گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مەتین
مژارا خانی، مژارەكا ڤەكری یا هەیڤانەیە، ژ لایێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ دهێتە برێڤەبرن، هەر جار دۆسێیەكا گەرم یا رۆژەڤێ، گەنگەشە و بنكۆل دكەت. ل رۆژا چارشەمبی رێككەفتی ١٣ێ کانوینا ئێکێ یا 2023ێ، ژ بۆ سێیەم مژارا ڤی سەکۆیێ هەیڤانە، هەژمارەکا کەسێن بژاردە ژ شرۆڤەکارێن سیاسی و ئەکادیمیستان مێهڤان کربوون، داکو ل دۆر مژارا “ گەفێن ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی ل هەرێما کوردستانێ” دیتن و بۆچوونێن خۆ خویا بکەن
مژارا ڤێ جارێ ب رێڤەبەرنا پرۆفیسور دکتۆر ئیبراهیم ئەحمەد سمۆ بوو..
ل بەراهیێ، رێڤەبەرێ مژارێ رێخۆشکرنەک ل سەر مژارێ پێشکەشکر و بەحسی گرنگییا دەستنیشانکرنا ڤی بابەتی کر و گۆت: «هەر چەندە مژار (ئاساییشا نەتەوەیی) خواندنەکە هەتا رادەیەکێ گیروو بوویە بەلێ پێدڤییە گرنگی پێ بهێتە دان.. لەوڕا ژی ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ یا سەر ب بەشێ رەوشەنبیری و راگەهاندنا پارتی دیموکراتی کوردستان گرنگیێ پێ ددەت.»
پاشڕا، ناڤبری دیارکر، کو «مخابن هندەک ژ کەسێن خۆ ب رەوشەنبیر دزانن، وەسا دبینن کو چێنابیت دوالیزیمی دنێڤبەرا وەڵاتی و نەتەوێ دا بهێتە دروستکرن، هندەکێن دی پتر دچن و دیاردکەن، کو مللەتەکێ بۆ دەهان ساڵان ژێک دویرکەفتی، چەوا دێ گەهتە ئێک.. لڤێڕە، ل سەر مە ئەرکە کا دی چەوا ژێکجودابوونێ گەهینینەڤ ئێک و دێ چەوا خۆ ژ مەترسیێن نەحەزێن دۆزا نەتەوی یا کوردی پارێزین.»
دکتۆر سمۆ، خویا ژیکر، کو: «ئەم ل ڤێرە داکوکیێ ل سەر لایەنێ نەتەوەیی دکەین و لایەنێ سنورێن راکێشایی و دەستکرد ژی ژبیر ناکەین دیسان نەخشەیێن دیرۆکی ژی دزانین چونکی دۆرهێلێ ئەڤرۆ یێ جودایە.. نەتەوە کاکلکا ئاخڤتنا مەیە و کاکلکا هەر ژیانەکێ وەڵاتە و بێی ئازادییا مللەتی تەمام نابیت ب مەرجەکی دروشمێن نشتیمانی د نەرم بن و دویر بن ژ زڤری و تۆڕەکرنا مللەتێن دی نەمازە ئەو وەڵاتێن کورد تێدا دژین..»
دکتۆر ئیبراهیم سمۆ، کو رێڤەبەرێ مژارا خانی یا ڤێ جارێ بوو گۆت: «مەبەست ژ ڤان سمینار و پەنەڵان ئەوە، کو ئەم هەمی نڤیسەر و رەوشەنبیر یێن پەیوەندیدار ب ڤی بیاڤی، دەستان بدەینە هەڤ و هەڤکارییا هەڤدو بکەین ژ بۆ نڤیسینەڤا دیرۆکێ و پشکداریکرنێ و هەر ئێک ل گۆری جهـ و بەرپرسیارییا خۆ و ل سەر شاشەیێن تی ڤی و ل سەر بەرپەڕێن رۆژنامە و گۆڤاران بەڵاڤ بکەین و تشتێ ل پشت پەردێ ئاشکرا بکەین و ڤی بابەتێ گرنگ بێخۆدان و گرنگیدان نەهێلین داکو هەمی پێکڤە بزاڤێ بکەین کەسایەتییەکێ تژی ژییاتی، کو داخوازکارێ قەوارەیێ سەربخۆ بیت و وەلائا وی بۆ وەلاتی و نەتەوێ بیت، ئاڤا بکەین. ئەڤ رەوشەنبیرییە نە یا نوی یە بەلکو رەنگە بۆ گەنگەشەکرن و دانوستاندنێ د سمینار و پەنەڵان دا تا رادەیەکێ یا نوی بیت.»
ئیحسان ئامێدی، بەرپرسێ ناڤەندا خانی یا ڕەوشەنبیری و راگەھاندنێ ل سەر ڤێ مژارێ گوت: «ھەرێما كوردستانێ ئەو قەوارەیێ سیاسی، نەتەوەیی یێ دەستووری یە د چارچۆڤێ عێراقا فیدڕالی دا، بەلێ خەلكێ ھەرێمێ مللەتەكێ جودا یە ژ خەلكێ وێ دەولەتا دبێژنێ عێراقا فیدرال. ھەرێما كوردستانێ بەری ھەر تشتی دەربڕینێ ژ ھەبوونا وی خەلكی دكەتن یێ جودا ژ خەلكێ دی یێ عێراقێ، كو دبێژنێ كورد وەكو مللەت و كوردستانی وەكو قەوارە و نشتیمان».
