گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ریپۆرتاژ: مەتین
سەد ساڵان بەری نوكە، ل 24ی تیرمەها 1923ێ كۆنفرانسێ لۆزان ب بڕگە و ماددەیێن خۆ ڤە هاتە پەسەندكرن. لۆزان بۆ ئەگەرێ سەرژنوی داڕشتنا نەخشەیێ سیاسی یێ دەڤەرێ. ل سەر بنیاتێ هەلوەشاندنا هەمی ماددە و بڕگەیێن سیڤەرێ كورد بوونە زەڕەرمەندێن سەرەكی یێ ڤێ پەیمانێ. ل سەر ڤێ چەندێ.
مامۆستایێ زانكۆیا زاخۆ د. هۆگر تاهر توفیق، بۆ مەتین گوت: «ب دیتنا من لۆزان دو رویدانێن گەلەك گرنگ بوون، یا ئێكێ؛ لۆزان بۆ ئەگەرێ نەمانا ناڤێن كوردان و كوردستانێ ل سەر لاپەڕان، ئەڤە ژی ئەنجامێ وێ چەندێ بوو، كو هەمی ئەو سۆز و پەیمانێن بەری لۆزانێ ب تایبەت د سیڤەرێ دا ل ساڵا 1920ێ ب نەتەوەیێن رۆژهەلاتا ناڤین هاتینە دان، نە هاتنە جێبەجێكرن، هەر چەندە هەر لایەكێ ئەگەر چەند قەبارە یێ كێم ژی بیت شییایە پشكاكا خۆ ژ لۆزانێ وەربگریت، بەلێ بۆ كوردان ئافراندنا ڕەوشەكا گەلەك نە نۆرمال بوو، ژ بەركو؛ زەڕەرمەندێن سەرەكی د ڤێ پەیمانێ دا كورد بوون.
یا دویێ؛ بڕگە و ماددەیێن لۆزانێ ل سەر وێ چەندێ هاتبوونە داڕشتن، كو ئاشتی و تەناهییێ ل رۆژهەلاتا ناڤین بەرقرار بكەت و هەر ل سەر بنیاتێ ڤێ چەندێ بەریتانیا دەستبەرداری ویلایەتا میسل بوو بۆ عێراقا نوی و هەر بەریتانیا مەزن بوو توركیا ژی ڕازی كری ل سەر دەستبەردانا میسل بۆ عێراقێ ل بەرامبەر وێ چەندێ كو ئەو (بەریتانیا) چاڤێن خۆ ل بەرامبەر بەرفرەهكرنا ماف و خواستێن كوردان ل دەڤەرێ بگریت و نە ب تنێ پشتەڤانییێ نەكەتن بەلكۆ، دژایەتییا كوردان بكەتن. ئانكۆ ڕەوشەكا گەلەك نە نۆرمال خۆلقاند ل دەڤەرێ.»
ناڤهاتی د درێژییا ئاخفتنا خۆ دا بۆ مەتین گۆت: «لۆزان بۆ وێ چەندێ بوو دووماهییێ ل شەڕ و گڕژیێن رۆژهەلاتا ناڤین بینیت، ب تایبەت ژی د بەرقراركرنا ئارامییێ د ناڤبەرا توركیا و ئیرانێ دا، بەلێ مخابن شكەستن (فشل) ئینا و نە شییا وێ ئاشتی و تەناهییا وێ ژێ د گوت ل دەڤەرێ بەرقرار بكەتن، بەرۆڤاژی هەر ل ساڵێن دەستپێكی یێن ڤێ پەیمانێ كوردان هەمی بڕگە و ماددەیێن لۆزانێ رەت و ئینكاركرن و ل سەر ئاستێ هەر چار پارچێن كوردستانێ شۆرەش و سەرهلدانان دەستپێكر.»
