ئاشۆپا مرۆڤی ل جڤاکێ پۆست مۆدرێن

حوسامەدين فەياز

وەرگێران ژ عەرەبی:  مستەفا سەلیم ئاکرەیی

کەسێن پۆست مۆدرێن ل دویڤ پێڤاژوویا مارکس یا ڕەخنەیی دچن، وەسا خۆ ددەنە دیارکرن کو وان ئەو شیانێن جۆری ھەنە؛ كو زاڵ ببن ل سەر جڤاکێ سەردەم و ئەوا دبێژنێ ڕەوشا پۆست مودرێن ب تەمامی. پشتی ھینگی پۆست مۆدرێن ب ساناھی پشتەڤانییا ڕەوتێ ئستاتیکی و بزاڤێن پێشەنگەری ئانکو وەکی ساناھیکرن یان تێھزرین (ئەوا کو پێکھاتەیا توبی ژێ دەرکه‌فتی، ئەوا (ئەندرێ) پێشکه‌شکری، بەلکی وان ڕێکێن جۆری ھەنە بۆ دیتنا جیھانێ ب گشتی، کۆمەکا ھزرێن فەلسەفی بکار دئینن، کو نە ب تنێ پشتەڤانییا حالەتێ ئستاتیکی (پۆست مۆدرێن)، ئانکو راڤەکرناحالەتێ ره‌وشەنبیری یا پۆست مۆدرێنێ کو ل چەرخێ سەرمایەدارییا درەنگ، یا پێدڤییە ئەڤ حالەتە کارتێکرنێ ل مە ھەمیا بکه‌ت، نە تنێ ب ڕێکا ھونەرێ پێشەنگەریێ، بەلکی ل سەر ئاستێ بنەڕەتی د نێڤبەرا وێ گەشەپێدانا مەزن د ئامیرێن تەکنۆلۆژیایێ دا، ب تایبەت ئامیرێن ڤەگوھاستنێ و پێگەهێن گەھاندنێ یێن جڤاکی ئەوێن ب وان ئامیرێن ئەلکترونی ڤە هاتینە گرێدان، ئانکو گوندێ ئەلکترۆنی، کو فەیلەسوف و نڤیسەرێ کەنەدی (مارشال ماکلوھان  Marshal Mcluhn(١٩١١ -١٩٨٠ێ( ل سالێن شێستان ژ چەرخێ بیستێ ئاماژە پێدایی.

ھەر ل سەر ڤێ دەستپێکێ، ئەم دێ هەوڵ دەین بەحسی گرنگییا ئاشۆپێ ل ژیانا مرۆڤی بکه‌ین، ب تایبەت ل چەرخێ پێشکه‌فتنا تەکنۆلۆجی یا مەزن، چەرخێ دەرھاڤێژتنا پێزانینان و وێنە و سروشتی، ئەوا کو شیای کارتێکرنەکا بەرچاڤ ل سەر ژیری و ھزرا مرۆڤی بکه‌ت، ھەروەسا پەراکتیکرنا ژیانا وی یا ڕۆژانە د نێڤبەرا دوبارە بەرھەمئینانا ھزر و تێھزرین و باوەرییا وی ل سەر ھەر تشتەکێ ل دۆر که‌توارێ جڤاکی یێ (ماددی و مەعنەوی) دزڤڕیت. ئەو ژی ئاماژە بوو ژ بۆ بیر و بۆچوونێن فەیلەسوفێ ئەلمان یێ ھەڤچەرخ (ڕاینەر فونک) ل دویڤ نڤیسینا وی (ئەز و ئەم) ل راڤەکرنا دەروونی یا مرۆڤێ پۆست مۆدرێن. ھەروسا ھزرێن فەیلەسوف و زانایێ سوسیولۆژی یێ ڕەخنەیی (ھربرت مارکیۆز) د نێڤبەرا نڤیسینێن وی یێن ڕەخنەیی یێن بەرفرەهـ ل دۆر «ئاشۆپێ شیان ھەنە و ژ زاڵبوونا دورھێلێ ڕزگار دبیتن».

