گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
دیدار: سينه‌م چێى
ژێکڤەبوونا ژن و مێران یانکو ژێکڤەبوون، کو ب زمانی عەرەبی دبێژنێ (الطلاق)، ئه‌و پرۆسەیا نه‌خوش و حه‌لالكرییە، كو چ كه‌سه‌ك حه‌ز ناكه‌ت خێزانا وى به‌ر ب سنورێن ژێکڤەبوونێڤە بچيت، ژبه‌ركو دبيته ئه‌گه‌رێ مال هەرفاندنێ، ژ لايێ جڤاكیڤه زۆر شوينوارێن خراب بجهـ دهێليت، به‌لێ دویماهيك رێكا چاره‌سه‌ركرنا ئاريشه‌يێن د ناڤبه‌را دوو كه‌سان دايه. د نۆكه دا ژێکڤەبوون ژ حاله‌تی به‌ر ب دياردێڤە چووييه، ل دويڤ ئامارێن ساڵا 2022ێ ل پارێزگه‌ها دهوكێ ب شێوه‌كێ گشتى (1992) ژن و مێر ژ ئێك و دوو جودا بووينه. ب هه‌ڤبه‌ركرن لگه‌ل ساڵا 2021 رێژە زۆر زێده بوويه، ئه‌گه‌رێن ڤێ زێده‌بوونێ ژى دزۆرن. بێگومان، ژيانا نۆکە وه‌كى يا به‌ری ده‌هـ پازده ساڵان نينه، له‌وما ئه‌گه‌رێن ژێکڤەبوونێ ژى د نۆکە دا وه‌كى يێن وى ده‌مى نابن.
سه‌باره‌ت ئه‌گه‌رێن زێده‌بوونا ژێکڤەبوونێ د ناڤ جڤاكێ مه دا، مه‌لا دژوار سەلاحەدین، خۆیا دکەت، کو ”د ئايينێ ئيسلامێ دا ژێکڤەبوون دوماهيك ده‌رگه‌هێ ڤه‌كرييه بۆ چاره‌سه‌ركرنا ئاريشه‌يێن خێزانێ ئانكو ئه‌گه‌ر هه‌مى ڕێكێن ژ لايێ ئايينى ڤه د دروست هاتنه جه‌رباندن و ئاريشه چاره نه‌بوون ل وى ده‌مى ب نه‌چاريڤه هه‌ڤژين به‌رب ده‌رگه‌هێ ژئێك ڤه‌بوونێ دچن، بۆ هندێ ئاريشه‌يێن خێزانى مه‌زنتر نه‌بن و به‌ڵا و موسيبه‌تێن خرابتر وه‌كى كوشتن و خۆ سۆتن ب دويڤ را نه‌هێن. مخابن ئه‌و رێژه‌يا ژێکڤەبوونێ يا نوكه دهێته ديتن زۆر يا بلنده، زێده‌بارى ئه‌گه‌رێن جڤاكى و ئابۆرى و ساخله‌مى…هتد. دويركه‌فتنا كچ و كوران ژ ئايينێ ئيسلامێ و سيره‌تا پێغه‌مبه‌رى سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن ژى ئێك ژ ئه‌گه‌رانه “. هه‌روه‌سا ناڤهاتى ئه‌و چه‌نده ژى ديار كر، كو ”گه‌نجێ نۆكه ب شێوه‌يه‌كێ خه‌يالى به‌رێ خۆ دده‌ته ژيانا هه‌ڤپشك و هه‌ڤژينيێ و هه‌ر ئێك ژ وان يێ د خێزان و شێوازێ ژيانه‌كا جودا دا مه‌زن بوویی، له‌وما ده‌مێ خێزانێ پێك دئينن و دكه‌ڤنه به‌رامبه‌ر به‌رپرسيارى و بارگرانييا ژيانێ، نه‌شێن ڤێ به‌رپرسياريێ بهه‌لگرن و ئاريشه دناڤبه‌را وان دا دروست دبن، گه‌له‌ك جاران ئه‌ڤ ئاريشه ب ژێکڤەبوونێ دهێنه چاره‌كرن“.