د دووماهیكا ئاخفتنا خۆ دا د. هوگری گۆت: «لۆزان ب تنێ شییا بگەهیتە ئێك ئارمانجا خۆ، كو ئەو ژی یا گرێدای داخازا توركیا بوو بۆ تەپەسەركرنا كوردان، بەلێ بۆ ئەگەرێ وێ چەندێ كو هندی كورد هەبن و دێ رەت و ئینكارا ڤی ژیواری كەن یێ ل سەر وان هاتییە سەپاندن و ئەڤە ژی دێ بیتە ئەگەرێ هەبوونا ئاڵۆزیێن بەردەوام ل دەڤەرێ و ئەڤ چەندە ژی ب دورستی بەروڤاژی بڕگە و ماددەیێن لۆزانێ یە، كو ئارمانج ژی بۆ دەڤەرێ ئافڕاندنا ئاشتییا هەتا هەتایی بوو.»
د. عمران عومەر عەلی بسپۆرێ پەیوەندیێن نێڤدەولەتی ل زانكۆیا دهۆكێ، ل سەر ڤێ مژارێ بۆ مەتین گۆت: «چ پرۆتوكۆل، پەیمان، رێككەفتن و لێكتێگەهشتن ناهێنە بڕێڤەبرن و ئیمزاكرن ئەگەر لایەنێن پشكدار بەرژەوەندیێن خۆ پێشچاڤ وەرنەگرن، ب تایبەت ئەگەر ئەڤ پرۆتوكۆلە د نێڤدەولەتی بن. یاسایەك د پەیوەندیێن نێڤدەولەتی دا هەیە كو بەرژەوەندییێن چ لایەنێن سیاسی بۆ هەتا هەتایێ ل گەل چ لایەنێن دی نابن، ئانكو؛ نێزیكبوون هەمی د دەمكی نە. ل گەل وێ چەندێ كو، هندەك لایەن د بنە سەركەفتییێن رێككەفتنان، بەلێ ب هەمان شێوە هندەك لایەنێن دی ژی هەنە د بنە قوربانی و ل بەر پێچوویێن ڤان پەیوەندییان، ئەو لایەن ژی ئەون یێن د لاواز ژ رویێ رێكخستنا سیاسی – ئابووری و دبلۆماسی ڤە. كورد د هاوكێشەیێن نێڤدەولەتی دا بووینە قوربانی بەرژەوەندییێن زلهێزێن جیهانی. لۆزان و دانا مافێ سەرخۆبوون و ئینتیدابێ بۆ نەتەوە و ئەتنیكێن د چارچۆڤێ دەولەتا ئۆسمانی دا و بێبەهركرنا كوردان باشترین نموونەیە ل سەر ڤێ چەندێ.»
ناڤهاتی د درێژییا ئاخفتنا خۆ دا بۆ مەتین گۆت:» ب مخابنی ڤە لۆزان و هەمی ئەو رێككەفتنێن دی یێن پشتی لۆزان هاتینە برێڤەبرن ل دەڤەرێ ل سەر قوربانیدانا كوردان بووینە. ئەڤە ژی وێ چەندێ دگەهینیت كو بەرژەوەندییێن زلهێزێن جیهانی پتر ل گەل لایەنێن دژە – كورد بووینە و كورد ژ وان نەتەوەیان بوویە یێن قەبارێ قوربانیدانا وان گەلەك مەزن و بەرفرەهـ، هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی چ جاران قوربانیدانا كوردان بەرچاڤ نە هاتییە وەرگرتن نە ژ لایێ رێكخراوێن نێڤدەولەتی یێن ئاشتی و مافێن مرۆڤی؛ نە ژی ژ رویێ سیاسی ڤە، ههوێن ئەنفالان و كارەساتا باژێرێ حەلەبجە ل ساڵا 1988ێ و هەبوونا بەرژەوەندییێن وەڵاتێن رۆژئاڤایی ب تایبەت ئەمریكا ل گەل رژێما عێراقێ ب دژی ئیرانێ وە كر، كو مەلەفێ جینۆسایدكرنا كوردان و ئەنفال و كیمیاباران نە ببنە بابەتێن دانوستاندن و دویڤچوونێ بۆ جڤاتا ئاساییشا نێڤدەولەتی ل نەتەوهیێن ئێكگرتی.»