ل دۆر گرنگییا ئاشۆپێ؛ ئەگەر تو ھزر بکه‌ی ئاشۆپ جیھانا مرۆڤێن بێ خێرە بۆ بەرهنگارییا توندییا دورھێلێ، ئان ئەو تنێ خەونێن ھوشیاریێنە ب کێر مرۆڤێن تەمبەل دھێتن، ب راستی لێرە تو نزانی ھێزا ئاشۆپێ چەندە؟ ئەو ھێزە ئەوا (ئیلبرت ئاینشتاین Albert Einstein ١٨٧٩-١٩٥٥)ێ ب ھەر تشت هژمارتی و سەرکه‌فتنا ئەبستمی ل گرنگییا ھێزا ئاشۆپێ یە ئەوا کو بێ وێ چ ئافراندن و ھونەر د جیھانێ دا نەدبوون، ھێزا ئاشۆپێ ئەوا کو ھەمی ئافرێنەر، زانا و سەرکه‌فتیێن بیرکاریێ بکار ئیناین.

د ڕاستیێ دا، ئاشۆپ یا ھاریکارە، کو ل کاری و ل مال ژی ب سەر ب ھەمی کۆسپ و ئاریشەیێن جودا بکه‌ڤیت، چونکو ئاشۆپ شیانێ بۆ مرۆڤی دروست دکه‌ت کو ب رێکێن نوی ڕکابەریێ بکه‌ت و ژ دەرڤەیی سندوقێ چارەسەرییا ئاریشەیان بکه‌ت. ئو ل دویڤ خواندنەکا چڕ و نوی، ئاماژێ ددەتە وێ ھندێ کو مرۆڤێ ئافرێنەر؛ گەلەک خانەیێن دەمارگیری د مەژییێ خو دا چێدکه‌ت.

 ئەگەر ئاشۆپا خو ب چالاکی بکارئینا، ئاریشێن وی یێن بیردانکێ دێ کێم بن وەکی ترسێ و زەھایمەرێ ب ڕێژەیا ٧٣ ٠/٠، ھەروەسا ئاشۆپ وە ل مرۆڤی دکه‌ت کو یێ زاڵ بیت ل سەر دلوڤانیێ و ھەستکرنێ بەرامبەر ئەوێن دی، ئەو دێ خو ل شوینا وان دانیت و دێ زارڤەکرنا که‌سایەتییا وان که‌تن. دێ وەل وی که‌تن کو پتر یێ ھاریکار و ھایدار و ب شیان بیت ل سەر گەھاندنا ھزرێن گەھینەر ل سەرەدەریێ ل گەل ھەوەدارییا و ھەڤڕکییا، لەوما ئاشۆپ مرۆڤی پتر ب فێل و زیرەکی دئێخیت ل بکارئینانا داھاتا، چالاکییا ئاشۆپێ دێ وەل تە که‌تن کو کێمتریێ ڕکابەر بیت، میناک، دێ دانێن خوارنێن خۆش ئافرینی و تو ب خو دێ گەلەک تشتان چێکه‌ی و لێکدەی، داکو بەرھەمەکێ نوی و  ب مفا چێکه‌ی، ھەروەسا ئاشۆپ ل گەلەک چالاکییا؛ دێ دەروازێ ھزران بۆ تە ڤەکه‌تن د بەرھەمئێنانێن جودا دا و سامانێ تە دێ پێش ئێخیت، ل دەمێ مەژییێ تە بێ بەند و فەرەوەیی ئاشۆپا خۆ بکارئینا، دێ یێ ھاریکار بیت بۆ ھەلسەنگاندنا بەھرە و باوەڕی ب ھزر و ھەستێن تە.

