گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
من هەولدایە كو دەقێن ڕویدانێن دیرۆكا دێرین، كو ب زارەكی ل جەم كوردان هاتینە پاراستن كۆم بكەم
دیدار: ئیسماعیل بادى
دكتۆر ئه‌حمه‌د قه‌ره‌نى، ئێك ژ نڤیسه‌ر و پێشمه‌رگه یێن چالاك و پڕ بزاڤ بوویه د ناڤ بزاڤا رزگاریخوازا كوردى دا، د سالێن حه‌فتییان دا ده‌ست دایه نڤیسینێ و چاپكرنا په‌رتووكان، پاشى ل ناڤ رێزێن شۆره‌شا گولانێ دا؛ بوویه پێشمه‌رگه و ب گه‌له‌ك ئه‌ركان رابوویه، د واری رۆژنامه‌ڤانى و ئه‌ده‌بیاتان دا، خزمه‌تا وى ل به‌ر چاڤه و هه‌تا نوكه ژى ڤه‌ڕێژا پێنڤیسێ وى یا به‌رده‌وامه، ژبلى كو به‌رى ببیته پێشمه‌رگه مامۆستا بوویه، پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ، ب ده‌رفه‌ت دیت كو خواندنا خۆ به‌رفره‌هتر لێ بكه‌ت و هه‌تا باوه‌رناما دكتۆرایێ وه‌رگرتى. ل دۆر ڤێ بزاڤا وى یا بێ راوه‌ستیان، مه ئه‌ڤ دیدار لگه‌ل كر.
ئەحمەد قەرەنی وەكو نڤیسەر، چەوا خۆ بۆ خواندەڤانێن گۆڤارا (مەتین) ددەتە نیاسین؟
نڤیسەرەكێ سەربخوە و دوور ژ هەر ئیدیۆلۆژییەكا باوەڕداری مە، تنێ ب دۆزا ڕەوا یا مرۆڤایەتیێ ڤە پابەندم. هەموو شیانێن خوە یێن نڤیسینێ ژی د خزمەتا ئەوێ ئارمانجێ دا تەرخان دكەم.
د ناڤ ژانڕێن ئەدەبی دا ژ ڤەكولین و شعر و چیرۆك و ڕۆمان و… هتد، پتر كەسایەتییا خۆ د چ ژانڕ را دبینی؟
هەموو ژانرێن ئەدەبی د پێكهاتەیێن خوە دا هەڤپشكن، لێ پێش و پاشی و چەندێتییا ڕەگەزێن ئەوێ پێكهاتەیێ جۆرێ ژانرا ئەدەبی دەستنیشان دكەن. ئەڤە ژی پرۆسەیەكا (خود)ییە و دەربڕینێ ژ دەروونا نڤیسەری دكەت و پشت ب پاشخانا وی یا مەعریفی دبەستیت. ئەزموونا من یا ئەڤان چل و نەهـ سالان ژی، ب شێنەیی د بەر چەندین ژانڕێن ئەدەبی ڕا بۆرییە. ب گشتی دكارم د ئەڤان چار ویستگەهێن نڤیسینێ دا كورت بكەمەڤە:
– حەزكرنا من بۆ ئەدەبێ كوردی، دزڤڕیتەڤە بۆ بهیستنا شعرێن مەلایێ جزیری، دەما د مەولوودان دا ب سەلیقە دهاتنە خوەندن. ئەو پەیڤێن نازك و مۆسیقایا سەلیقەدار قەوی ب گوهێ من خوەش دهاتن و د یەكەمین هەولێن خوە یێن نڤیسینێ ژی دا، من بزاڤا زارڤەكرنا وی دكر. ل سەر ئەوێ ڕێبازێ بەرهەمێ خوە یێ نەخرینی ئامادەكربوو. ئەو ئەزموونا سەرەتایی پێویستی ب ڕێپێشاندەرەكێ هەلسەنگێنەر بوو. ل هەیڤا كانوینا یەكێ یا سالا 1976ێ پێشانی بەهەشتی (سادق بەهائەدین ئامێدی)ی دا. پشتی پێداچوونەڤەیێ چەند پرسیار نڤیسیبوون ژبۆ كو بەرسڤا وان ب نڤیسكی بدەمەڤە و گۆتی: نها ئەز مژویلی چاپكرنا دیوانا مەلایێ جزیری مە، لێ پشتی دەرچوونا وێ، من پرۆژەیەك د بەردەست دا هەیە، كو بەرهەمێن ئەو شاعرێن سەر ڕێچكا مەلێ شعرێ دڤەهینن دكتێبەكێ دا چاپ بكەم. دلخوەشبووم كو بۆچوونا مامۆستای كارێ من كری سەرڕاستدكەت. د ئەڤێ ویستگەهێ دا، من سێ كۆمەلە شعر چاپكرن: (جۆگەك ژ ڕویبارێ ئەڤینیا من ـ 1978، مان ـ 1983، تولیتا ـ 1986)ێ.
