گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
دیـــدار: مەتـین
زمان و رێنڤيسا كوردى و دابێشا نوكه يا بيرتيژييا ده‌ستكرد، مژارێن گه‌له‌ك گرنگن د ناڤ ڕاگه‌هاندن و ره‌وشه‌نبيرييا كورديدا، نه‌مازه د ديالێكتا كرمانجيێ ژوورى (ده‌ڤه‌را به‌هدينان) دا، كو گه‌له‌ك كێماسى تێدا هه‌نه، ل دۆر ڤان مژارێن گرنگ، مه ب فه‌ر ديت بۆچوونێن ئه‌كاديمى و پرۆفيسۆر دكتۆر شێرزاد سه‌برى وه‌ربگرين، له‌وا ئه‌ڤ ديداره ساته سازكرن. ناڤبرى خودان كۆمه‌كا په‌رتووكانه كو هژمارا وان دبنه (20) په‌رتووكێن ئه‌كاديمى ل دۆر زمان و زمانڤانيێ، ديسان به‌رى چه‌نده‌كێ د سميناره‌كێ دا ب درێژى ل دۆر كارتێكرنا بيرتيژييا ده‌ستكرد ل سه‌ر زمانێ كوردى ئاخفتبوو.
– زمانێ كوردی د قووناغا گەشەكرنێ دایە یان بەر ب قووناغا مرنێڤە دچیت؟
– ب ڕاستی مەترسییا ژناڤچوونێ ل گەل گەلەك زمانان هەیە، ب تایبەتی ئەو زمانێن ل گەل پێشكەڤتن و پێدڤییاتییێن سەردەمێ خۆ نەگونجن. وەكو: هەبوونا تەكنۆلۆجیایێ، نەبوونا ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی، نەبوونا ژێدەرێن پێدڤی…هتد. د ئەڤی بواریدا ڕێكخراوا یۆنسكۆ ئاماژە ب ئەوێ چەندێ دایە، كو هەر دو حەفتییان زمانەك ژناڤدچیت، ئەڤجا ئەڤ 7000 زمانێن نوكە د جیهانیدا هەین، پشتی چەند سەد سالەكێن دی چەند دێ ژێ مینن. ب دیتنا من زمانێ كوردی وەكو ناڤەندەكێیە دكەڤیتە د ناڤبەرا مرنێ و مانێدا. ئەو ژی یا د دەستێ مە دا، ئەگەر مە خزمەتا ئەوی كر، دێ زیندی مینیت، ئەگەر نە، دێ بەرۆڤاژی بیت.
– چاوا زمان گەشەیێ دكەت؟ چ یا فەرە بۆ زمانی كوردی – نەخاسمە دیالێكتا كرمانجییا ژووری- بهێتە كرن دا پتر گەشەیێ بكەت؟
– زمان ب ڕێكا خزمەتكرنا ئەوی گەشەیێ دكەت و ژ گەفێن مرنێ ڕزگاردبیت. ئەڤجا ئەز دبینم، كو زمانێ كوردی ب گشتی و دیالێكتا كرمانجییا ژووری ب تایبەتی ل ئەوی دەمی دێ زێدەتر گەشەیێ كەن و دێ یێ گونجای بن بۆ ئەڤی سەردەمی، ل دەمێ ئەم خەمەكا مەزن ژێ بخوین و خزمەتا ئەوی د هەمی لایەناندا بكەین، ب تایبەتی دیالێكتا كرمانجییا ژووری. وەكو خزمەتكرنا ئەوی د تۆڕێن سۆشیال میدیا و وێكوپیدیا و وەرگێڕانا ئامیری و بیرتیژییا دەستكرد و هەمی ئەپلیكێشن و تەكنۆلۆجیایێن سەردەمیدا…هتد. زێدەباری نڤێسین و وەرگێڕانا پەرتووكان ب گشتی.