جڤاكناس فائيزا عەبدولواحد، سه‌باره‌ت ئه‌گه‌رێن زێده‌بوونا رێژەیا ژێکڤەبوونێ د ناڤ جڤاكێ مه دا دیار دکەت، کو ”ره‌فتارێن كه‌ساييه‌تى خوديكا ژينگه‌ها جڤاكينه. هه‌ر تشته‌كێ دهێته ديتن، بۆ ماوه‌كێ درێژ كارتێكرنێ ل ره‌فتار و هزر و بيرێن مرۆڤى دكه‌ت، به‌لێ په‌روه‌ردا كه‌سى د ناڤ خێزانێ دا يا كاريگه‌ره. د شيياندايه بێژين؛ د قووناغا ئه‌ڤرۆ دا دو ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى بۆ په‌يدابوونا ئاريشه‌يێن جڤاكى هه‌نه، ئێك ژ وان ژێکڤەبوونه و د نۆکە دا زۆر زێده بوويه، ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ ژى نه‌بوونا په‌روه‌ردەیەکا دروستە د ناڤ خێزانێ و پاشى ل قوتابخانێ دا. يا دویێ سۆشيال ميديا و چاڤلێكرنا خه‌لكی یه ل جڤاكێن بيانى، ئه‌ڤێ چه‌ندێ جڤاكێ مه، كره جڤاكه‌كێ ل ژێر باندۆرا جڤاکێن بيانى و دویرکەفتنەکا مه‌زن كه‌فتيێ، ل سه‌ر بنه‌مايێن به‌رێ نه‌مايه. ژبه‌ركو پێدڤیێن سه‌ره‌كى يێن ژيانا هه‌ردو ره‌گه‌زان د جودانه و كا چه‌وا د نۆکە دا كچان دڤێت هه‌مى ژيانا وان وه‌كى د سناپى دا يا جوان بيت، بلا هه‌مى فيلته‌ر ژى بيت. ب هه‌مان شێوه‌ى كوڕان ژى، دڤێت ل پێش چاڤێن خه‌لكى و هه‌ڤالان ژيانا وان هه‌مى ب باشى و بێى ئاريشه بهێته به‌رچاڤ، بلا راستى ژى نه‌بيت». هه‌روه‌سا ناڤهاتيێ ئه‌و چه‌نده نه‌ڤه‌شارت، كو «درامايێن بيانى ژى كارتێكرن يا ل سه‌ر زێده‌بوونا رێژه‌يا ژێکڤەبوونێ كرى؛ چونکی د ناڤ ڤان درامايان دا ئاستێ ژيانێ، جۆرێ ژيانێ، شێوازێ مال و مه‌زه‌لان، جلكان، لێنانگه‌هێ و جهێ خوارنێ، پێشوازييا مێهڤانان، سه‌ره‌ده‌ريكرن ل گه‌ل ئه‌ندامێن خێزانێ، بێ باوه‌رييا د ناڤ خێزانێ دا، ب تايبه‌تى ژن و مێران، پەيوه‌ندى و رێزبه‌ندیيا د ناڤبه‌را زارۆك و دايك و بابێن وان دا و دلسۆزيا په‌يوه‌نديێن جڤاكى، ب شێوه‌كێ گشتى، ب هيچ ره‌نگه‌كى ل گه‌ل شێوازێ ژيانا مه و بنه‌مايێن جڤاكى و كه‌لتورێ مه ناگونجن. راسته جيهانيبوون پرۆسەیەکە نەشێین رێکێ لێ بگرین، ل هه‌مى جيهانێ ده‌مێ گوهۆڕين دورست دبن د ڕه‌هـ و ڕيشالى نينن، به‌لكو ب تنێ هنده‌ك تشتێن ئاسایى دهێنه گوهۆڕين، به‌لێ د ناڤ جڤاكێ مه دا به‌روڤاژييه و هنده‌ك گوهۆڕينێن ڕه‌هـ و ڕيشالى يێن د هنده‌ك دابونه‌ريتێن مه دا دهێنه‌كرن و ئه‌ڤێ چه‌ندێ شيرازا