– د ناڤەڕاستا سالێن هەشتێیان دا، ب یەكجاری كەفتمە ژێر باندۆرا مەم و زینا ئەحمەدی خانی دا و بەر ب شعرا داستانی و شانۆیی چووم: یەكەم بەرهەم (مە ژین لبەرە) بوو، كو ل سالا (1990)ێ چاپبوو. ئەو داستان ژ پێنج پشكان پێكهاتییە و ناڤەڕۆكا وێ ب خوە ڤەژاندنا چیرۆكا خەج و سیابەندی بوویە، لێ دەما د نێڤ گێلەشۆكا ئاڕیشەیێن ژیانێ دا دەردكەڤن، ناچنە چیایێ سیپانێ، بەلكو دبنە پێشمەرگە و خەباتا سەختا شۆڕەشگێڕیێ دەستپێ دكەن… د ڕووپەلێ (3)ێدا وەك دیاریەكێ هاتییە پێشكێشكرن:
(بۆ هەر كەسەكی ل گوپیتكا ئەڤینیێ دا دبیتە پێشمەرگە. بۆ هەر پێشمەرگەكێ ل گوپیتكا خەباتێ دا دبیتە ئەڤیندار).
دووەم بەرهەم (شۆِڕەشا ئەڤینێ ماكا ئەڤینییا شۆڕەشان) بوو. ئەو ب خوە د هەر (7) هەفت پشكێن خوە دا: (فالكێن خاچا ئەڤینێ، ژان، ژ وانەیێن تیۆرا ئەڤینێ، چاڤستان، تیشكدانەڤە، كاریكاتێرێن ڕۆژنامەیێن…، پارتیزانییا ئەڤینێ) قووناغێن ئەوێ شۆڕەشا نەرم ڤەدگێڕیت و ب ئەڤی شێوەیەی وەك دیاری بۆ خواندەڤانان هاتییە پێشكێشكرن:
ژ خوینا سەر بەفرێ نەمەهای ..
ژ پێلێن كێماسی بەر گەمیان
نەدانای ..
ژ ماچێن قەبقەبوو نیشا مە و
كەوان دای..
ڕێچەپ و سەربەستی،
من شعرا پێ ڕێستی،
د دل دا دیارینە بۆ كەسێ
تەناهی حەباندی و ئەڤینی پەرستی …
سێیەم بەرهەم ژی شانۆنامەیا (لەمز) بوو، كو د گۆڤارا (كاروان)، خولی ڕاپەڕین، هەژمار (3 نیسانی 1993، ل88 – 90) دا بەلاڤبوویە.
– ژبلی هۆزانێ كو هەموو جۆرێن وێ تاقیكربوونەڤە (لیریك، ئیپك، شانۆیی، دیداكتیك)، من بیر و ڕایێن خوە ل بارەی مێژوو و تیۆر و جوانناسیێ و ڕەخنەیا ئەدەبی ب پەخشانكی دنڤیسین و وەك گۆتار و ڤەكۆلین د ڕۆژنامە و گۆڤاران دا بەلاڤدكرن. ئەڤێ ژی لایەنەكێ سەرەكی ژ كار و بەرهەمێن من ڤەدگرتن. پشتی من د ڕۆژنامەگەریێ دا كاركری، چ وەك ڕاوێژكار یان ئەندامێ دەستەیا نڤیسەران یان سەرنووسەر بابەتێن دویڤچوون و هەلسەنگاندن و چاڤپێكەفتن بوونە كارێن من یێن سەرەكی، لێ پتر هەموویان من گرنگی ب ژانڕێ گۆتارێ ددا و ب هەردو زمانێن كوردی و عەرەبی دنڤیسین. ئەو گۆشەیێن بەردەوام گۆتار تێدا بەلاڤكرین، دو ژ ئەوان وەك پرتووك ژی بەلاڤكرینەڤە.
