا، چەندين ديمەنێن هەڤپشك، د ناڤبەرا هەردوو دەقان دا هەنە، بۆ نموونە:
– مرنا چويچكان، ژ ئەگەرێ بومبارانكرنێ.
– دەربازبوون ژ جەهدا سەرەكى و ترس ژ بيسەيان.
– فيشەك بۆ خۆ كوشتنێ هێلان، ئەگەر بزانن دێ كەڤنە دەستێ دوژمنى.
– سالۆخەتدانا حوكمەتا توركيا.
– دەردەسەرى و ژەهركرن د ناڤ كەمپێن ئاوارەيێ دا.
– نەزانينا خەلكى بۆ زمانێ توركى و… هتد.
ئێدى دەردەسەرى و كەمپێن ئاوارەيێ و (نۆرۆژ) دگەهيتە حالەتێ نە ئاراميێ و خۆ دسۆژيت، پشتى وەكى نڤيسەر ئاماژێ پێ دكەت، ئالايێ كوردستانێ بەژنا خۆ پێ د نەخشينت.
ژێده‌ر و په‌ڕاوێز:
– رۆژێن ئێتۆن، كۆڤان سندى، سالا (2007)ێ، چاپخانەيا زانا- چ1، دهۆك (ب تيپێن لاتينى).
– شۆپێن رۆندكان، هزرڤان عەبدوللا، سالا (2011)آ، ژ وەشانێن ئێكەتييا نڤيسەرێن كورد- دهۆك- ژمارە/ 228، چاپخانەيا هاوار- دهۆك.