ئیحسان ئامێدی بەحسی وێ خەبات و قوربانیدانێ، کو مللەتێ مە پێجەمت ئاڤاکرنا ئەڤرۆ و ئازادیێ داین و لێ فاکتەرێ دەرەکی ژی رۆل هەبوویە و گۆت: «دڤێت ژ بیر نەكەین؛ فاكتەرێ دەرەكی ژی گەلەك یێ گرنگ بوویە و ئەم دشێین بێژین، کو سەرھلدان و رەڤا مە یا ملیونی ل گەل بێیارا جڤاتا ئەولەھییا نیڤدەولەتی یا ژمارە ( 688) ل 5ی نیسانا 1991ێ، ئەوا د دەرحەقێ عیراقێ دا ھاتیە دان، بوونە تەمامكەرێن ئێكدو و ھەرێما كوردستانێ ژێ ھاتە بەرھەمئینان و ئەڤێ ھەرێمێ ب ھەمی رێكان و د بن ھژمارەكا مەزن یا ئابلۆقەیێن سیاسی و ئابووری شیا خۆ بگەھینیتە قووناغا ژ ناڤبرنا رژێما عیراقێ، كو ئەمریكا و ھەڤپەیمانێن وێ ل ساڵا 2003ێ عیراق ئێخستە د قووناغەكا دی یا دیرۆكی یا سیاسی دا.»
ناڤبری ب ھەمان شێوە بەردەوامی دا ئاخفتنا خۆ و گوت: «قووناغا سیاسی یا عیراقا فیدرال ل پشتی ساڵا 2003ێ نە وەكو كورد د ئاستێ خواست و حەزا مە دا بوویە، كو كارەكتەرەكێ سەرەكی بوو د ژ ناڤبرنا رژێما بەعس و دانانا عیراقا نوی و دەستوورێ وێ دا. كورد ل عیراقێ و قەوارێ ھەرێما كوردستانا عیراقا فیدرال پشتی ژ ناڤچوونا رژێما بەعس تویشی گەلەك گەفێن دی ھاتنە كرن، كو جھێ داخێ یە ئەڤە ھەمی ژ لایێ دەستھەلاتا عیراقێ ڤە ھاتنە ئاراستەكرن و عیراق بخۆ دروستكەرا ڤان قەیرانێن ئەمنی و ئابووری و سیاسی بوویە ل بەرامبەری ھەرێما كوردستانێ.»
ئیحسان ئامێدی ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی یا كوردستانێ و ئەو گەفێن ھەین گوت: « گۆمان تێدا نینە، مادەم ھەرێم ھەیە و ناڤێ وێ كوردستانە و د ناڤ ڤێ جۆگرافیا ئاسێ و د ناڤ ڤان مللەتێن دەردۆر دایە، ئانكۆ گەف ژی یێن ھەین و دێ ھەبن. ژ رویێ زانستی ڤە و ل گۆر دیتنا من ئەم دشێن ڤان گەفان د سێ ئاستان دا پۆلین بكەین؛ گەف ل سەر ئاستێ ناڤخۆیی، گەف ل سەر ئاستێ ھەرێمی و گەف ل سەر ئاستێ نیڤدەولەتی و ئەم دشێن ھەر ئێك ژ ڤان فاكتەران بۆ چەند تایبەتمەندی، توخمان دابەش بكەین؛ نەبوونا جڤاكەكێ ھەڤگرتی د ناڤ تەخ و چینێن جودا یێن كوردستانێ دا ئێك ژ مەزنترین گەفێن ئاساییشا نەتەوەیی نە ل سەر ئاستێ ناڤخۆ ل كوردستانێ و ھەر ئەڤ چەندە دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو تاكێ مە ل بەرامبەر ئەركێن خۆ یێن نەتەوەیی – نشتیمانی خۆ بەرپرس نە بینیت و ئەم نە شیاینە باژێری بكەینە مەلبەندێ ئێكگرتن و تێكەلكرنا بیروڕایێن جودا جودا یێن مە. ھەروەسا دیمۆكراتییا مە، ئەوا ھەتا نھا نە كەتیە سەر رێكا خۆ یێ دورست، ھەڤركیێن سیاسی د ناڤبەرا پارت و ئالیێن سیاسی یێن كوردی دا، قەبویل نەكرنا فرەرەنگیێ، بێزاربوونا جادێ ژ ھندەك پرسێن جڤاكی – سیاسی و ئابووری، كو ئەو ژی بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ ھشیارییا وی یا نەتەوەیی – نشتیمانی لەنگ و سست ببیت.
دیسان ل سەر ئاستێ ھەرێمی ژی؛ یا رۆهن و ئاشكرایە، كو ب مخابنی ڤە جۆگرافیا سیاسی یا كوردستانێ و پێگەھێ وێ یێ جۆگرافی بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو مەترسیەكا بەردەوام ل سەر ئاساییشا مە یا نەتەوەیی ھەبیت، ھەروەسا ھەبوون و دورستبوونا قەوارەیەكێ سیاسی د دیدا وەلاتێن جیران و ھەڤسۆیێن مە بوویە فۆبیایەكا گەلەكا مەترسیدار ل دەڤ خەلكێ بیانی، كو ب بیانوویا ھەبوونا قەوارێ سەربخۆ یێ سیاسی یێ كوردی ل سەر ئاساییشا وان یا نەتەوەیی بوویە رێگریەكا گەلەك مەزن و مەترسیدار ل بەرامبەری مە، ئەگەر ھندەك جاران و د ھندەك قووناغان دا ھاریكارییا شۆرشا كوردی كربیت ژی، بۆ وێ چەندێ بوویە، كو كوردان وەكو كارتێن گڤاشتنێ ب دژی ئێكدو بكاربینین، ئەگەر نە ئەو ژ ھەمی ئالیێن خۆ یێن سیاسی – ھزری ڤە د جودا بن، بەلێ دژایەتییا كوردان بوویە خالا لێكنێزیككرنا دوژمنێن مە.»