خێزانێ تێك دايه و ئاريشەیێن خێزانى زێده‌كرينه، ئه‌گه‌ر مه گه‌نج هه‌بن پێداچوونه‌كا هوير د ناڤ دابونه‌ريتێن جڤاكێ كوردى دا بكه‌ن، دێ تابلۆيه‌كا گه‌له‌ك جوانتر ژ ئه‌وا د ناڤ تەله‌ڤزيۆن و توڕێن جڤاكی دا دهێته ديتن نيگار دكه‌ن». هه‌روه‌سا فائیزا خان دبێژيت: ”راسته به‌رى نۆکە د جڤاكێ مه دا ب چاڤه‌كێ كێم به‌رێ خۆ ددا وان كه‌سێن نه‌شييان خێزانێ پێك بينن و هزر دكرن ئاريشه‌ك يا هه‌ى يان كێماسييه‌ك يا ل ده‌ف هه‌ى، له‌وما ئه‌گه‌ر خێزان پێك نه‌ئينابا، د ناڤ جڤاكى دا شه‌رم ژ خۆ دكر، به‌لێ نۆکە وه‌سا نينه؛ به‌لكو تاكه‌كه‌سێ ڤى سه‌رده‌مى خۆ ژ خێزان و جڤاك و داب و نه‌ريتان گرنگتر دبينيت» . ل دۆر پێکئینانا خیزانێ نۆکە گۆت، گەنج ل ژییە‌ك گه‌له‌ك بچويك خێزانێ پێك دئينيت و پشتى دەمەکى ژ نوى دزانیت، ئه‌ڤه نه ئه‌و كه‌سه يێ/یا بشێت ل گه‌ل بژيت و پێکڤە ناگونجن و داگێڕانێ ژى بۆ ئێك و دو ناكه‌ن. ژبه‌ركو تاكه كه‌سێ نۆکە گه‌له‌ك باوه‌ريیا ب خۆ هه‌ى، كو ئه‌و يێ دروسته و ده‌وروبه‌رێن وى نه‌ددروستن، له‌وما ژێکڤەبوون دروست دبيت و زيان ب هه‌ردولان دكه‌ڤيت».
هه‌كار محه‌مه‌د ئه‌مين، بەرپرسێ رێڤەبەرییا گشتی یا وەرزش ولاوان دبێژيت: «داب و نه‌ريتێن به‌رێ يێن كوردى زۆر پشته‌ڤانيیا مانا خێزانێ دكر، بزاڤ دهاتنه‌كرن، ب هه‌ر رێكه‌كا هه‌بيت ئاريشه‌يێن خێزانێ بهێنه‌چاره‌كرن، ئه‌ڤ چه‌نده ژى دبوو ئه‌گه‌ر هه‌ڤژين پتر خۆ ل به‌ر ئاسته‌نگ و ئاريشه‌يێن ژيانێ و خێزانێ بگرن، بێگومان ئه‌ڤه ژى تشته‌كێ باش و ئه‌رێنی يه ژ پێخه‌مه‌ت وێ چه‌ندێ خێزان نه‌هێته هه‌ڵوه‌شاندن و زارۆكێن وان نه‌مينن بێ سه‌ميان و په‌ريشان نه بن». هه‌روه‌سا ناڤهاتى ئه‌و چه‌ند ژى دا دياركرن، كو بهێزبوونا په‌يوه‌نديێن جڤاكى كارتێكرنا خۆ ل سه‌ر خێزانێ دكه‌ت و گۆت: «په‌يوه‌نديێن جڤاكى ئه‌گه‌ر به‌ر ب باشيێ ڤە د گه‌رموگۆڕ بن، ئه‌ڤه باشترين ده‌رگه‌هه خێزان، خێزانه‌كا سه‌ركه‌فتى و ئاڤاكرى بمينيت، به‌لێ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ په‌يوه‌نديێن جڤاكى به‌ر ب مايتێكرنێ و دروستكرنا دوبه‌ره‌كى و نه‌ڤيانێ د ناڤبه‌را هه‌ڤژينان دا بچن، ل وى ده‌مى دێ دابونه‌ريتێن مه بنه خرابترين رێك بۆ ژناڤبرنا خێزانه‌كا ئاڤا و ب ڤى ڕه‌نگى ژێکڤەبوون دێ به‌ر ب زێده‌بوونێ ڤە چيت».