هەتا نها ئەو بەرهەمێن ئەدەبی چ وەك دەق یان ڤەكۆلین و گهاندینە چاپێ (25) پرتووك ب زمانێ كوردی و (5) ب زمانی عەرەبی بووینە.
– د ژیانا خوە یا نڤیسینێ دا، من هەست ب ڤالاتییەكا كویر دكر. ئەو ژی ئەڤە بوو كو: بۆچی مە گۆتارەكا ڕەخنەییا كوردی نیە؟. د ناڤەرۆكا ئەڤێ پرسیارێ دا شۆڕبوومەڤە. من زانی، كو ژ ئالیێ تیۆرا ئەدەبی ژی ڤە، كەموكوڕی هەنە. دەما ژ ئالیێ فەلسەفەیا مێژوویی و هونەرێن جوانناسیێ ڤە، ئەو بابەت لێكداینەڤە. بۆ من دیاربوو، كو هێشتا بنگەهێن ڕۆنانا زمانێ مە ژی ب دروستی سەرڕاست نەبووینە. گەلەك جاران من ئەڤ پرسیارە ژ خوە كرییە و نڤیساندییە و د نێڤ گەلەك ژانڕێن ئەدەبی دا هەولا ڤەدیتنا بەرسڤێن وان دایە. هەولا داویێ ژی هندەك ژ ئەوان بەرسڤان د پرتووكا (زمانێ ئەدەیی كوردی) دا بەلاڤكرینە.
ل سەردەمێ شۆڕەشا گولانێ، تو وەكو پێشمەرگەیەك و د وارێ ئەدەبیاتێ دا شوینتبلێن تە د بەرچاڤ بوون، پترییا پەرتووكێن هاتینە چاپكرن، پەیڤەكا تە تێدا هەبوویە، تو وێ قووناغێ چەوان د هەلسەنگینی؟
ب قووناغەكا سەرەكییا ژیانا خوە یا ئەدەبی دزانم، هەرچەندە من چو بەرپرسیارەتی یان ئەركەكێ بەرچاڤێ پێشمەرگایەتیێ نەبوویە، لێ كار ژ بۆ ڤێكئێخستن و ڕێكخستنا شیانێن ئەوان هەڤالێن بەهرەیێن نڤیسین و داهێنانێ هەین ددا. ژ بۆ ئەوێ مەبەستێ ژی بەرنامەیەكێ نڤیسكی دانابوو. گەنگەشە ل سەر دهاتەكرن و ل نك نڤیسەڤانان ژی یێ پەسندبوو، كو هەژمارا وان نە یا كێم بوو. دەقا ئەوی بەرنامەیی ژی د پرتووكا (شۆڕەشێن بێدەنگێن ئەدەبی و پەرەسەندنا ئیدیۆلۆژیكا كوردی، ژ وەشانێن كۆمەلا نڤیسەرێن كورد، چاپخانەیا خەبات، ڕاژان 1989)دا بەلاڤكربوو. د ناڤ شۆڕەشێ دا ئازادییەكا ڕەها هەبوو و دەلیڤێن كارێ نڤیسینێ ژی د بێ سنور بوون. من ژی هەموو شیانێن خوە بۆ ئەڤی ئەركی تەرخان كربوون. دەما سەرپەرشتییا قوتابخانەیێن شۆڕەشێ دكر، مەودایێ ئەڤێ خزمەتێ هێشتا فرەوانتر و دەستخوەشتر بوو ب تایبەتی د خولێن ڕاهێنانا مامۆستایان دا، هەروەسا دەمێ پێشكێشكرنا سیمینارێن هۆشیاركرنێ ل گوندان. ب شێوەیەكێ گشتی قووناغەكا سەرەتایی بوو، لێ هزر ڕەسەن و بنگەهـ مۆكم و ڕەهداقۆتایی بوو.