د. عمرانی ئەو چەندە ژی دا دیاركرن: «لاوازییا قەبارێ سیاسەتا كوردان ل سەر ئاستێ نێڤدەولەتی ژ نە بوونا دەولەتا سەربخۆیە، دەولەتا سەربخۆ دشێت هەمی دەمان ببیتە رێگر ل بەرامبەر وێ چەندێ كو نەتەوە ژ رویێ سیاسی – ئەمنی ڤە بهێتە پاراستن. ژ بەر وێ چەندێ، كو كورد د سەربخۆ نینن، لەوما؛ بۆ پاراستنا خۆ ژ نەچاری پەنا برییە بەر هندەك بژاردەیێن نە خواستی:
1- ڕازیبوون ل سەر ڕەوشا سیاسی یا سەپاندی (دێفاكتۆ). (پەنابرنا كوردان و سەركردایەتییا سیاسی یا كوردی بۆ ڤێ بژاردێ مەحاڵ بوویە، ژ بەركو؛ كوردان چ جاران سیاسەتا رەت و ئینكاركرنا نەتەوهیا كورد قەبویل نە كرییە).
2- پشتگەرمی ب ئێك ژ زلهێزێن نێڤدەولەتی بۆ وێ چەندێ نەتەوهیا بێ دەولەت بهێتە پاراستن و نە هێتە ژناڤبرن. (ژ بەركو؛ سەركردایەتییا سیاسی یا كوردی سەربۆڕ ل گەل ڤێ چەندێ هەبوویە و مللەتێ كورد تێگەهیشتییە، كو ئەڤە یا گەرەنتی كری نینە، بەلكو بەرژەوەندییێن بلند یێن زلهێزێن جیهانی د سەر هەر تشتەكی دانە، لەوما ژی ژ نەچاری نە بیت ئەڤ رێكە نە هەلبژارتییە).
3- ئەگەر لایەنێ لاواز (نەتەوهیا بێ دەولەت) د ڤان هەردو بژاردەیێن د سەری دا سەركەفتی نە بوو، وی چ رێك نا مینن ژ بلی وێ چەندێ بزاڤێن چەكداری دەستپێبكەتن ل بەرامبەر رەتكرنا سیستەمێ سیاسی یێ سەپاندی. مخابن ئەڤە ژی بژاردەیەكە كو هەمی دەمان یا د گەفا وێ چەندێ دا بزاڤ ژ لایێ جڤاكا نێڤدەولەتی ڤە ب بزاڤێن تیرۆرێ بهێنە پێناسەكرن و بزاڤ بكەڤیتە د ناڤ خانا لیستا ڕەش یا تیرۆرێ دا.»
د. كەیوان ئازاد، مامۆستایێ دیرۆكێ ل زانكۆیا سلێمانیێ ل سەر ڤێ مژارێ بۆ مەتین گۆت: «ب ڕاستی لۆزان بۆ كوردان كارەسات بوو. ب دیتنا من پێدڤییە كورد ب شێوەیەكێ جودا سەرەدەریێ ل گەل دیرۆكێ بكەن و ل سەر بنیاتەكێ زانستی – لۆژیكی خواندنێ بۆ دیرۆكێ بكەن، نە كو دیرۆكێ بكەنە چیرۆك و حیكایەت.»