ئابۆریناس د. رێبه‌ر فه‌تاح، سه‌باره‌ت ئه‌گه‌رێن زێده‌بوونا ژێکڤەبوونێ خویا دکەت، کو «سه‌ربۆڕا وه‌ڵاتێن پێشكه‌فتى ب تايبه‌ت ئەورۆپا نيشا مه دده‌ت، كو ژێكڤه‌بوونا خێزانێ تێكچوونا ره‌وشا جڤاكى ب دويڤ خۆ دا دئينيت، پشتى چه‌ندين ساڵان ژ پێشكه‌فتنێن به‌رده‌وام دوباره شەهره‌زايێن بياڤێ جڤاكى دبينن، ڤه‌گه‌ڕيان بۆ خێزانه‌كا ئێكگرتى تاکه رێكه بۆ پاراستنا جڤاكى و وه‌ڵاتى ژ لايێ ئابۆرى و سياسی ڤه. دهێته گۆتن برێڤه‌برنا خێزانێ ب تايبه‌ت ژ لايێ ئابۆری ڤه، وه‌كى بڕێڤه‌برنا وەڵاتييه و هه‌ر وەڵاته‌كێ شه‌نگه‌ستێ ئابورى تێدا يێ رێكخستى بيت، خێزانه‌كا ئێكگرتى و كێم ئاريشه هه‌يه، له‌وما ده‌مێ ره‌وشا ئابۆرييا وەڵاتى تێك دچيت ره‌نگڤه‌دانه‌كا ئێكسه‌ر ل سه‌ر خێزانێ دروست دكه‌ت، ب تايبه‌ت خێزانا كێم ده‌رامه‌ت، تێكچوونا ره‌وشا خێزانێ يا ئابۆرى؛ چه‌ندين ره‌فتارێن كاريگه‌ر ژێ په‌يدا دبن و كارتێكرنێ ل سه‌ر هيڤيیێن پاشه‌ڕۆژێ دكه‌ت و ده‌روون و په‌يوه‌ندیيێن تاكه‌كه‌سان د ناڤ خێزانێ دا تێك دده‌ت». هه‌روه‌سا د. رێبه‌ر فه‌تاح ئه‌و چه‌ند ژى دياركر، كو تێكچوونا ره‌وشا ئابۆرييا ده‌وله‌تێ و دروستبوونا قه‌يرانا ئابۆرى كارتێكرنێ ل سه‌ر ره‌وشا خێزانێ ژى دكه‌ت و گۆت:” ل سەر ده‌مێ قه‌يرانێن ئابۆرى، د بۆدجه‌يا خێزانێ دا مه‌زاختى پترن ژ داهاتييان و رێكخستنا وێ تێك دچيت، زۆر جاران مالخويێ مالێ يان تاكێن مالێ ب گشتى په‌نايێ بۆ قه‌ركرنا ڤه‌شارتى دبه‌ن و دبيته ئه‌گه‌رێ پتر تێكچوونا ره‌وشا ئابۆرى و ل دویماهيێ په‌يوه‌نديێن خێزانى دكه‌ڤنه بن گەفێ و بێ باوه‌ريێ دا، د ئه‌نجام دا ناكۆكى و ژێكڤه‌بوون په‌يدا دبيت. هه‌روه‌سا ره‌وشا خراب يا ئابۆرى دبيته ئه‌گه‌رێ په‌يدابوونا دوژمنكاريێ، ژبه‌ركو هه‌مى ئه‌ندامێن خێزانێ بۆ به‌رهه‌نگاربوون و گوهۆڕينا ڤان كاودانان په‌نايێ بۆ ره‌فتارێن دژوار دبەن. ئه‌ڤ چه‌نده ژى دبيته ئه‌گه‌رێ زێده‌بوونا شەڕ و دوبه‌ره‌كيێ د خێزانێ دا و ره‌خنه‌گرتنا توند د مالێ دا ده‌ستپێدكه‌ت، مالخويێ مالێ ژی ژ به‌ر ڤێ ره‌وشێ دهێته تاوانباركرن و جاره‌كا دى دبيته پاڵده‌ر بۆ توندوتيژيێ و حه‌تا دگه‌هيته جودابوونێ».