پاشڕا ژی مامۆستا ئیحسان ئامێدی، بەحسی مەزنترین گەف ل سەر ئاستێ نیڤدەولەتی ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی یا كوردان کر و گۆت: «ھەتا نھا ژی ئێك وەلات، نە یێن بھێز، ئەوێن جێھانێ و سیاسەتا وێ بریڤە دبەن و نە ژی یێن دی یێن ئەندامێن رێكخراوێن گرنگ یێن نیڤدەولەتی د رازی نینن، دەست ژ وان رێككەفتنان بەردەن، یێن ل سەر كوردان و كوردستانێ ھاتینە برێڤەبرن، ئەڤە ژ زەھاو ھەتا سایكس – بیكو و سان – ریمۆ، سیڤەر و لۆزان و ھەتا نھا، ئانكو بەرژەوەندیێن وان یێن ھەڤپشك د سەر دۆزا نەتەوایەتی و نشتیمانی یا كوردستانێ رایە، لەوما ژی ل گور دیتنا من پێدڤیە ئەم خۆ بكەینە پشكەك ژ بەرژوەندیێن زلھێزان ل دەڤەرێ بۆ وێ چەندێ ئەم و ئاساییشا مە یا نەتەوەیی د ڤێ جۆگرافیا تژی شەر و شۆر را بھێتە پاراستن، مە میساقەكێ مللی و ئارمانجەكا ھەڤپشك بۆ پاشەرۆژا سیاسی یا خۆ ھەبیت.»
عەبدۆللا كۆڤلی شارەزا د ئاساییشا نەتەوەیی دا بۆ پشکداربوویێ مژارێ گوت: «ئاساییشا نەتەوەیی ئەو گەفە یا ل بەرامبەر قەوارەیەكێ سیاسی د ھێتە برێڤەبرن، كو قەوارەی نەچار دكەتن ب پێڕابوونا ھندەك ھەلسۆكەوتان بۆ پاراستنا خۆ. ئەڤە ئەگەر ئەم بەحس ل عیراقێ بكەین و د چارچۆڤێ وێ دا ھەرێما كوردستانێ، كو ئەڤە ژ ساڵا 1921 و ھەتا نھا و سەرەڕای وێ چەندێ، كو بۆ گەلەك جاران سیستەمێ سیاسی ل عیراقێ ھاتییە گھۆرین، بەلێ ب چ ئاوایان ھزرا وان ل بەرامبەر كوردان و دۆزا وان نە ھاتییە گھۆرین. ئەڤە ژی بەلگەیە ل سەر وێ چەندێ، كو ژ دایكبوونا عیراقێ و چەوانییا دامەزراندنا وێ ب چ ئاوایان، نە یا سرووشتی و ساخلەم بوویە، لەوما ژی ب ل سەر بنیاتێن ھزری و زانستی دانپێدان ب كوردان نە ھاتییەكرن نە ژ لایێ حكومەتا پاشایەتی، نە ژ لایێ ئینتیدابا بەرییتانی، نە ژ لایێ بەعسی و نە ژی لایێ عەقلیەتا شیعی یا، كو پشتی ساڵا 2003ێ حكومڕانییا عیراقێ گرتییە دەست و ھەمی دەمان ئەڤ ھاولاتییە (كورد) وەكو ھاولاتیێ پلە دو ھاتییە ھژمارتن و سەرەدەری د گەل دا ھاتییەكرن.»
ناڤبری زێدەتر گوت: «وەكی مە ل سەری ژی دایە دیاركرن؛ دەستھەلاتا عیراقێ ژ ساڵا 1921ێ و ھەتا نھا دویڤچوون بۆ چەوانییا لێدانا ئاساییشا نەتەوەیی یا كوردی كرییە و ھەولدایە بنیاتێ ئابووری، ژینگەھ، جەستە، دەروونێ خەلكی ژ ناڤ ببەن. ئەم دشێن بێژین بنیاتێ ھەرە گرنگ یێ ھەوێن ئەنفالان ژی ل ساڵا 1988ێ ئارمانج ژێ لێدانا بنیاتێن ئاساییشا خەلكێ كوردستانێ بوویە.»
عەبدۆللا كۆڤلی بەردەوامی دا ئاخڤتنا خۆ و گوت: » فۆرم و شێوەیێ سەرەدەرییا ھزرا سیاسی و رەگەز پەرستی یا عیراقێ ل گۆر گھۆرینا كەش و ھەوایێ سیاسی ل كوردستانێ ھاتییە گھۆرین، تێبینی بكەین؛ پشتی سەرھلدانا پیرۆز و رەڤا ملیونی یا خەلكێ كوردستان و پاشی دەستنیشانكرنا ھێلا 36 یا دژە فڕینێ ل ھەرێمێ، حكومەتا بەعس كەتە د قووناغا دەستپێكرنا شەڕەكێ دەروونی دا ل گەل خەلكێ كوردستانێ، ھەروەسا گەلەك جاران بزاڤکر دربێن كوژەك ل رێكخراوێن نە حكومی یێن سەر ب نەتەوەیێن ئێكگرتی بدەین ل كوردستانێ بۆ وێ چەندێ؛ دید و بووچوونا وان ل بەرامبەری كوردستانێ بگھۆرن، ئەڤە زێدەباری وان ھەمی ئابلۆقەیێن ئێك ل دویڤ ئێك یێن حكومەتا عیراقێ ل سەر مە سەپاندین.»