بکارئینانا ئاشۆپێ ب ئاوایەکێ ڕاست و دورست، دێ ھاریکارییا تە که‌ت کو تو زێدەگاڤیێ ل سەر مەترسیێن نەخۆشیا بکەیی، ھندەک جاران دێ بکارئینی بۆ چارەسەریا تنگژیێن شۆک، ھەروەسا ھێزا ئاشۆپێ دێ پتر بیت ژ خەونێن ھوشیاریێ، ھەلبەت زانست د بنەڕەت دا ئاشۆپە کو ناھێتە رەتکرن، بەلگەهـ ل سەر ڤێ چەندێ  ھەر ئافراندنەکا ل دەوروبەرێن مە و ڤەرێژا ژیانا نوی ل دەسپێکێ تۆڤێ ئاشۆپێ بوو، ئەگەر ئاشۆپ نەبا؛ مرۆڤی چ ئامیرێن دەستپێکی نەدئافراندن و نەدشییا مرۆڤێ ھەڤچەرخ و جیھانێ بەر ب گوندەکێ بچویک ڤه‌ ببەتن، کو مرۆڤێن وی ب دەنگ و وێنە بگەھنە ئێک، ھەر چەندە د نێڤبەرا وان دا؛ ھزارەھا میلن، مرۆڤ نە دشییا ل ئەسمانی ھاتۆچوویێ بکه‌ت، ب ڤی ئاوایی بەرێ خو ددەنە ئاشۆپێ، وەک ھێزەکا ئافراندەر یا پێدڤی بۆ ڤەدیتنێ و دیزاینێ، کو ئەو بناغێ ھەمی ھونەرانە، ھەر ھونەرەکێ بێ ئاشۆپ ئەو بەرھەمەکێ مرییە و گیان لبەر نینە. یا خۆیایە کو خەونێن ھوشیاریێ ژ فێلێن بەرگریێ نە؛ ئەوا کو مرۆڤ بکاردئینیت دەما دکه‌ڤیتە د تەنگاڤیێن ژیانێ دا، ھەروەسا دەما سەنگێ سەرنەکه‌فتنێ زۆر دبیت، ئەو ژی فێلەکا نوی یە ئەگەر ب ئاوایەکێ دروست و ھوشیار بکارئینا، چونکو دێ ئازارێن گاڤێن بەرتەنگ کێم که‌تن و دێ ئاسۆی بەرامبەر عەقلی ڤەکه‌تن، داکو تێھزرینا رەوشەکا باشتر و ژیانەکا نوی بکه‌ت. ل دویڤ ھزرا گەلەک ژ زانایێن دەروونی یێن چەلەنگ و شەھرەزا د بیاڤێ پێشئێخستنا خودێ مرۆڤی، ئاشۆپ دشێت ژیانا مرۆڤی ب تەمامی بگوھۆڕیت.

پاڵدەرێ بیرۆکەیا یاسا ڕاکێشانێ Attraction Law ئەوا تو ھزرێ لێ دکەی، دێ بیتە دیفاکتو، ئەو تشتێ تو ب عەقلێ خۆ تەکەز دکەی و دشۆپینی ژ ھەستێن خۆ دێ بۆ ژیانا خو ڕاکێشی، تاکو ئەگەر تە باوەری ب یاسایا ڕاکێشانێ ژی نەبیت، لێ ھێزا ئاشۆپێ ل ژیانا مرۆڤی دێ مینیت تشتەکێ ھەستپێکری، تو نەشێی بگەھییە چ ئارمانجان ئەگەر تو ل دەستپێکێ تێھزرینێ تێدا نەکەی، (والت دیزنی) دبێژیت کو ئەگەر وی (دیزنی لاند) د ئاشۆپا خۆ دا نە دیتبا، نە دبوو تشتەکێ ڕاست ل سەر عەردی. ھەروەسا دبێژیت: «ئەگەر تو شیای خەونێ ب تشتەکی ڤه‌ بینی، تو دشێی پێ ڕاببی».