ناڤهاتى ئه‌و چه‌نده ژى دا دياركرن، كو ”لێگه‌ريانا چاره‌يه‌كێ ب رێكێن خه‌له‌ت و نه‌رێنى پتر خێزانێ د كێشه‌يێن كوير و دوومدرێژ دا دهێليت، به‌رده‌واميیا ڤان كێشه‌يان ساربوونا پێكڤه ژيانێ و بێهيڤىبوونێ په‌يدا دكه‌ت و بێهيڤيبوون ژى هێدى هێدى دبيته كه‌رب و ژێكڤه‌بوونا دايك و بابان. ژێكڤه‌بوون ژى ب ژێکڤەبوونێ دهێته چاره‌سەركرن. ژ لايه‌كێ ديڤه زێده‌بوونا پێدڤيیێن ژيانێ ل گه‌ل پێشكه‌فتنا جڤاكى و جوداهييا ئابۆرى د ناڤ چينێن جودا يێن خه‌لكى دا، ل ناڤ تورێن جڤاكى و ديتنا ڤێ جوداهيێ د ئاستێ ژيانێ دا، پاڵده‌رن جوداهى د ناڤبه‌را حه‌زا ژيانه‌كا ئاست بلند و كه‌توارێ لاوازێ خێزان تێ دا مه‌زن ببيت و ل گه‌ل وێ چه‌ندێ، ئه‌ڤ فاكته‌ره ب له‌ز ڕولێ خۆ د ژێكڤه‌بوونا خێزانێ دا دبينن. جهێ ئاماژێ يه چه‌وا ئاستێ ژيانا نزم و ره‌وشا ئابۆرييا لاواز كاتێكرنێ ل ژێكڤه‌بوونا خێزانێ و ژێکڤەبوونێ دكه‌ت، زۆر جاران زه‌نگينى و ژيانا بێ كێماسيێن ماددى ژى خێزانێ ژێكڤه دكه‌ت. ب تايبه‌تى فاكته‌رێن ته‌كنولوجيا نوى و نه‌بوونا هه‌ڤسه‌نگييا ئاستێ ره‌وشه‌نبيرى و د ناڤ خوشگوزه‌رانييا ماددى دا و هه‌بوونا هه‌مى پێدڤيێن تاكه‌كه‌سى (ترومبێل، موبايل، پاره، ڤيزه و ده‌ركه‌فتنا ژ ده‌رڤه…هتد) پێكڤه ژيانێ د خێزانێ دا كێم دكه‌ن. پالده‌رن، كو هه‌مى تاكێن خێزانێ ژ ده‌رڤه‌ى ديوارێن مالێ ل خۆشييا خۆ بگه‌رن، پاشى ده‌رئه‌نجامێ زه‌نگينى و هه‌بوونێ ژى، وه‌كى هه‌ژارى و نه‌دارييێ، كارتێكرنێ ل سه‌ر ژێكجودابوونێ و ژێکڤەبوونێ دكه‌ت، ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ دگه‌هينيت؛ هنده‌ك ئه‌گه‌رێن دى ژ بلى يێن ئابۆرى، ل پێشييا وان جوداهييا ئاستێ ره‌وشه‌نبيرى، جڤاك و ده‌وروبه‌ر، بكارئينانا ته‌كنولوجيا و توڕێن جڤاكى يا سه‌رده‌م…هتد، كارتێكرنێ ژی ل سه‌ر خێزانێ دكه‌ن».