ناڤبری د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا گوت: » وەرگرتنا دەستویری و رێدان ب بەزاندنا سنووران ژ لایێ حكومەتا عیراقێ ڤە ل بەرامبەر وەلاتێن جیران گەلەك كەڤنترە ژ دەركەتنا پەكەكێ و دانا دەستویردانا توركیا بۆ بەزاندنا سنووران ب درێژییا 20 كم ل ساڵا 1982ێ! ل گۆر نڤێسارەكا فەرمی، كو ژ سەرۆكایەتییا ئەركانێن لەشكەرێ عیراقێ دەركەتییە ل 2ی تیرمەھا 1963ێ، كو بۆ فەیلەقێن ئێك و دو ھاتینە ڤرێكرن و تێدا رێك ب ھەردو وەلاتێن ئیران و توركیا ھاتییە دان، كو ل ھەمی دەڤەرێن سنووری و ھەتا رەواندوز و ئاكرێ ژی دەستێوەردانێ ب ئارمانجا لێدانا بنگەھ و بارەگایێن شورشا ئیلۆنێ بكەن. شەرێ مە یێ مان و نەمانێ ل ساڵا 2003ێ كەتییە نویترین قووناغ، بەلێ ب مخابنی ڤە سیستەمێ سیاسی نە ل گۆر حەز و خواستا مە بوویە، وەكو كورد، ھەر چەندە؛ ئەم د دارشتنا دەستوور و نەخشەیێ ئیداری و سیاسی یێ عیراقا نویدا كارەكتەرێن بھێز و كاریگەر ژی بووین ، ئەگەر ئەم تێبینی بكەین، دێ بینین پشتی 2003ێ ھەمی گرۆپێن تیرۆرستی یێن بووینە گەف ل سەر ئاساییشا مە یا نەتەوەیی ل ھەرێمی ژ عیراقێ ھاتینە سەرچاوە گرتن، كو ئەڤە ژی بەلگەیە ل سەر لاوازییا عیراقێ و سیستەمێ وێ یێ سیاسی.»
دكتۆر ئیبراھیم عەلی كەڕۆ، مامۆستایێ زانكۆیێ ل سەر ھەمان مژار بۆ مەتین گوت: » مادەم مە ھەرێمەكا دەستووری – یاسایی – سیاسی ھەیە، كەواتە مە گەف ژی دێ ھەبن و یێن ھەین، مادەم مە گەف ھەبن؛ پێدڤییە مە ستراتیژییەكا توند یا بەرھەنگارییا ڤێ چەندێ ژی ب پلان و بەرنامە ھەبیت. ل گۆر زانستێن سیاسی؛ ئەم د شێین بابەتی ل سەر سێ ئاستان بدەینە بەر بەحس و ڤەكۆلینان و ل سەر بڕاوەستین:
1- دورستكرنا دیدەكا ھەڤپشك یا نشتیمانی.
2- دیاركرنا بەرژەوەندیێن بلند یێن ھەڤپشك.
3- دەستنیشانكرنا گەفان و چەوانییا بەرھەنگاربوونا وان.
ستراتیژیەت ئەو نەخشەرێكا دارشتییە، كو بۆ دەستەبەركرنا ھندەك ئارمانجێن دەستنیشانكری ار ل سەر دھێتەكرن و ئاساییشا نەتەوەیی ژی ھەبوونا قەوارەیەكێ سیاسی یە و پێرابوونا ھندەك كریارانا بۆ پاراستنا خۆ.»
ناڤبری د بەردەوامییا ئاخڤتنا خۆ دا گوت: » مە ل كوردستانێ بۆ پاراستنا بەرژوەندیێن بلند یێن نەتەوەیی پێدڤی ب دیدەكا نشتیمانی یا ھەڤپشك ھەیە، ل گۆر دیتنا من پرۆسا بڕێڤەبرنا سیستەمێ سیاسی و حكومڕانیێ ل ھەرێمێ ب فیفتی – فیفتی خرابتریت بژاردە بوو دەستھەلاتا ھەرێمێ ل پشتی سەرھلدانێ گرتییە بەر. سەرەرای پەككەفتنا سیستەمێ سیاسی یێ فیدرالی ل عیراقێ، بەلێ ب دیتنا من پێدڤییە كورد كار بۆ خورتكرنا فیدڕالیەتێ بدەتن ل عیراقێ، نەكو خۆ بھاڤێژیتە سیستەمێ كۆنفیدرالیێ، ژ بەركو؛ فیدرالی بخۆ د خۆ دا رامانا وێ چەندێ ددەتن، كو خۆ برێڤەبرنا خۆیەتی و پشكداریكرنە د ناڤەندێ دا، خۆ برێڤەبرنا مە یا د بن گەفێن ناڤەندێ دا، ھەر دیسان دیدێن دی یێن نشتیمانی پێك دھێن، ژ ئاساییش و سەقامگێری، یەكسانی و دادپەروەری د ناڤبەرا تەخ و چینێن ھەرێمێ بێی جوداھییا ھزری و رەگەزی، ھەبوونا ئابوورەكێ بھێز، پشت نە بەستن ئێدی ب ئێك ژێدەرێ داھاتی بۆ نمونە؛ پەترۆل، ھەولدان بۆ ئەندامبوونا مە د ھندەك كومەلە و رێكخراوێن نیڤدەولەتی دا و كورد و كوردستانیەتا مە خالا كومكرن و لێكنێزیكرنا مە یا بێی مەرج بیت.»