دەرباره‌ى ئاشۆپا مرۆڤێ پۆست مودێرێن، (ڕاینەر فونک/ ١٩٤٣ێ) د پەرتووکا خۆ دا (ئەز و ئەم) ل ساڵا ٢٠٠٥ێ هاتییە وەشاندن، ئاماژێ ب  شرۆڤەکرنا دەروونێ مرۆڤێ پۆست مودێرێن ددەت، ئەو ژی ب دیدەڤانییا چەند ڤەکولەر و بسپورێن ھەڤچەرخ، کو ئێکەم بزاڤا زانستی یا  رژدە، شیایە ب تەمامی پەسنا مرۆڤێ پۆست مودێرێن بکەت. ھەروەسا راڤەکرنا بنەمایێن دەروونی و سوسیولوجی بکەت؛ ئەوا ناسنامەیا وێ دەستنیشان دکەت و پەردێ ل سەر ڕەوشەنبیریا پۆست مودێرنێتێ و دەرھاڤێژێن وێ یێن ئابۆری لاددەت، کو ب خواندنەکا بنەڕەتی یا ئایدیۆلوژییە ل ڤێ ڕه‌وشەنبیریێ و ڕاڤەکرنا مەترسیترین تشتێ مرۆڤێ ڕۆژگارا مە و خودێ وی ڤەدەر دکەت ژ ئەوێن دی، دەما دبێژیت: «شیانا خودی بەھرەیا تایبەت ناڤەگوھێزیت بۆ خودگریێ یان مولکێ خودی ب تنێ ب ڕێکا پراکتیکێ نەبیت، ل دویماھیێ ڕاھێنان ب تنێ دێ شییانەکا دەستنیشانکری ژ شیانێن مروڤایەتیێ پارێزیت. ئەو کەسێ د ڕاڤەکرنێ دا پەراکتیکا شیانێن خۆ نەکەت، دێ مینیت بێ ئاشۆپ و دڤێت قەڕەبوویا نەشیانا خۆ و کێماسییا وێنە و پێکھاتەیێن ناڤخۆیی ب ڕێکا تەکنیکا بەرھەمئینانا تێھزرینێ بکەت، یان ب ڕێکا ژ ناڤبرنا وێنەیێن دەرەکی یێن ئاشۆپی، چونکە تێھزین ئەنجامێ وێنێ پێکھاتەیا ناڤخۆیی یە، ب ڕێکا وێ دێ ھەستێ ب ڕەوشێن ریالیستی یێن دەستنیشانکری کەین و سەرەدەریێ ل گەل کەین و دووبارە کەین، بێی کو ئەم ب راستی ل گەل بژین، ئانکو بێ کو ئەم نەچار بین ل گەل بژین».

 (فونک) وەسا دبینیت کو ئاشۆپگەری ئارمانجێن جیاواز بەرجەستە دکەت، کو تو دشێی بکاربینی بۆ ڕەڤینێ ژ دورھێلی و پەنایێ ببەیە خەونێن ھوشیاریێ و دشێت قەڕەبوویێ بکەت ئەگەر ئاشۆپێن سیکسی پشکدار بیت ل چڕیا تێربوونا سیکسی، ھەروەسا ئەگەر سروشتێ وی یێ ئایینی بیت، دێ شێت ل سەر ئازادیێ و ئاشتبوونەڤێ و رزگاربوونێ بەرجەستە بکەت، و چێدبیت ھاریکارییا وی بکەت ل بێھێزبوونا وی و دێ ھێزا وی یا خودی زێدەکەت، ئەگەر تاک د گەفکرنەکێ دا یان د چەوساندنێ دا یان ژی د رەزیلکرنێ دا بژیت، فشارا پەراکتیکا توندوتیژیێ ل دورھێلێ ل سەر وی کێم دکەتن. ھەرچەندە ژی ھەر دەم ئاشۆپ نە یا بمفایە، بەلکی ھندەک جاران یا وێرانکەر و پڕ بیت ژ ئاشۆپا توند، لێ ئەو ژ ئالیێ پره‌نسیپێ ڤە؛ شییانەکا مرۆڤایەتی یا گرنگ پێک دئینیت.