– وەكو تایبەتمەندییا تە ل دۆر زمانڤانییا كوردییە، ئەرێ ئەم شیاینە ببینە خودان ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی یان هەر ئێك وەكو خۆ دنڤيسیت؟
– ئەگەر ئەم بەحسێ دیالێكتا ناڤەڕاست بكەین، هەتا ڕادەیەكی ئەوان ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی بۆ خۆ چێكرییە، بەلێ دیالێكتا كرمانجییا ژووری ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی نینە و پێدڤییە هەمی هەول بهێنە دان، كو ئێكەم پێنگاڤ مە ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی هەبیت.
– داكو ڕێنڤيس هەمی نڤيسه‌ر وەكو ئێك بنڤيسن چ بهێتە كرن؟
– دڤێت پرۆژەیەك بهێتە ئامادەكرن و هەمی سازییێن ئەكادیمی و ڕەوشەنبیری ل سەر ڕێكبكەڤن و بڕیارێ بدەن، كو ل دویڤ ئەوێ ڕێنڤيسێ بچن و ب جهبهینن. بێكو ل هێجەت و بیانۆیان بگەڕهن، چونكی چ ئەلفابێ د جیهانێدا نینن، كو كێماسی تێدا نەبن. ئەڤە ژ لایەكێڤە و ژ لایەكێ دیڤە خەلك و نڤيسه‌ر و ڕاگەهاندن و سازییێن حكومی و ڕەوشەنبیری ب جهبینن و ئەگەر پێدڤیكر، كو خۆل بهێنە ڤەكرن، داكو پتر ل بەر خەلك و نڤيسه‌ران…هتد ب سانەهی بكەڤيت، ل ئەوی دەمی ئاسايی یە خۆل ژی بۆ ئەڤێ مەرەمێ بهێنە ڤەكرن.
– شیرەتێن تە بۆ زمانڤانییێ د ڕاگەهاندن و ڕۆژنامەڤانییێدا، چ بۆ رۆژنامەنڤيسان بهێتە كرن كو ب كوردییەكا پاقژ و دروست بنڤيسن؟
– دڤێت زمانڤان ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی ل دەستپێكی بدانن، داكو ڕۆژنامەڤان ژی ل دویڤ بچن. ئەڤجا شیرەتان من ئەوە ل دەمێ ڕێككەڤتنەك ل سەر ڕێنڤيسەكا ئێكگرتی هاتە كرن، پێدڤییە ڕۆژمەڤان و هەمی كەس پێگیرییێ پێ بكەن.
– پاشەرۆژا دیالێكتا كرمانجییا ژووری چاوا د هەلسەنگینی؟
– ئەگەر ڕەوشا ئەوێ وەكو یا نوكە بیت، ئەز خراب دبینم و ئەگەر خزمەتەكا پتر ژ لایێ حكومەت و ڕەوشەنبیر و نڤيسه‌رانڤە…هتد هاتە كرن، ل ئەوی دەمی دێ پتر گەشبینم.
– گەلەك زمان خۆ نوی دكەن و هندەك ژی بەر ب مرنێڤە دچن، تۆ زمانی كوردی ل كیشك خانێ ددانی؟
– هەر وەكو بەری نوكە من گۆتی د ناڤبەرا هەر دویاندایە، ئانكو نویكرنا ئەوی ل سەر مللێن مەیە و دڤێت ئەم خزمەتا زمانێ خۆ پتر بكەین، داكو یێ گەشەداربیت و بۆ سەردەمێ پێشكەڤتن و تەكنەلۆجیایێ گونجای بیت.
– ئەرێ ئاساییە پتر ژ زمانەكێ ستاندار ل دەڤ مللەتەكی یان ل وەلاتەكی هەبیت؟
– بەلێ ئاساییە پتر ژ زمانەكی یان دیالێكتەكا ستاندەر ل ئێك وەلاتی هەبن. بۆ نموونە:
أ-زمانێن ستاندەرد:
1- ل هندستانێ 22 زمان ستاندەردن. وەكو: ئینگلیزی، هندی، كەشمیری، بنجابی، تامیلی، ئۆردۆ..هتد.
