گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
دیدار:
وەلات توفیق
د. میكائیل بلبل، ل سالا 1978ێ، ل قۆسەر (قزلتەپە)یا گرێدای مێردینێ ژ دایك بوویە. وی دكتۆرا ب رێزمانا كوردی یا كرمانجی هەیە. ل سالێن 2012-2017ێ وی ل زانینگەها مێردین – ئارتۆكلویێ وەكی مامۆستایێ پشكا كوردی كار دكر. هەتا نوكە وی گەلەك كتێب و گۆتارێن ئاكادیمی چاپ كرینە. نوكە ل وەقفا میزۆپۆتامیا وەكو كۆردیناتۆرێ كارێن ئاكادیمی كار دكەتن.
”مرنا زمانەكی مرنا نەتەوەیەكێ يە.» دێڤد چێرستەر
مەتین: سالا بۆری راپرسییەك ل چەندین دەزگەهێن میدیایێ بەلاڤ ببوو، تێدا دیار دبیت كو رێژەیا ئاخڤتنا ب كوردی ل گەلەك باژارێن باکوورێ كوردستانێ د دەمێ چەندین سالێن بۆری دا پتر ژ 50٪ كێم بوویە، ب دیتنا هەوە ئەگەرێن ڤێ چەندێ چ نە؟
د. میكائیل بلبل: كامۆران بەدرخان دبێژە دەما تشتەك تێ سەرێ وەلاتەكی، تێ سەرێ وەلاتییان ژی و تشتێ تێ سەرێ وەلاتییان تێ سەرێ زمانێ وان ژی. ئیجار ل باکوور، تشتێ هاتییە سەرێ مە هاتییە سەرێ زمانێ مە ژی. ب قاسی سەد سالی زمانێ كوردی د هەر وارێ ژیانێ دە قەدەغە بوو. تركان نە تەنێ ل جهێن فەرمی، لێ ل مالان ژی ئاخفتنا كوردی قەدەغە كربوو، و جەزایێن وێ یێن گران هەبوون. ژ بەر وێ، گەشەكرنا زمانێ كوردی دەربەك گران خوار و ئاخفتن رۆژ ب رۆژ كێمتر بوو. ب تایبەتی دەما ئەم ژ گوندان بەر ب باژاران ڤە دچن، ئاخاڤتنا كوردی كێمتر دبە. ل باژاران پەرگالا دەولەتێ خوە ب دەزگەهێن خوە یێن فەرمی و مەكتەبان بێتر ددە هەسكرن و تەماشا مرۆڤان ب زمانێ تركی گەلەكی زێدەترە. لۆما؛ ب تایبەتی ل باژاران ئاخاڤتنا كوردی پر كێم بوویە.
مەتین: چما زمانێ كوردی ل باكوور وەكی زمانێ رۆژانە یێ ناڤمالێ ناهێت بكار ئانین، یان ژی گەلەك لاوازە؟
د. میكائیل بلبل: ب راستی هەتا رادەیەكێ تێ بكارانین. لێ ل ڤر مەسەلەیەكە گرنگ هەیە كو لازمە ئەم ل سەر بسەكنن. بكارئانینا كوردی ل گۆر نفشان گەلەكی دگوهەرە. بەلكی ژ سەدی نۆت یێن دایك و باڤێن كوردان، د ناڤ خوە دا ب كوردی دئاخڤن، لێ ژ سەدی هەشتێ و نۆتێ وان ب زارۆكێن خوە ڕە ب تركی دئاخڤن. دەما كو نفشەك ب زارۆكێن خوە ڕە ب كوردی نە ئاخڤە