ھەروەسا (فونک) وەسا دبینیت کو بێ وێنەیێ ئاشۆپی یێ ناڤخۆیی، چ ھونەر، ئەدەب، شعر، فیلم، دید، ڤەدیتن، یوتوبیا و ھیڤی نەدبوون، چونکە شیانێن ئاشۆپێ ژ شیانێن سەرەکی یێن مرۆڤینە، و وەکی شیانا ھزرکرنێ و ھوشیارییا خودێ مرۆڤی یە. ل دویماھیێ، مرۆڤ دێ شیانا ئاشۆپێ ل جەم مرۆڤێ ھەڤچەرخ بەرزەکەت، ئەو ژی ب ئەگەرێ زاڵبوونا ئامیرێن تەکنولوجی یێن پێشکەفتی ل سەر ھەمی لایەنێن ژیانا مرۆڤی.

ل سەر ڤێ چەندێ، (فونک) دبێژیت: «چێدبیت تو شییانا ئاشۆپێ بەرزە بکەی و پەراکتیک نەکەی، ئو ئەو تێھزرینا ب ھێزێ (هاتی سەپاندن) دێ مرۆڤی بەر ب چڕڤەئینانا شیانا ل سەر ئاشۆپێ بەت، چونکە لەزاتییا دویڤچوونا وێنەیان، ئاستەنگان بۆ وێنێ ئاشۆپێ دروست دکەت.

لێ هربرت مارکیوز Herbert Marcuse (١٨٩٨- ١٩٧٩)ێ باوەڕێ ب وێ چەندێ یا ھەی، کو ئاشۆپێ شیان ھەنە ژ زالبوونا دورھێلێ ل سەر وێ رزگار ببیت؛ لەوما ل دویڤ تیۆرا مارکیوزی  یاڕەخنەیی، ئاشۆپێ گرنگییەکا مەزن ھەیە، کو نە بتنێ ڕۆلەکێ ئەبستمی دتیۆرا وی یا ڕەخنەیی دا دبینیت، بەلکی ڕۆلەکێ سیاسی ژی ھەیە؛ لەوما ئاشۆپ ل جەم مارکیوزی گرنگییەکا تایبەت ب دەست خۆڤە دئینیت، مە بەرەڤ دەرڤەی سنوورێ دۆرھێلی دبەت، نوینەراتییا سیمبۆلا دەڤەرا پاراستی و قەدەغەکری دکەتن، کو پره‌نسیپێ دورھێلی نەشێت زێدەگاڤیێ ل سەر پیرۆزییێن وێ بکەت .

ھەروەسا مارکیوز تەکەز دکەت کو ھەڤبەندییەکا موکۆم د نێڤبەرا فەلسەفێ و ئاشۆپێ و فەیلەسوفێن بەرێ وەکی (ئەرستۆ – کانت)ی یا ھەیە و ئاماژە ب گرنگییا ئاشۆپێ دابوو، ل زێدەگاڤییا وێ دەرزا ھەیى د نێڤبەرا دورھێلێ دەستودار و دورھێلێ ژیرمەندیێ دا، کو بێ ئاشۆپ ھەمی ئەبستمییا فەلسەفی دێ د کونترۆلا نھۆ یان بۆری دا مینیت، ئو پەیوەندییێن وێ ب پاشەڕوژێ ڤە دپرچیایینە، کو ئەو ھەڤبەندییەکا تاکە د نێڤبەرا فەلسەفێ و دیرۆکا ڕاستەقینە یا مرۆڤان.