هه‌لات حه‌سه‌ن، پارێزه‌را راوێژكار ئه‌گه‌رێن زێده‌بوونا ژێکڤەبوونێ بۆ گه‌له‌ك هۆكاران دزڤرينيت و دبێژيت: ”ئه‌گه‌رێن ژێکڤەبوونێ گەلەکن؛ ژ وان ژى جڤاكى، ئابۆرى، ده‌روونى، د ئێك نه‌گه‌هشتنا ژن و مێران دا…هتد. كه‌يسێن دهێنه دادگه‌هێ هه‌مى وه‌كى ئێك نينن، ئه‌م نه‌شێین بێژين ژن يان زه‌لام پتر دبيته ئه‌گه‌رێ ژێکڤەبوونێ، هه‌ردو ئه‌گه‌رن، د ئه‌ڤرۆ دا تاكه‌كه‌سێ مه حه‌ز ناكه‌ت، ئازادييا خۆ ژ ده‌ست بده‌ت و كه‌سێ به‌رامبه‌ر نا پەژرینیت و قوربانيێ ناده‌ت، رەنگە نەزانيت خێزان و زارۆك چنه، خۆ ژ ڤان تشتان مه‌زنتر دبينيت و نه‌شێت خۆ ل به‌رامبه‌ر گه‌له‌ك كاودان و ئاريشێن خێزانێ رابگريت». هه‌روه‌سا هه‌لات خانێ ئه‌و چه‌نده ژى دياركر، كو” پێدڤيیه ده‌مێ ل ده‌سپێكێ كچ و كوڕ خێزانێ پێك دئينن، بزانن ئه‌و دێ خێزانه‌كێ ئاڤا كه‌ن نه خێزان و بنه‌ماله‌كێ خراب كه‌ن. هه‌لبه‌ت ئه‌و ئه‌گه‌رێن مه ده‌ستنيشانكرى، هنده‌ك ژ وان پترن ژيێن دى، بۆ نموونه؛ د ئه‌ڤرۆكه دا ئه‌گه‌رێن ئابۆرى ژ يێن دى پترن. چونكى ئافره‌تا مه خۆ ل به‌ر ڕه‌وشا خراب یا ئابۆرى يا خێزانێ ناگريت، چاڤێ خۆ ل ڤان لاوازيیان بگريت، چونكى مه بڤێت نه‌ڤێت چاڤێلكرن يا د جڤاكێ مه دا په‌يدابووى، ئافره‌ت چاڤ ل ئێك و دو دكه‌ن، ئه‌و ژیانا هه‌ڤاڵا وێ هه‌ى، مرۆڤه‌كا وێ هه‌ى، حه‌ز دكه‌ت وێ ژى هه‌بيت. ئه‌ڤه بۆ زه‌لامى بابه‌تێن هه‌ستيارن و دبيته ئه‌گه‌رێ هه‌لوه‌شيانا خێزانێ». ژ لايێ خۆڤه ناڤبريێ نه ڤه‌شارت ژى” هاتنا بله‌ز و بێ پێلا ته‌كنولوجيا و تۆڕێن جڤاكى د ناڤ جڤاكێ مه دا ئاريشه دروست كرينه، ژبه‌ركو جيهانيبوونه‌ك دروست بوو، هه‌ر كه‌سه‌ك ب ساناهى دشێت هه‌ڤنياسينێ ل گه‌ل كه‌سه‌كێ دى بكه‌ت و زەڵام يان ژن تویشى خيانه‌ت و خه‌له‌تيێ بوون، ئه‌ڤه ژى ئه‌گه‌ره‌كێ دى يێ ژێکڤەبوونێ یە. بێ گۆمان ژيانا ئه‌ڤرۆ نه وه‌كى يا به‌رى دەهـ ساڵانه، هاتنا تورێن جڤاكى و بكار ئينانا وان، ب شێوه‌كێ به‌رفرەهـ گوهۆڕينه‌كا مه‌زن ئێخسته ژيانا مه يا جڤاكى، گه‌له‌ك كه‌سا هێزا خۆ ڕاگيريێ ل هه‌مبه‌ر ڤى بايێ ب هێزێ تورێن جڤاكى نه‌بوو و ب مخابنى ڤه گه‌له‌ك ئاريشێن جڤاكى د خێزانێ دا دروست كرن».