ئەحمەد قەرەنی مامۆستایەك، پێشمەرگەیەك، چ وەكر كو پتر بخوینیت و ببیتە خودان باوەرنامەیێن بلند و نوكە خودانێ باشترین بەرهەمێن ڤەكولینایە؟
دكارین تێگەها (پێشمەرگە)ی ب ئەڤی شێوەیەی كورت بكەینەڤە، كو: ئەو مرۆڤە یێ هەبوون و هەیینا خوە بۆ ئارمانجەكێ بەخت دكەت. چەندی ئەو ئارمانج مەترسی بیت دژی بەرژەوەندییا هندەكان، دێ نەیارێن وی ژی مشە و زۆر بن. ئەو ژی ناچارە بەرگریێ ژ خوە بكەت. هەر بەرگرییەكێ ژی ئالاڤێن خوە هەنە، ئالاڤێ بەرگرییا پێشمەرگەی ژی چەكە. ئەگەر ئەو پێشمەرگە مامۆستا بیت، ئەڤە قەلەم ژی دكاریت بەشداریێ د ئەوێ بەرگریێ دا بكەت. ل ڤێرە دو سەنگەر پەیدا دبن:
– سەنگەرێ چەكی كو شەڕە.
– سەنگەرێ قەلەمی كو ئەقلە.
هەڤسەنگی د نێڤبەرا هەردو سەنگەران دا، ئەوێ ئارمانجێ نێزیك و دەستخوەش دكەت. ئەگەر سەنگەرێ چەكی پێدڤی ب ڕاهینانا لەشكرییا بەردەوام هەیە، ئەڤە سەنگەرێ قەلەمی پێدڤی ب خوەندنا دۆمدرێژ هەیە. من ب خوە كار د سەنگەرێ دوویێ دا كریە، پابەندییا من ژی ژ باوەڕیێ دەستپێكریە و بەر ب ئارمانجێ دچیت. د ئەڤێ ڕێبازا درێژ دا، هێشتا خوازیارێ فێربوونێ مە. تالی و شرینیا ژیانێ گەلەك تشت نیشا من دان و ئەز بەشداری ئەزموونێن قورس كرم. مەبەستا من ژ خوەندنا ئەكادیمی ژی، ڕێكخستن و سەرڕاستكرنا ئەوان ئەزموونان بوویە. دەرئەنجامێن ئەوێ سەرڕاستكرنێ ژی وەكو بابەت و ڤەكۆلین پێشكێشی گەلێ خوە دكەم. ئەو پێشكێشكرن ژی د بازنەیێ شیانێن كەسێتییا نڤیسەری دا نامینیت، بەلكو مژار و دەقێن نڤیسكی پیڤەرێن بنگەهینن و كار ل سەر ئەوان دهێتەكرن، كو د چ ئاست دا نە و چەوا هزردكەن و چ ڕێبازا زانستی پێڕەو دكەن. نها ژی ئەو دەقێن زانستخواز، ب تنێ، تێرا گەهاندنا ئەوێ پەیامێ ناكەن. ئەزموونا نڤیسەری و دەقێن هەلبژارتی دو قوناغێن ڕێخوەشكەرن بۆ پرۆسەیا ڤەخوەندنێ. د قووناغا سێیێ دا خوەندەڤان سەرپشكن، كا چەوا ئەوێ پەیامێ وەردگرن. د ئەوێ ڕێڕەوا قووناغبەندییا سێكۆچكەیا فرەوان دا، جیهانەكا مەزنا تێكچێژرایی هەیە و ب ساناهی سەرەدەری د گەل دا ناهێتەكرن، ئەگەر د نێڤ لێكدانەڤەیەكا ئەكادیمیی دا نەهێتە ئەنجامدان. من ب ئەركێ خوە زانییە، كو پەیسكێن ئەوێ خوەندنێ ببڕم و د ڤەڕێژا ئەوێ گەشتا درێژ دا، هەردەم خوە ب فێرخوازەكێ پێگیرێ گوهدێر بدەمە ناسین، نەك مامۆستا.