مارکیوزی، ل گۆری تیۆرا (فروید)ی، باوەری یا ب وێ ھندێ ھەی کو ئاشۆپ ئەو بوھایێ عەقلی یێ ب تنێ یە کو ئەوێ کو ھەتا رادەیەکێ زۆر بێگونەهی، ئازادی و سەرخۆبوونا خۆ یا دەستپێکێ یا پاراستی بەرامبەر پره‌نسیپێ دورھێلی، چونکی ئاشۆپ وێ بەلانسا بەرزە د نێڤبەرا لوژیکێ زاڵبوونێ و لوژیکێ تێربوونێ دا، یان د نێڤبەرا لوگوسی و ئیرۆسی و ئاشۆپگەریێ دا ڕاگرتییە. ل ئالییەکێ دی، پره‌نسیپێ دورھێلی نە یێ ب مفا و ڕاستەقینەیە، بەلکو ب تنێ یاری و خەونا ھوشیاریێ یە.

ئەو ب زمانێ پرەنسیپێ بەختەوەرییێ، ب زمانی ئازداییێ بەرامبەر ستەمێ و ب زمانێ حەزێ و تێربوونێ بەردەوامیێ ب ئاخفتنا خو ددەت. ل دەمەکی دۆرھێل ل دویڤ یاسایێن عاقلی دچیت، و چ پەیوەندی ب زمانێ خەونێ ڤە نینە.

 مارکیوز وەسا دبینیت، کو ئاشۆپ وەکی پرۆسەیەکا عەقلی یا سەربخۆ، شیانێن مەزن هەنە بۆ گەهشتنێ ب جۆرەکێ هارمۆنی و ئێکگرتنێ، و جیهانەکا نموونەیی یا ئازاد ژ دۆرهێلێ هەڤڕکێ مرۆڤی دەرباز ببیت، ئارمانجا ئاشۆپێ دوبارە دورستکرنا ھەڤسەنگیێ یە د نێڤبەرا تاکی و کۆمێ و گەهشتن ب حەزان، ھەروەسا د نێڤبەرا بەختەوەریێ و ژیریێ ل دەمەکی ئەڤ ڕێکخستنە بەر ب بیاڤێ یوتوبیایێ ڤە دچیت،  ئاشۆپگەری یا رژدە ل سەر هندێ، کو پێدڤییە و چێدبیت ببیتە دورھێل.

  مارکیوز ب تنێ ل سەر ڕولێ ئاشۆپێ ناراوەستیت، کو شیانێن تێھزرینا جیھانەکا نموونەیی یا تەمام هەبن، بەلکو داکۆکیێ ل سەر وێ ھندێ دکه‌ت،  کو پێدڤییە ئاشۆپ د پرۆسێسا سیاسی دا بھێتە پراکتیزەکرن، گوتارێن ھونەری و ئستاتیکی تێکهەلی گوتارێن سیاسی ببن. ئەڤە ژی ئەوە یا مارکیوز ئاماژێ پێ ددەت دەما ل سەر بزاڤێن یاخی و نەرازیبوونان ئەوێن لاو و قوتابی ل ئه‌ورۆپا ب ڕێڤە دبەن، دبێژیت: «ئەگەر ئەڤرۆ ئاشۆپ بوو بھا و ڕاستییەک ژ داخوازییێن کارێ سیاسی یێ یاخیبوونا لاوێن ره‌وشەنبیر، ئەگەر فۆرمێن سوریالی ل سەر نەرازیبوونێ و ره‌تکرنێ د بزاڤێ دا بەلاڤبوون، ئەڤ پێشکه‌فتنا بەرچاڤ چ ڕامان بۆ نینە، چێدبیت ئاماژێ بدەتە گوھۆڕینا ھەلویستەکێ سیاسی، لەوما نەرازیبوونا سیاسی پەسنەکا گشتی بدەست دکه‌ڤیت کو دگەھتە ڕه‌هندەکی و ھەتا نھا د گەوھه‌ری دا دبیتە ڕە‌هندەکێ ئستاتیکی، نە ڕەھندەکێ سیاسی، و نەرازیبوونا سیاسی ب ئەکتیڤکرنا چالاکیێن ئەلەمنتێن سەرەکی و ئەندامی ب ھویربینی د نێڤبەرا ڤی ڕەھندی ڕادبیت.