دكتۆر ئیبراھیم عەلی كەڕۆ، ل سەر فاكتەرێ دویێ، كو دیاركرنا بەرژەوەندیێن بلند و پاراستنا وایە گوت: « كاراكرنا پرۆسەیا سیاسی، پاراستنا سەروەریا سیاسی، پاراستنا یاسا و دەستووری، پیرۆزی و ھێما، گرێدانا پەیوەندیان دگەل ناڤەندێن ھەرێمی و نیڤدەولەتی و ھەروەسا پەسەندكرنا دەستوورێ ھەمیشەیی یە، نە یێ دەمكی یان ھەلاویستی بیت.»
ناڤبری د دویماھییا ئاخفتنا خۆ دا گوت: » گەفێن ل سەر ئاساییشا مە یا نەتەوەیی گەلەكن! پێدڤیە ب شێوەیەكێ زانستی و لۆژیكی سەرەدەری ل گەل بەرھەنگاریكرنا وان بھێتەكرن. پاراستنا ئاساییشا تاكێ جڤاكی، گەشەپێدانا بوارێن پەروەردە و فێركرنێ، كۆنترۆلكرنا گەندەل و گەندەلیێ، ژ ناڤبرنا بازارێن رەش و مادەیێن ھۆشبەر، بەرھەنگارییا ب تەخ و چینكرنا جڤاكی ب تایبەت عەشیرەت و كاریگەرییا وێ ل سەر ھزرا تاكی، ھەبوونا كوما چەتەیێن شیعی و گەفێن وان ل سەر ھەرێمی، تیرۆر، ھزرا توندڕرەو، پەیدابوونا ئایدیۆلۆژیێن نوی، نە ئێكرێزییا ئالیێن سیاسی یێن كوردی و ب تایبەت نە رێكخستنا ھێزێن پێشمەرگەی، ھەبوونا بنگەھ و بارەگایێن لەشكەری یێن توركییا ل ھەرێمی، كو نێزیكی 40 بنگەھێن لەشكەری نە… و گەلەك فاكتەر و برینێن دی یێن خوینا وی، كو ب راستی ژی نھا جڤاك د دەستان دا د نالیت، ب تایبەتی ژی بێكاری و كۆچ و كۆچبەری.»
د. عەبدال جومعە مامۆستایێ زانكۆیێ، ل سەر مژارا خانی گوت: » د ھەمی جڤاكێن سیاسی دا، گەفان كاریگەرییا خۆ ھەیە، ھەرێم و خەلكێ ھەرێمی ژی ب شێوەیەكێ سرۆشتی تویشی ھندەك گەفان بووینە و دبن، كو ب راستی ژی گەلەك ژ وان قەبارەیەكێ ھند خراب و مەزن یێ ھەی، ب رادەیەكی كاریگەرییەكا گەلەك مەزن و كویر ل سەر ھەمی سەكتەرێن جڤاكی ھێلایە. ئەم دشێین كۆما گەفێن ل سەر ھەرێمێ و ئاساییشا وێ ھەین د دو ئاستان دا بدەینە دیاركرن، ئێك: گەفێن ناڤخۆیی، كو ئەو ژی دو ئالییە؛ ئانكو دەستھەلات و وەلاتی ل بەرامبەر روی ب روی بوون و بەرھەنگاریا وێ ژێ د بەرپرسیارن. دو: گەفێن دەرەكی، كو ئەو ژی بۆ دو ئاستان دھێنە پولینكرن، ھەرێمی و نیڤدەولەتی.»
ناڤبری د بەردەوامیا ئاخفتنا خۆ دا گوت: «ب سوپاسی ڤە كارەكێ گەلەك مەزن ل پشتی ساڵا 1991ێ ھاتییە كرن و ب پلان و ستراتیژیەت كار بۆ پاراستنا ئاساییشا نەتەوەیی ھاتییەكرن، بەلێ ل 4ی ئایارا 2011 و پشتی دامەزراندنا جڤاتا پاراستنا ئاساییشا ھەرێما كوردستانێ (EAHK)ێ پتر شیا كارێ خۆ بكەتە د چارچۆڤەیەكێ یاسایی – فەرمی دا، كو ژ لایێ حكومەت و پەرلەمانێ كوردستانێ دەنگ ل سەر ھاتییە دان. نەبوونا ئێكدەنگییا پارت و ئالیێن سیاسی ل كوردستانێ بوویە دەردێ ل سەر ھەمی دەردان و مەترسییا ژ ھەمییان مەزنتر ل سەر ئاساییشا مە یا نەتەوەیی، ھەر ئەڤ نە ئیكڕێزی و ئێكدەنگییا مە بوویە، ھەر چەندە پارتییا دیمۆكراتا كوردستانێ بۆ پاراستنا بەرژەوەندیێن بلند، گەلەك كار كرییە و گەلەك جاران كێماتی د ماف و ئیمتیازاتێن خۆ دا كرییە، بەلێ مخابن وەكو پێدڤی بەرسڤ بۆ نە ھاتییە دان. فاكتەرێ ھەری گرنگ، كو ئەم دشێن بێژین دینامۆیێ پاراستنا ئەولەھییا كوردستانێ یە، ھاولاتیێن مە بووینە، لەوما ژی ب ڕاستی ژی پێدڤییە حكومەت و ئالیێن سیاسی، تاكێ كورد ل ھەرێمی ب كراسێن زێرێ خەلات بكەتن، ل بەرامبەر ھەستیارییا وان بۆ پرسێن نەتەوەیی د پاراستنا ئاساییشا مە دا.»