گەلەك جاران، تە گرنگی دایە بابەتێن دیرۆكی د بیاڤێن جودا جودا دا، ئەڤ پرۆژەیە تە گەهاندییە چ قووناغ؟
ئەگەر ب شێوەیەكی گشتی بزاڤا كۆزانیارییا مرۆڤایەتیێ لێكبدەینەڤە، ڕاستییەكا گومانبڕ دیار دبیت، كو یەكەم بزاڤا هۆشمەندی و هزركرنا مرۆڤی ژ ئەدەبی دەستپێكرییە و دەما قووناغا ئەدەبی ب سەرفرازی بڕی، یەكسەر كەفتیە د قووناغا فەلسەفەیێ دا و دەما فەلسەفە گەهی، زانست ب هەموو جۆرێن خوە ڤە ژێ پەیدابووینە. د ئەڤێ گەشتا چەند هەزار سالی دا، دیرۆكا شارستانییەتا مرۆڤایەتیێ پێكهاتییە. د یەكەم پێنگاڤا وێ دا و هەتا وێستگەها داویێ، ئەدەب ب هەموو ژانڕێن خوە ڤە هێڤێنێ زنجیربەندییا ئەوان قووناغان بوویە. كارەكێ زەحمەتە و ئاسایی نییە، بەلكو كێماسییە ژی ئەدیبەك خوە ژ ئەوێ دیرۆكێ ڤەدەربكەت.
ل دویڤ ئەڤێ بۆچوونا سلال، من خوەندنا دیرۆكێ ب ئەركێ خوە یێ ئەدەبی زانییە. د نێڤ قووناغێن ئەوێ خوەندنێ دا، گەلەك جاران تێبێنی و پێشنیاز ل جەم من دروستبووینە. هندەك ژ ئەوان ب فەر دیتییە ـ تۆمار بكەم و بەلاڤە ژی بكەم: وەك دیرۆكا خوەندنا ئایینی ل مزگەفتان یان پەروەردەیێ ل قوتابخانەیێن فەرمی، یان ڕۆژنامەگەرییا كوردی، یان ژی دیرۆكا میرنشینێن كوردان، یان بزاڤا شانۆیێ و … هتد. ژبلی ئەوان ڤەكۆلینان، من هەولدایە كو دەقێن ڕویدانێن دیرۆكا دێرین ژی، كو ب زارەكی ل جەم كوردان هاتینە پاراستن كۆم بكەم. هندەك ژ ئەوان بابەتێن كو ب ستران، بەند، سەرپێهاتی، چیرۆك، داستان، بەیت… تۆماركربوون، د پرتووكا (چەوا كورد دیرۆكا خوە ڤەدگێڕن) دا چاپ و بەلاڤكرینە.
د ئەڤان كار و خەباتێن بەردەوام دا، كو تایبەتن ب دیرۆكا نڤیسكی و زارەكی ڤە و د هەمان دەم دا لایەنەكێ سەرەكینە ژ جڤاكناسی و دەرووناسی و ئەنترۆپۆلۆژیا مللەتێ كورد. من مفا ژێ دیتییە و ب بنگەهەكێ سەرەكیێ پاشخانا خوە یا كۆزانیاریی دادنێم، چونكە ئەڤان هەر سێ زانستان ڕاستەخوە هەڤبەندی ب ڤەكۆلینێن ئەدەبی ڤە هەیە و ژێدەرێن باوەڕپێكرینە بۆ ئەوان هونەرێن سەرەدەری د گەل ڕویدانان دا كری، لەوما ب پشكەكا سەرەكی ژ پاشخانا مەعریفی یا ئەدەبی دزانم. ئەڤە ژی ئەوێ ڕامانێ نادەت، كو من كار د بسپۆرییا وردا زانستا دیرۆكی دا كرییە، بەلكو ب ئەركەكێ خوە زانییە و باوەڕی ب ئەڤێ ڕاستیێ هەبوویە، كو دەبیت نڤیسەر ب شێوەیەكێ ستوونی د زانستەكێ دا شۆڕ ببیتەڤە و ب شێوەیەكێ ئاسۆیی ژی هەموو زانستێن دیكە یێن هەڤبەندی ب ئەوێ زانستێ ڤە هەیە، بكەتە پالپشت بۆ بسپۆرییا خوە یا سەرەكی.