دێ ڤەگۆهاستنا زمانی ژی دەربێ بخوە. ئەم دزانن كو پیڤانا سەرەكە ژ بۆ رەوشا زندیبوونا زمانەكی هەژمارا ئاخڤتنكەرایە. دەما كو زمانەك ترانسفەر نەبە زمان دێ بمرە. ئیجارێ ئەگەر ئەم بەهسا سەبەبێن ئاخڤتنا كێم ئێن كوردی بكن، ئەم دكارن بەهسا سەبەبێن ئابۆرین، سیاسی و جڤاكی بكن. ژ ئالیێ ئابۆری دەما بنێرن ئەم دبینن كو هەمی خوەندن ب تركی یە و ژ بۆ مرۆڤ بكارە ببە دختۆر، ئەندازیار، مامۆستا و هەر وەكی دن، دڤێ مرۆڤ ب تركی بخوینە. یانی رێیا خوەندنێ ل بەر كوردی گرتییە. ژ ئالیێ سیاسی ئەم بنێرن ئەم دبینن كو ل هەمبەر كوردی ئەوقاس پۆلیتیكایێن هشك مەشاندنە، ئاقلێ مرۆڤ د سەكنە. ژ ئالیێ جڤاكی ڤە ئەم لێ بنێرن ئەم دبینن كو كوردی زمانەكی بێ بها یێ بێ نرخە. ژ بەركو سەد سالی ژ بۆ بێ قیمەتكرنا كوردی خەبتینە و دەروونییەكا خراب ب كوردان را پێك ئانینە. چاوا كو تێكلییا سەردەستی و بندەستی د ناڤبەرا مە و تركان دا هەیە، د ناڤبەرا زمانێ وان و یێ مە دا ژی تێكلییەكا هەرەمەكی هەیە. نە تەنێ زمانێ وان سەردەست و یێ مە بندەستە، لێ زمانێ تركی د هەمان دەمێ دا ژ بۆ كوردی زمانێ كوژەر ئانكۆ قەساسە ژی. د ڤان شەرتان دا ئاخڤتن رۆژ ب رۆژ كێمتر دبە.
مەتین: ئایا ب تنێ دەستهلاتا سیاسی ل بەرامبەر رەوشا زمانێ كوردی بەرپرسیارە، یان ژی رەوشەنبیر و هێزێن سیاسی یێن كوردی ژی ل باکوور بەرپرسیارن؟
د. میكائیل بلبل: ب راستی دڤێ د سەری دا مرۆڤ بەحسا وێ بكە ،كو داگركەران چ ئانینە سەرێ مە و زمانێ مە. ژ بەركو سەبەبا سەرەكە داگركەری یە، قەدەغەكرن و پۆلیتیكایا ئاسیمیلاسیۆنێ یە، لێ دەما ئەم ل خوە و سیاسەتا خوە دنێرن ئەم دبینن كو گەلەك كێمانیێن مە و سیاسەتا باکوورێ ژی هەنە. ل باکوور ژ رەوشەنبیران زێدەتر سیاسەت كارتێكرنێ ل سەر خەلكێ دكە. دەما ئەم ل سیاسەتا كوردان دنێرن ژی، ئەم دبینن كو رەنگێ وێ نە كوردی، بەلكۆ تركی یە. ل باکوور ئەم دزانن كو گەلەك بزاڤ و تەڤگەرێن كوردان ژ ناڤا چەپێن تركان دەركەتنە كو ژ بۆ مەسەلەیێن نەتەوی یێن وەكی زمان و چاندێ ب گشتی خەمسارن. ئەو د هەمی كارێن خوە دا تركی ب كار تینن، ب تركی رادبن، ب تركی روودنێن و ب تركی رادزێن. سیاسەتەكا