ھەرچەندە مارکیوزی؛ گرنگییەکا مەزن دایە ڕۆلێ رەخنەیی یێ ئاشۆپێ، لێ ئەو دیسان تەکه‌زێ ل سەر تیۆرا ڕەخنەیی دکه‌ت، کو هەوڵ ددەت گوتارێن خۆ ژ دۆرھێلی تایبەت یێ مرۆڤی دەربئێخیت، نە تنێ ل جیھانا جادۆگەری یا ئاشۆپێ، ژبەر وێ ھندێ ئەو بڕیارێ ددەت کو تیۆرا رەخنەیی تێھزرینا ئاسۆیەکێ بێ دویماھی ژ شیانا ناکه‌ت، ھەر چەوا بیت، «ئازادییا ئاشۆپگەریێ پایەبلند دبیت تا وێ ڕادەیێ دبیتە ئازادییەکا ریالیستی و شییانەکا ڕاستەقینە، و سنورێ ئاشۆپێ نابنە یاسایێن چەوانیێ،  بەلێ ئەو سنورێن تەکنیکی نە ب ڕامانەکا کویر».

ل دویماهیێ، پێدڤییە ببێژین، مرۆڤێ ئێک رەهەندی بەرهەمێ جڤاکی سەردەمە، ئەو ب خۆ ژی جڤاکه‌کێ ئێک رەهەندی یە، هشێ ئامیری و عەقلانییەتا تەکنولۆجی کونترۆلا وی دکه‌ت، دورشمی وی ژی گەلەک یێ ساکارە، کو پێشکه‌ڤتن و وەرارا پیشەسازی و مادییە و ب دەستڤەئینان بەرهەمەکێ زۆر و خۆشییەکا زێدە و بکاربەرەکێ بەرفرەهە.

ژێدەر:

كريستوفر باتلر: ما بعد الحداثة، ترجمة: نيفين عبد الرؤوف، مراجعة: هبة عبد المولى، مؤسسة هنداوي، المملكة المتحدة، ط1، 2016.

 

الخيال الإنساني في مجتمع ما بعد الحداثة

راينر فونك: الأنا والنحن (التحليل النفسي لإنسان ما بعد الحداثة)، ترجمة وتقديم: حيد لشهب، دار جداول للنشر والترجمة والتوزيع، بيروت، ط1، 2016

مي عباس: كيف تستخدم قوة الخيال لتحقيق ما تريد؟، موقع حلوها، تاريخ النشر: 28-10-2019 https://www.hellooha.com/articles/ آلاء بن سلمان: الخيال عند إنسان ما بعد الحداثة، مدونة الساقية، 17 سبتمبر، 2018 https://saqya.com

حسام الدين فياض: رؤية ماركيوز لقدرة الخيال على التحرر من سيطرة الواقع، منصة معنى الفلسفية، 15 فبراير، 2022. https://mana.net/imagination-and-reality/

كمال بومنير: جدل العقلانية في النظرية النقدية لمدرسة فرانكفورت (نموذج هربرت ماركيوز)، الدار العربية للعلوم ومنشورات الاختلاف، بيروت والجزائر، ط1، 2010.

هربرت ماركيوز: الحب والحضارة، ترجمة: مطاع صفدي، دار الآداب، بيروت، ط2، 2007

هربرت ماركيوز: فلسفة النفي (دراسات في النظرية النقدية)، ترجمة: مجاهد عبد المنعم مجاهد، منشورات دار الآداب، بيروت، ط1، 1971

Herbert Marcuse: An Essay on Liberation, Beacon Press, Boston, 1969

حسام الدين فياض: الحضارة تفرض على الإنسان أنماطاً من القهر لإخضاع غرائزه، صحيفة العرب الدولية، لندن، العدد: 12498، الأحد 07/08/2022