د وارێ فولكلۆری دا، تو دەست ڤالا ژێ نەدەركەفتی، ئەرێ ب دیتنا تە نوكە ئەم د چ قووناغ داینە و چ پێدڤییە بهێتە كرن؟
ب6: هەتا سەرەتایا سەدسالیا بیستێ ژی، ڕێژەیەكا زۆر ژ ئەدەبیاتا كوردی زارەكی بوویە. ڕێژەیەكا كێم نڤیسكی بوویە و ئەو ژی شعرا كلاسیك بوویە و خوینەرێن وێ ژی سنۆردار بووینە. ل سەر ئەڤی بنەمایی، ئەدەبێ فۆلكلۆری خورتتر و بەربەلاڤتر بوو. ئەڤ ئەدەبە ژی ژ ئالیێ جڤاكناسیێ ڤە دەولەمەندی بوو و ژ ئالیێ شارستانیێ ڤە كێماسی و هەژاری بوو. د ئەڤان سەدسالێن بۆری دا، كورد ب خوە كەفت و دەست ب ئەدەبی نڤیسكی كر، ب تایبەتی پشتی چاپخانە هاتیە كوردستانێ و بزاڤا ڕۆژنامەگەریێ خورت بووی. گەلەك ژ نڤیسەرێن كورد پشكەك د ئەڤی ئەركێ نیشتمانی دا هەبوو، چ وەكو كۆمكرنا فۆلكلۆری، یان ژی وەرگرتنا بابەتێن وی وەك ژێدەر و تێكهەلی بەرهەمێن خوە دكرن.
هێشتا زوی، من پشكەك د ئەڤێ خزمەتێ دا هەبوو. سوود و مفا ژ ئەوان بابەتان وەردگرت و ببوونە بەشەك ژ ڕەوشەنبیرییا من یا كەسێتی. ژ بۆ ئەڤێ مەبەستێ من پلانا پرۆژەیەكی داڕێژت و ناڤلێنا (كانی). بەرگێ یەكێ ل سالا (1984)ێ ل چاپخانەیا ئەسعەد ل بەغدا چاپبوو، كو كۆمەلە تێكستێن فۆلكلۆری بوون و ژ سێ پشكان پێكدهات: گۆتنێن مەزنان، تێدەرخستنۆك (مامك)، مەتەلۆك. بەرگێ دوویێ كۆمەلە بەیت و چیرۆك و سەرپێهاتیێن دیرۆكی بوون كو چەوا كورد دیرۆكا خوە ڤەدگێڕن؟ و ل سالا (1991)ێ ل چاپخانەیا خەبات ل ڕاژان چاپبوو. بەرگێ سێیێ دەلیڤە نەبوویە كو چاپ بكەم، لێ زۆربەی بابەتێن وێ تاك تاكە د ڕۆژنامە و گۆڤاران دا بەلاڤكرینە.
ئەڤێ گەنجینەیا دەولەمەندا ئەدەبێ فۆلكلۆری و دیویڤچوون و ڤەكۆلینا بابەتێن هەمە جۆرێن دیرۆكا تۆماركرییا كوردان و گەشت و گەڕیانێن بەرفرەهـ ل زۆربەی دەڤەرێن كوردستانێ، ڕێخوەشكەربوون كو: خوەندنا خوە ب شێوەیەكێ ئەكادیمی بكەم و ژ ئالیێ هزری ڤە قوولتر بیربكەمەڤە و ژ ئالیێ ئەندێشەیێ ڤە ژی هەر سێ جۆرێن وێ: ئەندێشەیا سەرەتاییا زەلال، ئەندێشەیا ڕۆمانسی و ئەندێشەیا مەعریفی تێكهەل بكەم و وەك بنەمایەكا موكم و ڕپنەكا ڕەسەن كار و خەباتێن خوە یێن نڤیسینێ ل سەر ئاڤابكەم.