2- ل باشوورێ ئەفریقیا 11 زمان ستاندەردن. وەكو: ئینگلیزی، زۆلۆ، خۆسا، تسۆنگا…هتد.
3- ل فلندا 2 زمان ستاندەردن. وەكو: زمانێ فنلەندی و سویدی.
4- ل سوێسرا 4 زمان ستاندەردن. وەكو: ئەلمانی، ئیتالی، فەرەنسی، ڕۆمانش.
ب- دیالێكتێن ستاندەرد:
1- ل نەرویج: ئەڤ دیالێكت و زمانە ستاندەردن: ئێك: زمانێ نەرویجی: أ- بوكمول: كاریگەرە ب دانیماركییێ، ب- نینۆشك: بریتییە ژ دیالێكتێن نەرویجییێن كەڤن . دوو: سامییا باكوور.
2- ل چینێ: ماندرین زمانێ ستاندەردە ل هەمی چینێ، ل گەل دیالیكتا كانتۆنی كو ستاندەردە ب تنێ ل هونگ گونگ و ماكاو.
– ئه‌رێ هندەك زمان مرینە؟
– بەلێ ئەگەر تەماشەی مێژوویا زمانان بهێتە كرن، گەلەك زمان مرینە، ژبەركو ئاخڤتن و نڤيسین نوكە پێ ناهێنە كرن. وەكو زمانێ سومەری، زمانێ ئەكەدی، زمانێ بابلی، زمانی توكی ل چینی، زمانی غوتی، زمانێ ئیترۆی ل ئیتالیا، زمانی هیرۆگلیفی ل مسرێ، زمانێ كەنعانی ل بیلاد ئەلشام، زمانێ مایا یێ كلاسیكی …هتد.
– مەترسییا بیرتیژییا دەستكرد ل سەر ئێخستن و پشتگوهـ ئێخستنا زمانان هەیە؟ – هەر وەكو بەری نوكە مە دیاركری، بەلێ. ب دیتنا من مەترسی هەیە، كو بیرتیژییا دەستكرد هێدی هێدی هندەك زمان و دیالێكتان ژناڤببەت، ب تایبەت ئەو زمان و دیالێكتێن نەشیاین بچنە د ناڤ تۆڕا بیرتیژییا دەستكرد دا، چونكی ب بوورینا دەمی، خودانێن ئەڤان دیالێكت و زمانان دێ بێ ئومێدبن ژ زمان و دیالێكتێن خۆ، چونكی دێ ئەو باوەری ل دەڤ ئەوان دروستبیت كو زمان و دیالێكتێن ئەوان نەشێن بەرهەنگاری تەكنۆلۆجیاییێ ببن و بكێر سەردەمێ ئەوان ناهێت و نەچاردبن زمان و دیالێكتێن دی بكاربهینن و زمان و دیالێكتێن خۆ پشتگوهـ بهاڤێژن.
– ئەرێ پێزانینێن پێدڤی ب دیالێكتيیا ناڤەڕاست و دیالێكتا كرمانجییا ژووری تێرا هەر كارەكی یان بابەتەكی د ئەپلیكێشنێن بیرتیژییا دەستكردا هەنە، دەمی مرۆڤ پێدڤی دبیتێ؟
– ب شێوەكێ گەلەك پێشكەڤتی نەخێر. دیالێكتا ناڤەڕاست پتر یا خۆ گونجاندی و خزمەت یا كری و یا باشە و تێرا هندەك كار و بابەتان هەیە و د پترییا ئەپلیكێشناندا هەبوونا خۆ هەیە، ژبەر هندێ هەلسەنگاندنەكا ئەرێنی بۆ دهێتە كرن. سەبارەت دیالێكتا كرمانجییا ژووری: كرمانجییا ستاندەردا باكۆری و شێوەزارێ بەهدینی خۆ گونجاندنا ئەوان ل گەل هەمی ئەپلیكێشنان كێمترە، ب تایبەتی شێوەزارێ بەهدینی، پێدڤییە پتر د ئەڤی بیاڤیدا خزمەت بهێتە كرن، داكو پتر گونجایی بن ئەڤە ژ لایەكیڤە و ژ لایەكێ دیڤە پێزانینێن تێدا د كێمترن ب بەراورد ل گەل دیالێكتا ناڤەڕاست.