وان، هەولدانەكا جدی ژ بۆ مافێ زمانی نینە. فكر و ئایدۆلۆژیێن نەگاتیڤ ژی تەسیرێن وان یێن خراب هەنە. مەسەلا د ناڤ وان سیاسەتمەداران دا گەلەك كەس هەنە كو دبێژن دەما كو ئەم بوون خوەدی ستاتۆ ئانكو دەولەت، ئەوێ دەمێ ئەمێ ل كوردی ڤەگەرن. ئەڤ ئایدۆلۆژیەكا نەگاتیڤ و وەكی كاتالیزۆرەكا نەگاتیڤە و ئاسیمیلاسیۆنا ل سەر كوردی خورتتر دكە. ئالییەكی دن یێ گرنگ ژی هەیە، دەما كو سیاسەتمەدارێن كورد ب تركی دئاخڤن پرەستیژێ (بها)ی ژ بۆ تركی چێ دكن، لێ نە ژ بۆ كوردی و ئاخڤتنا تركی د ناڤ كوردان دا نۆرمالیزە دكن. بالا خوە بدن هەژمار و حەسابێن مەدیا جڤاكی یێن هەدەپێ، هەما بێژە كوردی قەت نینە و ب تركی نە. ما دەما كو ئاكتۆرێن سیاسی، جڤاكی و ئابۆری ب زمانێ كوردی نە ئاخڤن دێ چاوا پرەستیژ ژ بۆ كوردی چێ ببە و خەلكێ كۆلانێ دێ كێ ژ بۆ خوە بكن مۆدەل؟
مەتین: د كامپانیا خواندنا ب زمانێ كوردی دا، كو چەند سالن دهێتە راگهاندن، چما رێژەیا زارۆیێن خواندنا ب زمانێ كوردی دخوازن گەلەك كێمە؟
د. میكائیل بلبل: ب راستی ئەڤ مەسەلە دوئالی یە. هەم دەولەت گەلەك ئاستەنگییان دەردخە داکو كوردی نەهێتە هلبژاردن گەلەك تەدبیران دگرە، هەم ژی سیاسەتا كوردان ل سەر ناسەكنە و هەتا بۆیكۆت دكە. ئەڤ ماف ژ 2012ێ ڤە هەیە و د پولێن پێنجێ هەتا نەهێ دا هەقێ خوەندەكاران هەیە كو دو ساعەت دەرسا كوردی هلبژێرن. ئیجارێ دەما كو ڤێ مەسەلێ د 2012ێ دا دەست پێ كر، هەدەپێ گۆت:»ئەڤ دو ساعەت خاپاندنە و پێشییا مافێ پەروەردەیا زكماكی دگرە و بۆیكۆت كر. بانگەوازی كر كو كەس هلنەبژێرە. ب تایبەتی سالێن 2012-2015ان دا دەولەت ژی هنەكی نەرم بوو، و ئاتمۆسفەرا پۆلیتیك نە خەراب بوو. لێ ڤێ بۆیكۆتێ تەسیرەكا خەراب ل پرۆسەسا هلبژارتنا كوردی كر. نها ژی هەدەپە نەرم بوویە لێ دەولەت ناخوازە كەس هلبژێرە. مەسەلە: ئیسال پارێزگارێ دیاربەكرێ مدورێن مەكتەبان هشیاركرن كو كەس كوردی هلنەبژێرە. ژ ئالیەكی دن دەولەت دامەزراندنا مامۆستایێن كوردی ناكە و ل مەكتەبان مامۆستا پەیدا نابن. ئاخری، هەتا كو ب ئاوایەكی سیاسی پێشیا ڤێ مەسەلێ ڤە نەبە و رەفلەكسێن دەولەتێ نەگوهەرە زەهمەتە كو گەشەدانەكا جدی چێ ببە.