(زمانێ ئەدەبی یێ كوردی)، بەرهەمێ تە یێ ب هەردو شێوەزاران هاتییە نڤیسین، مەرەم پێ چ بوویە ب هەردو شێوەزاران، ئەرێ زمانێ ئەدەبی یێ ئێكگرتی ب دیتنا تە دەستهەڵات بڕیارێ ل سەر چێكرنا وی ددەت یان ئەو بخۆ دروست دبیت؟
زمان بوونەوەرەكێ زیندییە و د گۆڕانكارییەكا بەردەوام دایە. د ئەوێ زیندیبوونا گشتی دا، زمانێ نەتەوەیی هەیە. د هەبوونا وی ژی دا هەموو بەش و پێكهاتە تەواوكارێن یەكن. ئەوێ تەواوكاریێ ژی دو لایەنێن سەرەكی هەنە:
– لایەنێ یەكێ زمانێ قسەپێكرنێ یە، كو هەموو دیالێكت و دەڤۆكان ڤەدگریت.
– لایەنێ دویێ ژی زمانێ نڤیسكی یە، كو زمانێ ئەدەبی و زمانێ فەرمی و زمانی زانستێ ڤەدگریت.
هەتا نها زمانێ نەتەوەیی ب هەموو پشكێن خوە ڤە كێشە و ئاڕیشەیێن وان زۆرن و ب شێوەیەكێ درست نەهاتینە چارەسەركرن. هۆكارێن سەرەكی ژی ئەڤەنە:
– گەلەك جاران د چارەسەركرنا هەر بابەتەكێ پێوەندی ب پشكەكا زمانی ڤە هەی، وەكو پارچەیەكا دابڕایی دهێتە لێكدانەڤە. ب ئەڤی شێوەیی ژی سەرەدەری د گەل زمانی دا وەك جەستەیەكێ مری دهێتەكرن. ئەڤە جۆرە كارە بەروڤاژییا زمانێ كوردی یە، كو بوونەوەرەكێ زیندی یە و هەموو پشكێن وی هەڤبەندییەكا ئورگانیكی ب هەڤڕا هەیە.
– پترییا جاران پشت ب تیۆرێن زانستی ناهێتە بەستن، بەلكو بابەتێن ل سەر زمانی دهێنەكرن ل دویڤ پاشخانا مەعریفییا لێكۆلەران دهێنە ئەنجامدان.
ئەوا پێوەندی ب زمانێ ئەدەبی ڤە هەیە، كو پشكەكە ژ زمانێ نڤیسكی و ئەو ب خوە ژی سێ بەشێن وی هەنە: زمانێ ئەدەبیێ دێرین، زمانێ ئەدەبیێ هەڤپشك، زمانێ ئەدەبیێ مودێرن. دەما هەر یەك ژ ئەڤان بەشانە بهێتە شرۆڤەكرن و لێكدانەڤە، دەبیت پێوەندیێن ئەوی بەشی – ب كێمی ڤە- د گەل سیهـ و پێنج بەشێن دیكە دا ل بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن.
ل دویڤ ئەڤان بۆچوونێن سلال و ل بەرچاڤوەرگرتنا پرەنسیپێن دەروونناسیێ و جڤاكناسیێ و ئەنترۆپۆلۆژیێ، د ئەوێ پرتووكا ناڤبری دا، من زمانێ ئەدەبێ كوردی شرۆڤەكرییە، هەر ژ قووناغا وی یا زارەكی و هەتا گەهشتییە ئەدەبێ هەڤبەركری و نها پێگەهێ خوە د ئەدەبێ جیهانی دا هەیە. ژ بۆ هەر كێشەیەكا هەڤبەندی ب زمانێ ئەدەبێ كوردی ڤە هەیە، پێشنیارێن چارەسەركرنا وان ئێخستییە بەردەستێن خوەندەڤانان و ئەو لایەنێن پێوەندی ب ڤەكۆلینێن زمانی ڤە هەی.