– نوكە بیرتژییا دەستكرد گەلەك یا بەلاڤبوویی، دەربارەی دیالێكتا كرمانجییا ژووری، ئەم دبینین تێدا یا لاوازە، هوین چاوا دبینن و چ بهێتە كرن؟
– ئەز دبینم دڤێت جهەتەك پێ ڕابیت و یا پێدڤی بۆ بكەت. وەكو داتا و كەرەستەیی بكەنە د ناڤ پێكهاتەیێن تەكنەلۆجیایێدا و ڕێكێن پێدڤی ئەنجامبدەن، داكو د هەمی ئەپلیكێشناندا ئەكتیڤ و كارا بیت، ئەڤە ژی پێدڤی ب پرۆگرامساز و شارەزایێن زمانی هەیە و پالپشتییا جهەتەكێ دیار هەیە، چونكی دڤێت تیم ب ئەڤی كاری ڕابن و د ماوەكێ دیاركریدا دێ شێن ئەڤێ چەندێ ئەنجامبدەن.
– بیرتیژییا دەستكرد چەند د خزمەتا زمانی كوردیدایە؟
– خزمەتا دیالێكتا ناڤەڕاست پتر ژ یا ژووری كرییە، ژبەر هەبوونا پتر داتا و كەرەستەیان د پێكهاتەیێن تەكنلۆجیایێدا و ئەڤ چەندە ژی دبیتە ئەگەر، كو ئەو پتر خزمەتا دیالێكتا ناڤەڕاست بكەت. ئانكو ئەم دشێین بێژین ئەگەر تە خزمەتا زمانێ خۆ ب گشتی و د تەكنۆلۆجیایێدا ب تایبەتی كربیت، ئەو ژی دێ خزمەتا د پێشكێشكرنا زانستیدا كەت.
– ب دیتنا تە بیرتیژییا دەستكرد دبیتە ئەگەرێ ژناڤچوونا زمانی یان دیالێكت و شێوەزاران؟
– ب دیتنا من ب شێوەیەكێ نەڕاستەوخۆ بیرتیژییا دەستكرد دبیتە ئەگەرێ ژناڤچوونا زمان یان دیالێكت و شێوەزاران، ئەوژی ئەگەر هەبوونا خۆ ل سەر ژیرییا دەستكرد نەبوون و ئەڤەژی خزمەت و ماندیبوون پێدڤێت، هەتاكو هەبوونا ئەوان كارا و ئەكتیڤ بیت ل سەر ژیرییا دەستكرد، چونكی ئەگەر نەبن، بهایێ ئەوی زمانی د تەكنەلۆجیایێدا دێ كێم بیت، ئەڤە ژی هێدی هێدی دبیتە ئەگەرێ بێ بهاكرنا ئەوی زمانی و پشتگوهئێخستنا ئەوی.