بەلێ سه‌باره‌ت وێ چه‌ندێ چ بهێته كرن، بۆ كێمكرنا رێژه‌يا ژێکڤەبوونێ، جڤاكناس فائیزا دبێژيت: « ئاڤاكرنا گه‌نجان ب رێكا پروگرامێن جڤاکی، بۆ هندێ یە بزانن؛ دێ چه‌وا سه‌ره‌ده‌ريێ ل گه‌ل ئاريشه‌يێن ژيانێ كه‌ن و رێكخستنا خێزانێ و بنه‌مايێن ساخله‌ميیا جڤاكى و ياسايێن تايبه‌ت ب خێزانێڤه بن شەهرەزابن. بێگۆمان لايه‌نه‌كێ ب تنێ نه‌شێت ڤى بارێ گران راكه‌ت. له‌وما پێدڤيیه ناڤه‌ند و سه‌نته‌رێن تايبه‌ت ب گه‌نجان ڤه و قوتابخانه و زانكۆ…هتد، خۆ ل ڤى بابه‌تى بكه‌نه خودان، كار بۆ ئاڤاكرنا كه‌سايه‌تيیا گه‌نجان بكه‌ن. چونكو ژێکڤەبوون ب خۆ چاره‌سه‌ريیا ئاريشه‌يێن جڤاكييه د ناڤبه‌را دو كه‌سان دا، كو د ئێك و دو نه‌گه‌هشتينه و نه‌شياينه خێزانه‌كا به‌خته‌وه‌ر دروست بكه‌ن و ئه‌گه‌ر هه‌ردو لايان تێگه‌هشته‌كا باش بۆ خێزانێ و هه‌ڤژينيێ هه‌بيت و بۆ پێكئينانا خێزانێ د ئاڤاكرى و ئاماده بن، ئێدى ئاريشه‌يێن وان ژى دێ كێمتر بن. باشتر دێ شێن سه‌ره‌ده‌ريێ ل گه‌ل ئاسته‌نگێن ژيانا خۆ كه‌ن و باشتر به‌رپرسيياره‌تيیا رێڤه‌برن و راگرتنا خێزانه‌كا ئاڤا هه‌لگرن».
ل دۆر هەمان مه‌لا دژوار مژار دبێژيت: «پێدڤييه گه‌نج خۆ ڕه‌وشه‌نبير بكه‌ن، ئه‌ڤجا ب خاندنا وان په‌رتوكان بيت يێن تايبه‌ت ب خێزان و ژيانا هه‌ڤژينيێ ڤه، يان ژى به‌شداريكرن د خۆلان دا كو پێدڤييه بۆ گه‌نجان بهێنه ڤه‌كرن و ژيانا هه‌ڤپشك و ئاريشه‌يێن خێزانێ و بابه‌تێن شه‌رعى و ساخله‌ميێ و هه‌ر بياڤه‌كێ په‌يوه‌ندى ب خێزانێ ڤه هه‌بيت ژ لايێ كه‌سێن شه‌هره‌زا و بسپۆرڤه بۆ بهێته به‌حسكرن، هه‌روه‌سا به‌شداريكرن د ڤان خۆلان دا ببيته ئێك ژ مه‌رجێن دروستكرنا گرێبه‌ستا هه‌ڤژينێ ل دادگه‌هان. زێده‌بارى ڤان خالان پێدڤيه ئه‌و تشتێن بووينه ئه‌گه‌رێ زێده‌بوونا ژێکڤەبوونێ د نوكه دا، رێگرى لێ بهێته كرن و نه‌هێلن، بۆ نمونه سنورداركرن و رێكخستنا وان درامايێن نوكه ل زۆر كه‌نالێن مه دهێنه به‌لاڤكرن كو د ڤان درامايان دا گه‌نج دهێته هاندان د بچويكترين ئاسته‌نگ و ئاريشه‌يا ژيانێ دا په‌نايێ بۆ ژێکڤەبوونێ ببه‌ن».