ناڤبری د دویماھییا ئاخفتنا خۆ دا گوت: »خالا ژ ھەمیان گرنگتر بۆ گەھشتنا ئارمانجێن مە یێن سیاسی، كو پێدڤییە ئالیێن سیاسی و حكومەت كار ل سەر بكەتن؛ زڤڕاندنا باوەری و متمانەیێ یە د ناڤبەرا حكومەت و خەلكێ دا، ژ بەركو؛ باوەرییا د ناڤبەرا خەلكی و دەستھەلاتێ دا و پەیوەندییا وان یا بەرەڤ سست و لاوازیێ ڤە دچیت. ھەروەسا ل سەر ئاستێ دەرەكی، پێدڤییە حكومەتێ و لایەنێن سیاسی د ھەمی رێككەفتن و پێشڤەچوونێن خۆ یێن سیاسی دا پلانێن B ھەبن و كار بكەتن خۆ بكەتە پشكەك ژ بەرژەوەندییا زلھێزێن ھەرێمی و نیڤدەولەتی.»
سەردار دۆسكی شارەزا د زانستێن سیاسی دا ل سەر ڤێ مژارێ گوت: » ئاساییشا نەتەوەیی یا گرێدایی دابینكرنا ھندەك ماف و جێبەجیكرنا ھندەك حەز و خواستێن جڤاكی یە، كو پێك دھێن ژ: پاراستنا ئاساییشا جڤاكی، دابینكرنا ئابۆرەكێ بھێز، بھێزكرن و كاراكرنا سیستەمێ ساخلەمی و پەروەردێ و پاراستنا سنووران؛ لەوما ژی پێدڤییە دەستھەلات و خەلك ببنە تەمامەكەرێن ئێكدو و ل ھەرێمی پتر كار ل سەر تێكەلكرنا خەلكی و حكومەتێ بھێتەكرن. مخابن مە ل ئاستێ پێدڤی نە شیایە خەلكێ خۆ ب خۆ ڤە گرێبدەین، بەرۆڤاژی ئەم یێ خۆ وان ژ د دەینە پاش، ب شێوەیەكی ئێدی ھێدی ھێدی گەنجێ مە، كو دینامۆیێ جڤاكی یە و یێ پاسیڤ و نەرێنی دبیت، ئەڤە ب خۆ د خۆ دا مەزنترین گەفا ل سەر ئاساییشا مە ژ ھەمی روییەكی ڤە و حكومەتێ ژی ھەتا نوكە پێنگاڤێن پێدڤی د ڤێ چەندێ دا نە ھاڤێتینە.»
ناڤبری د بەردەوامییا ئاخفتنا خۆ دا گوت: » پێشڤەچوونا تەكنۆلۆژیایێ و بلەز برێڤەچوونا جیھانێ و ب تایبەت سۆشیال میدیا نھا ل سەر مەژیێ گەنجێ مە زال بوویە، ھندە ئەو دێ ڤی گەنجی، كو مەزنترین سامانێ مە یێ نەتەوەیی یە ژ دەستێن مە دەرئێخیت. ئەڤە زێدەباری مەزنبوونا گەفان ل سەر خێزان و پێكھاتە مە یا جڤاكی، ئەوا د نھا دا كەتییە بن پێلا راگەھاندنا بیانی و ب تایبەت دراما توركی.»
ناڤبری د دویماھییا ئاخڤتنا خۆ دا گوت: » ب ھەمی پیڤەران و ل سەر ھەمی ئاستان مەترسییێن ئاساییشا مە یا نەتەوەیی و گەفێن وێ د زێدەبوونێ دا نە، ئەم پێدڤی ب چێكرنا لۆبیایەكێ بھێز یێ نەتەوەیی و كاراكرنا وی نە، بۆ وێ چەندێ؛ جڤاكێ نیڤدەلەتی ب خۆ ڤە گرێبدەین، كو ئەڤە ژی ب رێكا گەشتوگوزارێ، موزیك، دراما، دانا تەندەرێن بازرگانی بۆ كومپانیێن بیانی بۆ وێ چەندێ، خەلكی ل خۆ و وەلاتێ خۆ ئاشنا بكەین.»
د. خەلیل مستەفا ئەترۆشی، مامۆستایێ زانكۆیێ ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی و گەفێن ل سەر ئاساییشێ ل ھەرێمی د مژارا خانی دا گوت: « گەلەك فاكتەر و ئەگەر ھەنە، كو دبنە گەف بۆ سەر ئاساییشا نەتەوەیی ل ھەرێما كوردستانێ ، ژ وان، ئەگەر ئەم بەحس ل سەر بكەین و ب تایبەت ژی بۆ ڤێ قووناغێ، ئەم دشێن بڤی شێوەیێ ل خوارێ دا بدەینە دیاكرن:
1- دیمۆگرافییا ھەرێمی و گھۆرینا وێ یا بلەز: ژ دەرئەنجامێ ھاتنا وێ پێلا بھێز یا كۆچبەرێن ژێرییا عیراقێ و ناڤەراستا وێ بووینە بۆ ھەرێمێ، ب شێوەیەكێ مەزن و ھژمارەكا وەسا، كو د نھا دا بوویە گەفەكا زیق ل سەر دیمۆگرافییا كوردستانێ. ئەڤە ھەر چەوابیت و ب چ یاسا رێك پێ بھێتە دان، بەلێ ھەر پێدڤییە سیاسەتەكا ب پلان و دارشتی بھێتە پەیرەوكرن ل بەرامبەر بەرھەنگاریكرنا ڤێ چەندێ ب تایبەت ژی یاسایا ئاكنجیكرنێ و ئاڤاكرنا یەكەیێن ئاكنجی بوونێ.