– بۆچی دیالێكتا ناڤەڕاست ل سەر پترییا ئەپلیكێشنێن ژیرییا دەستكرد هەیە و شێوازێ بەهدینی هەبوونا ئەوێ كێمترە؟
– بۆ دیالێكتا ناڤەڕاست ئەوان پتر خزمەت د بیاڤێ نڤيسینێدا كرییە و داتا و كەرەستێن ئاخڤتنێ و نڤيسینێ ب نەڕاستەوخۆیی چووینە د ئەپلیكێشنێن بیرتیژییا دەستكرد دا، ئەو ژی ب ڕێكا كاركرنا ئەوان د دیچیتالكرنا كەرەستەیێ نڤيسی و دروستكرنا فەرهەنگێن ئەلكترۆنیدا و بەشداریكرن د وەرگێڕانا گۆگلیدا و چوونا د ناڤ ویكیپیدیایێدا و ئەلكترۆنیكرنا فەرهەنگان و چێكرنا مالپەرێن ئەلكترۆنی… هتد و تۆماركرنا ئاخڤتنێ ب ڕێكا پێكهاتەیێن تەكنۆلۆجی و كرنا ئەوێ د ئەپلیكێشنێن سۆشیال میدیایێدا…هتد.
– د وەرگێڕانێدا بیرتیژییا دەستكرد چ ڕۆلەك هەیە و چ مەترسی ل سەر وەرگێڕێ مرۆڤ هەیە؟
– بیرتیژییا دەستكرد ڕۆلەكێ كارا و دیار هەیە و تاڕادەیەكێ باش وەرگێڕانەكا باش دكەت و ئەڤەژی بێگومان دێ بیتە ئەگەر، كو ڕۆلێ وەرگێڕێ مرۆڤ هێدی هێدی كێم ببیت و ل دووماهیكێ هەر نەمینیت.
بايۆگۆافيا نڤيسه‌ری:
– ل سالا 2000 بوویە قوتابییێ كۆلیژا ئادابێ ل پشكا كوردی ل زانكۆیا دهۆك.
– ل سالا 2004 ل كۆلیژا ئادابێ، ل زانكۆیا دهۆكێ وەكو فەرمانبەر هاتیە وەرگرتن.
– ل سالا 2008 بوویە مامۆستا پشتی ماستەر ل هەمان پشكێ خواندی، پاشی بوویە بڕیاردەرێ پشكا زمانێ كوردی ل هەمان كۆلیژێ.
– ل سالا 2014 بوویه سەرۆكێ پشكا زمانێ كوردی ل كۆلیژا پەروەردەیا بنیات ل زانكۆیا دهۆك و هەتا 2023.
– ل سالا 2012 دكتۆرا ب زمانێ كوردی ل زانكۆیا سۆران ب دەستڤەهینا. پاشی د بەرا پشكا زمانێ ئینگلیزی خواند.
– ل سالا 2014 هەتا 2019 سكرتێرێ گۆڤارا زانكۆیا دهۆكێ بوو.
– نوكە سەرۆكێ ئەڤان لیژنایە:( لیژنا دانان و وەرگێڕانا پەرتووكان ل زانكۆیا دهۆك). (لیژنا كوردۆلۆجییێ ل زانكۆیا دهۆك). دیسان ڕاگرێ سەنتەرێ ڤەكۆلینامە ب وەكالەت ل زانكۆیا دهۆك. ناسنامێن زانستی یێن وەرگرتین. ئەڤەنە:
- مامۆستایێ هاریكار:2008.
- مامۆستا:2013.
- پرۆفیسۆرێ هاریكار:2017.
- پرۆفیسۆر: 2023.
به‌رهه‌مێن وی یێن چاپكری:
أ– پەرتووك:
- زمانڤانییا تیۆری، ب هەڤپشكی ل گەل مامۆستا (عەبدولسەلام نەجمەدین)ی یا هاتییە نڤێسین و ل دەزگەها سپیرێز،ل دهۆكێ، ل سالا 2011 یا هاتییە چاپكرن.
- زمانڤانییا كارەكی، ب هەڤپشكی ل گەل مامۆستا (عەبدولسەلام نەجمەدین)ی یا هاتییە نڤێسین و ل دەزگەها سپیرێز، ل دهۆكێ، ل سالا 2011 یاهاتییە چاپكرن.