مەتین: ژ بۆ پێشڤەبرنا زمانێ كوردی، هەم وەكی زمانێ رۆژانە یێ ژیانێ و هەم ژی وەكی زمانێ ئاكادەمیك گەرەك ل باکوورێ كوردستانێ چ بهێت كرن؟
د. میكائیل بلبل: ل باکوورێ د مەسەلەیا زمانی دا رەوشەكا هنەكی دژبەر هەیە. ئاخڤتنا كوردی رۆژ ب رۆژ كێم دبە لێ خەباتێن ئاكادەمیك زێدەتر دبن. گەشەدانەكا خورت د وارێ پێشڤەبرنا زمانی دا هەیە و نها گەلەك وەشانخانەیێن كوردان هەنە و چ فۆلكلۆر چ ئەدەبیات چ ژی پرتووكێن زارۆكان، ئەو گەلەك پرتووكان چاپ دكن. دیسا گەلەك كۆڤارێن ئاكادەمیك هەم د بن بانێ بەشێن كوردی یێن زانینگەهان دا هەم ژی ژ ئالیێ دەزگەهێن سیڤیل ڤە چاپ و بەلاڤ دبن. گەلەك خەباتێن تاكە كەسی و دەزگەهی پێك تێن یانی. لێ ب باوەرییا من هەتا كو د سیاسەتێ دا گوهەرتنەك پێك نەیێ و ستاتۆیەكا كوردان ئا سیاسی چێ نەبە، پر زەحمەتە رەوشا كوردی یا ناڤ خەلكی بگوهەرە. سیاسەتا كوردان لازمە مەسەلەیا زمانی بكە خەتا سۆر و تەڤگەرەكا خورت بكە. ئەگەر دەستكەفتنەك سیاسی چێ ببە و ب ئاوایەكی قانوونی كوردی ببە خوەدی ستاتۆ دێ د دەمەكا كورت دا رەوشا كوردی بگوهەرە. یان نا تەنێ ب خەباتێن تاكەكەسی و دەزگەهێن سڤیل ئەڤ مەسەلە چارەسەر نابە.
مەتین: بزاڤا وەرگێرانێ و پێشڤەبرنا زمانێ ئاكادیمی یێ كوردی ل باکوور نها د چ ئاستێ دا یە؟
د. میكائیل بلبل: ژ بۆ زمانەكێ وەكی كوردی كو د سەدسالا داوی دا ژ گەلەك دەرفەتان بێپار مایە، وەرگێران ژ بۆ پێشڤەبرنێ گەلەكی ژیانی یە. ئە‌رێ، هنەك كار هاتنە كرن كو تاكەكەسی نە، لێ گەلەكی كێمن. د ڤێ ئەڤ كار ب ئاوایەكی دەزگەهی بێن كرن. دەما ئەم بالا خوە بدن تركان ئەم دبینن كو پشتی ئاڤابوونا كۆمارێ، د بن بانێ وەزارەتێن خوە دا گەلەك پرتووك ژ یۆنانی، فرەنسی و زمانێن دن وەرگێرانە و زمانێ خوە خورت كریە. ب خێرا وەرگێرانێ زمان گەلەكی ب پێش ڤە دچە و خورت دبە. ل باکوور، ئەم د ڤی واری دا گەلەكی لاوازن و هین ئەم د دەستپێكێ دا نە.
مەتین: گرنگیا جاردن وەشاندنا كۆڤارا مەتین چەوا دبینی؟
د. میـــــكائیل بلـبل: وەشاندنا كۆڤاران ل سەرانسەرێ جیهانێ ژ بۆ پێشڤەچوونا رەوشەنبیریێ گەلەكی گرنگە. ژ بۆ كوردان ژی وەها یە لێ هن رۆلێن وێ یێن دن ژی هەنە. كۆڤار، نە تەنێ كۆڤارن ژ بۆ كوردان. ئەو د هەمان دەمێ دا دەزگەهـ و خوەندەگەهن. گەلەك نڤیسكار ب خێرا كۆڤاران بوونە نڤیسكار، گەلەك كەسان ب خێرا كۆڤاران خوە ئاڤا كرنە و گهاندنە، و كۆڤار ژ وان را بوویە دەرفەتەكا بخوە حەسیانێ یە. پشتی ناڤبەرەكا درێژ، وەشاندنا كۆڤارا مەتینێ گەلەكی نرخدارە. ئە‌ز سەرنڤیسەرێ وێ، شەمال ئاكرەیی و هەموو ئەكیبا كۆڤارێ پیرۆز دكم. بلا ل سەر خێرێ بە. دەستهلانین كلیلا خێرێ یە!