بیۆگرافیا د. ئەحمەد قەرەنی:
– ئەحمەد محەمەد مام عوسمان قەرەنی
– ژ دایکبوویێ ساڵا ١٩٥٥، ئاکرێ
– خوەندنا پێشین، ل ئاکرێ و شنگال و دهۆك تەمامکرییە، بەکالۆریۆس و و ماستەر و دکتۆرا ژی ل زانکۆیا سەلەحەدین – هەولێر.
– ئەندام بوویە لە ئێکەتییا نڤیسەرێن کورد ١٩٨٧ێ، ئێکەتییا نڤیسەرێن کوردستانێ– چیا ١٩٨٣ێ، کۆمەڵەی نووسەرانی کورد – راژان ١٩٩٠ێ، بەرپرسێ بزاڤا رەوشەنیری ل ئاکرێ 19٩٥-١٩٩٦ێ.
– هه‌تا نوكه (25) په‌رتووك ب زمانێ كوردى و (5) ب زمانێ عه‌ره‌بی گه‌هاندینه چاپێ.
– هنده‌ك ژ بەرهەمێن چاپکری:
ب زمانێ کوردی:
1.جۆكه‌ك ژ رویبارێ ئه‌ڤینیا من، هۆزان، 1978.
- مان، هۆزان، 1983.
- کانی، کۆمەڵە تێکستێن فۆلکلۆریێن کوردینە، ١٩٨٤.
- تولیتا، هۆزان، 1986.
- مە ژین لبەرە، هۆزان، چاپا یه‌كه‌م 1990، چاپا دووه‌م 2017.
- شۆڕشا ئەڤینێ ماكا ئەڤینییا شۆڕەشان، هۆزان، ؟
- شۆڕشێن بێدەنگێن ئەدەبی و په‌ره‌رسه‌ندنا ئیدیۆلۆژیكا كوردی ، ١٩89.
- چەوا کورد دیرۆکا خوە ڤەدگیڕن، كۆمەلە بەیت و چیرۆك و سەرپێهاتیێن دیرۆكی، ١٩٩١.
- ئەزموونا خویندنگەهێن شۆڕەشی، چاپی یەکەم ١٩٨٩، چاپی دووەم ١٩٩٩.
- رەوشەنبیریا چیای، گۆتارێن ئه‌ده‌بی نه، ١٩٩٢.
- ئەزموونی گەلان لە بواری پەروەردە و فێرکردندا، بەرگی یەکەم، ٢٠٠٣.
- ئەزموونی گەلان لە بواری پەروەردە و فێرکردندا، بەرگی دووەم، ٢٠٠٤.
- شیعری فێرکردن لە ئەدەبی کوردیدا، ٢٠٠٦.
- رەخنەی ئایرۆنی لە شیعری نوێی کوردیدا ١٩٢٥-١٩٧٠، ئەکادیمیای کوردی، ٢٠١٢.
- حوریێن چیایێ خەمگین، هۆزان، ٢٠١٧.
- هەندێ کێشەی زمانەوانی لە پرۆگرامەکانی خوێندندا، ٢٠١٨.
- گۆتنێن پێشینان دناڤبەرا چاندا جڤاکی و پەروەردەیا خێزانێ دا، ٢٠١٩.
- پیڤەرێن رێکخستنەڤەیا جڤاکا هەرێما کوردستانێ، ٢٠١٩.
- رویبارێ راڤینا، ڕۆمان ، ٢٠٢٢.
- ەوشنبیرییا کوردی د ناڤبەرا شیانێن تاکی و رێکخستنا جڤاکێ دا، ٢٠٢٣.
- زمانی ئەدەبی کوردی لە نێوان تێڕوانینە نەریتگەراییەکان و بیردۆزە هاوچەرخەکاندا، ڤه‌كولین، 2023.
ب زمانێ عەرەبی:
- صورتان من هویة واحدة، ١٩٨٩.
- علی امواج الصراحة، ٢٠٠٢.
- ملامح طفولة الفکر السیاسي الکردستاني، ٢٠١١.
- أدب التبصیر، ٢٠٢٠.
- صحافة الجبل، المعجم المفهرس لثقافة المقاومة الکردستانیة، ٢٠٢٠.