- واتا د ناڤبەرا سیمانتیك و پراگماتیكێدا، د بنەرەتدا ناما ماستەرا ئەوی بوو،
- نوكە بوویە پەرتووك و ل سالا 2011 ل دەزگەها سپیرێز ل دهوكێ یا هاتییە چاپكرنڤ
- ڕازیكرن د گوتارا ڕامیاریدا(ڤەكۆلینەكا پراگماتیكییە) نوكە بوویە پەرتووك و هاتییە بەلاڤكرن.
- زمانەوانی سیاسی ب هەڤكاری ل پ.ه. عەبدولواحید موشیر دزەیی هاتییە بەلاڤكرن.
- پراگماتیك، 2014، ئەكادیمای كوردستان بەلاڤكریە.
- واتاسازی، 2015،چاپخانا خانی، دهۆك. ل پەرتووكخانەیا جزیری هاتییە بەلاڤكرن.
- وشەسازی، 2016، ب هەڤكاری ل گەل مامۆستا ئاراز منیب.ل دەزگەها نالبەند هاتییی بەلاڤكرن.
- فەرهەنگا پەیڤێن هەڤبێژ د زمانێ كوردیدا، 2017،ب هەڤكاری ل گەل مامۆستا محمد عبداللە ئامێدی. ل پەرتووكخانا جزیری هاتییە بەلاڤكرن.
- فۆنەتیك، 2018، ب هەڤكاری ل گەل د.عبدالسەلام نەجمەدینی، ل دەزگەها نالبەند هاتییە بەلاڤكرن.
- فۆنۆلۆجی، 2019، ب هەڤكاری ل گەل د.عبدالسەلام نەجمەدینی، ل دەزگەها نالبەند هاتییە بەلاڤكرن.
- شرۆڤەكرنا گوتارێ، 2020، ل ئیرانێ هاتییە چاپكرن.
- زمان و هۆشداریكرن، 2021، ب هەڤكاری ل گەل م. دلڤین خالد، پەرتووكخانا گازی.
- ژ واتایێ بۆ واتایێ، كۆمەكا ڤەكۆلینایە، 2023، پەرتوكخانا گازی.
16 تیۆرا كریارێن ئاخڤتنێ، 2022، پەرتووكخانا گازی.
- لیكسیكۆلۆجی، 2023، ب هەڤكاری ل گەل د.زێڕین خورشید، پەرتووكخانەیا بەهدینان
- تیگەهشتنا پراگماتیكی، 2024، پەرتووكخانەیا بەهدینان.
- تێگەهێن پەشێمانی، لێبوورینخواستن و ڕەتكرنێ د زمانێ كوردیدا، 2025، ب هەڤكاری ل گەل د.ئەیاد فەیزوللا عوسمان، پەرتووكخانا گازی.
- چەند بەرپەرك ژ كریارێن ئافەریلێكرن و سۆپاسیكرن و پیرۆزباهیكرنێ، 2025، ب هەڤكاری ل گەل د.ئەیاد فەیزوللا عوسمان، پەرتووكخانا گازی.
ب- ڤەكۆلینێن ئەكادیمی:
هژمارا ڤەكۆلینێن ئەكادیمی یێن ل گۆڤارێن ئەكادیمی بەلاڤكرين: (46)ن. دو ژ ئەوان ب زمانێ ئینگلیزینە.
ج- ڤەكۆلین و وتار:
هژمارەكا ڤەكۆلینان ل گۆڤارێن دەڤەرا بەهدینان هاتینە بەلاڤكرن. وەكو:
- بەراوردەكا زارناسی د ناڤبەرا دەڤۆكێن دهۆك و سێمێلێدا، گوڤارا (پەیڤ).
- پراگماتیك و شرۆڤەكرنا گوتارێ، گوڤارا (مەتین).
- هێما: بنەما و ڕەگەز، گوڤارا (پرێز) يا زانكۆيا زاخۆ.
- یۆفیزم د سیاسەتێدا، گوڤارا (ڕۆژا نوو).