2- مادێن ھۆشبەر: مادێن ھۆشبەر و بەلاڤبوونا وێ یا بلەز د ناڤ پارك، كافێ، قوتابخانە و زانكۆیێن مە دا یا گەفێ ل سەر ھەیكەلێ مە یێ جڤاكی و ئەولەھییا مە دكەتن.
3- ژێرخانەیا ئابۆری: نەبوونا ژێرخانەكا بھێز یا ئابووری د گەل پێشەسازیەكا خۆمالی.
4- كەمینە و چەوانییا سەرەدەریكرنا وان: راستە كەمینە پێكھاتەكا گەلەك گرنگە د كوردستانێ دا، بەلێ نەبوونا یاسایەكا تایبەت ب چەوانیا سەرەدەریكرنا دبیت ببیتە خالەكا گەلەك نەرێنی د پاشەرۆژێ دا ل سەر ئاساییشا مە یا نەتەوەیی ل ھەرێمی ب تایبەت ئەنارشیەت د سەرەدەریكرنا وان دا، كو دیرۆك یا تژی یە ژ سەربۆرێن بڤی رەنگی.
5- نەبوونا لەشكەرەكێ ئێكگرتی یێ رێكخستی: ھەمی راپۆرتێن نیڤدەولەتی یێن ل سەر خالێن لاواز یێن ھەرێمێ ھاتییە نڤێسان و دویڤچوون بۆ كری، نەبوونا لەشكەرەكێ ئێكگرتی ل كوردستانێ كرینە بنیاتێ ھەبوونا قەیرانێن سیاسی یێن بەردەوام و نە سەقامگریا ھەرێمێ و پێگەھێ وێ ل سەر ئاستێ ھەرێمی و نیڤدەولەتی.
6- گرتنا دەرگەھان: مە دیت د ماوەیێ ریفراندۆمێ دا كارتا ژ ھەمییان بھێزتر دەولەتێن ھەرێمی ل بەرامبەری مە بكارئیناین، گەفا گرتنا دەرگەھێن سنوری بوو ل بەرامبەری مە، كو ئەڤە ژی و ژ ئەگەرێ نە بوونا ژێرخانەیەكا بھێز یا ئابووری و پیشەسازی ل ھەرێمێ راستەخۆ شیا كاریگەریێ ل سەر ئارمانجێن مە یێن سیاسی بكەتن. ھەر ئەڤ خالەیە د بیتە ئەگەرێ وێ چەندێ، كو داو دەرمانێن مە، قویتێ مە، ئاڤا مە و پیشەسازیا مە بكەڤیتە دەستێ خەلكی و ھەر گاڤا بڤێت دشێن ماسیێ مە ژەھر بكەن، ئاڤا مە چك بكەن، داو و دەرمانێن مە خراب بكەن و بۆ مە ڤرێبكەن.
7- بەلاڤبوونا ھەژاری و بێكاریێ: داكەتنا داھاتێ تاكە كەسی، ژێكجودابوونا تەخ و چینێن جڤاكی، شاش بكارئینانا تەكنۆلۆژیایێ، فاكتەرێن دی نە، كو دھێنە ھژمارتن گەف ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی.
8- نەبوونا بەلانسا ھێزێ: نەبوونا بەلانسا ھێزێ و مفا نە وەرگرتن ژ چەكێن سەردەم و تەكنۆلۆژیایێ گەفەكا دی یا بھێزە ل سەر مە و ئاساییشا مە، نەبوونا سیستەمەكێ بھێز یێ بەرەڤانییا درۆن و مۆشەكێن دوژمنان، كو ب مخابنی ڤە ئەڤە چەند سالەكە د زێدەبوونێ دانە و ئێدی راستەخۆ ھێرشی پایتەختی دكەن.
9- هزرا توندڕەو: بھێزبوونا ھزرا توندرەو و ركابەرایەتیا ئایدۆلۆژیا سیاسی ل كوردستانێ.
10- میلیشیات: ھەبوونا چەتە و ملیشیایێن حەشدێ و ئالیێن دی یێن سیاسی و گەفبارانا وان ل سەر ھەرێمێ، ماددێ 140 و ھەلاویستی مانا وێ و یا ژ ھەمیان گرنگتر نەبوونا دەستوورەكێ سیاسی – یاسایی ل ھەرێمێ، كو مە ھەمیان پێكڤە كوم بكەتن، گەفن ل سەر ھەبوونا مە و ئاساییشا مە.»
هەر د چارچۆڤێ، مژارا خانی دا و پشتی مێهڤانێن سەرەکی یێن مژارێ دیتنێن خۆ ئاراستەکرین، چەند بۆچوون ژ لایێ مێهڤان و دەستەیا رێڤەبەرا مژارێ ڤە هاتنە کرن.