دكتۆر كەیوانی د درێژییا ئاخفتنا خۆ دا گۆت:» نەبوونا هێزا دپلۆماسی – سیاسی یا نەتەوەیان د رێككەفتنێن نێڤدەولەتی دا یا گرێدای نەبوونا سەربخۆیی یا سیاسی یە. ئەگەرێ سەرەكی ل پشت نەبوونا قەوارەیێ سیاسی یێن تایبەت ب كوردان ڤە، یێ گرێدای نەبوونا ئێكدەنگی و ئێكڕێزییا ناڤمالییا كوردی بوویە! هەكە ئەم بەرێخۆ بدەینە هەمی وان تەلگراف و ڕاپۆرتێن بالیۆزێن بیانی بگرە؛ بەریتانی، فەرەنسی، ئیتالی، ئەمریكی، توركی، ئیرانی و … هتد. ئەوێن بۆ ناڤەندێن بڕیاردانێ یێن وەڵاتێن خۆ و وەزارەتێن خۆ یێن دەرڤە هنارتین، هەمییان كورد ب كۆم كۆمە، عەشیر، بنەمال و نە ئێكگرتی داینە دیاركرن، هەمی ئەرشیفخانەیێن وەزارەتێن دەرڤە یێن وەلاتێن ناڤهاتی د پڕن ژ ڤان ڕاپۆرتان.»
ناڤهاتی ئەو چەندە ژی دا دیاركرن: «ڕاستە لۆزان ب بڕگە و ماددەیێن خۆ ڤە هاتە پەسەندكرن و كورد تێدا بوونە قوربانیێن سەرەكی یێن ڤێ پەیمانێ، بەلێ وەكی مە بەری نوكە ژی دایە دیاركرن، پێدڤییە ئەم بەرێخۆ بدەینە ڕەوشا كوردان یا بەری لۆزانێ و ڤەكۆلینێن رژد یێن زانستی ل سەر بكەین، بۆچی كوردان نوینەر د لۆزانێ دا نە بوو؟ بۆچی بەری لۆزانێ ب ڕژدی و رێكخستی سیستەمێن سیاسی یێن وەڵاتێن داگیركەر نە هاتینە رەت و ئینكاركرن ژ لایێ كوردان و ڕەوتێ ناسیۆنالیزما كوردی ڤە؟ ئەگەر ئەم بەرێخۆ بدەینێ، دێ بینین پڕانییا شۆڕەش و سەرهلدانێن كوردان ل سەر ئاستێ هەر چار پارچێن كوردستانێ بڕێڤەچووین ئەو بوون یێن پشتی ماوەیێ پەیمانا لۆزان، ئانكو پشتی ساڵا 1923ێ هاتینە ئەنجامدان، وەكی؛ شۆڕەشا شێخ سەعیدێ پیران (1925)، شۆڕەشا ئاگری (1927)، بارزان ئێك (1932)، شۆڕەشا دێرسمێ (1937)ێ… هتد، ڕاستە ئەڤان هەمییان رۆلەكێ گەلەك گرنگ د بەرفرەهكرنا هەستا نەتەوایەتی دا هەبوویە، بەلێ ب دیتنا من پێدڤی بوو ئەڤ هەمی بزاڤە بەری پەیمانا لۆزانێ هاتبانە كرن! ڕاستە ڤان شۆڕەش و سەرهلدانان، وەكر كو كورد وەكو مللەت بمینیت، بەلێ ئەو كارێ مەزن یێ د لۆزانێ دا ل سەر تەپەسەركرنا كوردان هاتییە كرن، وە نە كر ئەڤ شۆڕەشە ببنە ئەگەرێ پەیداكرن و خۆڵقاندنا قەوارەیەكێ سیاسی یێ سەربخۆ بۆ كوردان.»
دكتۆر كەیوان ئازاد د دووماهیكا ئاخفتنا خۆ دا بۆ مەتین گوت: «سەد ساڵن ئەم كورد ل سەر ئاستێ هەر چار پارچهیێن كوردستانێ د دەستێ لۆزانێ دا دناڵین، هێڤێنێ سەركەفتنێن مە كوردان د هەبوونا دەولەتا مە یا سەربخۆ دایە، هێڤێنێ گەهشتنا كوردان بۆ دەولەتا سەربخۆ ژی یێ د ئێكدەنگی و ئێكڕێزیێ دا. وەك ئەكادیمى بانگا ئێكدەنگی و ئێكڕێزییا لایەنێن كوردی دكەین بۆ وێ چەندێ نە بینە قوربانی چ پەیمان و پرۆتوكۆلێن دی یێن نێڤدەولەتی.»