موسا كێستەی، بەرپرسێ نڤیسینگەھا رەوشەنبیری و راگەھاندنا لقێ ئێك یێ پارتی ل دھۆكێ، ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی و گەفێن ھەبوونا وێ ل كوردستانێ بۆ مەتین گوت: » ب دیتنا من، ب بوورینا دیرۆكێ ھەمیێ، و نەخاسمە، كو جۆگرافییا مە و ھەستیارییا وێ و بزاڤێن مە یێن سیاسی – لەشكەری شیایە وێ چەندێ پێ بیتەدەر، كو مە گەفەكا بەردەوام ژ لایێ دوژمنی ڤە یا ھەی، بەلێ یا ژ ھەمیێ خرابتر؛ ئەو سیاسەتا بكێرنەھاتییە؛ یا ھندەك ئالیێن كوردی ب دژی خەلكێ كوردستانێ و ب ھەماھەنگیا ئێراقێ دژبەراتیێ د گەل خەلكێ ھەرێمێ دكەن و دەستێن خۆ دكەنە د دەستێن دوژمنی دا، كو ئەڤە بخۆ مەزنترین سڤكایەتیكرنە ل بەرامبەر ھەستێن نشتیمان پەروەران و مەزنترین خیانەتا نشتیمانی – نەتەوەیی یە. ئەڤە زێددەباری؛ ھەبوون و بەرفرەھبوونا پێلەكا دژوار و بھێز یا ئایدیۆلۆژیێن بیانی بۆ سەر ھەرێمی و خورتكرنا ھزرێن خۆ یێن سیاسی، ب تایبەت ژ لایێ وەلاتێن ھەرێمی یێن فۆبیا ژ كوردایەتییا ھەلگرتین.»
مامۆستا یونس عەبدولعەزیز رەوشەنبیر، ژی گوت: » ژ بلی نە سەقامگیرییا سیاسی و گەفێن سیاسەتێ ل سەر قەوارێ مە یێ ھەرێمێ، ب دیتنا من؛ مەزنترین گەف ئەڤرۆ روی ب روی جڤاكی و پێكھاتا مە یا جڤاكی بووی، كو گەلەك مەزنترە ژ تالان و ئەنفالێ، گەفا بەرفرەھبوونا مادێن ھۆشبەر و زێدەبوونا بكارھێنەر و بازرگانێن وێ یە، لەوما؛ ھەر چەوابیت پێدڤیە حكومەت ب پلان و بەرنامەیەكێ ستراتیژی یێ دارشتی، كار بۆ نەھێلانا وێ بكەتن. ھەروەسا گەندەلی، كو براستی ژی قەبارێ بەرفرەھییا وێ شەرمزارییا مە ھەمیایە، كو د نھادا كەتییە خوینا گەلەك كەسان، كو بازرگانیێ بۆ خۆ ب رەنج و زەحمەتا خەلكی دكەن. دیسان پشتگەرمییا مە ب قویتێ بازرگانی یێ ژ دەرڤەی ھەرێمێ بۆ مە دھێتن بەلگەیە ل سەر بێخیرەتی و تەمبەلییا مە، ژ بەر كو ب چ ئاوایان نابیت ئەزەكێ كورد بۆ من باجانا سۆر و كەرەفس ژ دەرڤە بھێن.»
شەمال ئاكرەیی سەرنڤێسەرێ كۆڤارا مەتین ل سەر مژارا ناڤبری گۆت: » كوردستان و ھەرێما كوردستانێ، ھەر د كەڤن دا یا روی ب روی گەلەك گەفێن سیاسی – لەشكەری بووی، ب شانازی ڤە بزاڤێن سیاسی و لەشكەری و شۆرەش و سەركردەیێن مە نە ھێلایە، تەنانەت بۆ ئێك خۆلەك ژی دەنگێ بێدەنگییا مللەتێ كوردێ مەزلۆم بھێتە قوتكرن، بابەتێ ئاساییشا نەتەوەیی و گەفێن وێ بابەتەكێ گەلەك درێژ و كویرە، مخابن ژ ژینگەھا مە یا سیاسی و جۆگرافیا مە بێی حەزا مە، ئەم یێن ئێخستینە د دەریایەكا گەلەك یا كویر و بێ بن یا سیاسی دا ل دەڤەرێ، لەوما ژی پرسا خۆ پاراستنا مە، وەكو كورد بوویە پرسەك، كو د گەل مە دا دژیت و ھەمی دەمان، د شیان دایە ئاساییشا مە یا نەتەوەیی – ئەتنیكی – رەگەزی بكەڤیتە د بن مەترسیێ دا، ئەڤ چەندە ل سەر مە پێدڤی دكەتن، ئەم ھەمی ب دل و دەروونەكێ پاقژ و ب ھەستەكا كوردپەروەرانە مامەلێ د گەل ھەرێما كوردستانێ بكەین، جھێ داخێ یە، ھندەك ھێزێن كوردستانی ل شوینا ڤێ ھەستا بەرپرسیارەتیێ بھەلگرن و ملێ خۆ بدەنە ملێ ھێزێن سیاسی یێن ھەرێمێ، بووینە دارودەستێن داگیركەرێن كوردستانێ و گەلەك جاران ب رۆلێ وان و بەلكو ب خرابتر ژی رابن، چۆلكرنا دەڤەرەكا زەبەلاح یا جۆگرافی ل سنووری و داگیركرنا وێ ژ ئالیێ پەكەكێ ڤە، مەزنترین سڤكایەتی یە ژ لایێ وانڤە دھێتە ئەنجامدان ل بەرامبەری وان قوربانی یێن خەلكێ باشوورێ كوردستانێ داین، كو بڕاستی ژی مەیدان گەلەك خۆشكریە بۆ دەولەتا توركییا بۆ وێ چەندێ مەرەمێن خۆ یێن سیاسی جێبەجێ بكەتن و بۆ ھەتا ھەتایێ ببیتە گەفەكا گەلەك مەزن و بھێز ل سەر ئاساییشا ھەرێمێ.»