هه‌كار محه‌مه‌د ئه‌مين، سه‌باره‌ت چاره‌كرنا ئاريشه‌يێن خێزانێ و كێمكرنا رێژا ژێکڤەبوونێ دبێژيت: «پێدڤيیه به‌رده‌وام پشته‌ڤانييا وان گه‌نجا بهێته‌كرن، يێن ژ نوى خێزانێ پێكدئينن، بۆ موكۆمكرنا بناغێ وێ خێزانێ، چونكى هه‌رده‌ما خێزانا سه‌ركه‌فتى و ئاڤا زێده بوو، ئاريشه‌يێن جڤاكى ب شێوه‌كێ گشتى، دێ كێم بن، به‌لێ به‌روڤاژى ئه‌گه‌ر خێزانا نه‌سه‌ركه‌فتى و هه‌رفتى و تژى ئاريشه زێده بوون، وى ده‌مى ژێکڤەبوون ژى دێ زێده‌بيت و ئاريشويێن جڤاكى ژى دێ زێده‌بن. له‌وما يا گرنگه دگه‌ل ئاڤاكرنا گه‌نجى پشته‌ڤانيه‌كا ماددى ژى ژ لايێ حكومه‌تێ ڤه بۆ وان هه‌بيت، كو حه‌تا به‌رى ساڵا 2014 ئه‌ڤ پشته‌ڤانيیه ژ لايێ حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێڤه هه‌بوو، به‌لێ پشتى وێ ساڵێ ئێدى ئه‌و هاريكارييه ژى نه‌ما».
بەلێ هه‌لات حه‌سه‌ن دبێژيت: ”ل گه‌ل وێ چه‌ندێ، كو ل رێڤه‌به‌رييا به‌رهنگاربوونا توندوتيژيێ ل دژى ئافره‌تان، سه‌نته‌ره‌كێ شيره‌تكارييا خێزانى يێ هه‌ى و دادوه‌رێن مه هه‌مى دزانن، ژێکڤەبوون نه‌خۆشترين تشتێ حه‌لالكریيه، خودێ مه‌زن حه‌ز ژێ ناكه‌ت، له‌وما له‌زێ د دانا بڕياران دا ناكه‌ن، هه‌مى بزاڤان دكه‌ن خێزان نه‌هێته هه‌ڵوه‌شاندن، هنده‌ك كه‌يسێن ژێکڤەبوونێ فڕێ دكه‌نه وى سه‌نته‌رى، به‌لێ ئه‌ڤ سه‌نته‌ره يێ تايبه‌ته ب هنده‌ك ئاريشان ڤه، له‌وما ب ديتنا من گه‌له‌ك يا پێدڤييه د نۆکە دا سه‌نته‌ره‌كێ تايبه‌ت ب شيره‌تكارى ب رێنمايێن خێزانێڤه هه‌بيت، كو به‌رى كه‌يسێن ژێکڤەبوونێ بچنه به‌رده‌ستێ دادوه‌رى، بچنه وێرێ و ئاريشا وان ب گفتوگو و رێنما و شيره‌تان بهێنه چاره‌كرن، چونكى خێزانا كوردى ئه‌ڤرۆ يا به‌رف هه‌رفتنێ ڤه دچيت و ژێکڤەبوون زۆر زۆر يا زێده دبيت. “
ئابۆریناس د. رێبه‌ر فه‌تاح سه‌باره‌ت ديتنا چاره‌يه‌كێ، بۆ كێمكرنا رێژا ژێکڤەبوونێ دبێژيت: «بێكارى ماكا كێشه‌يێن ئابۆرى، سياسى و جڤاكييه، له‌وما ده‌مێ بێكارى په‌يدا دبيت ئاريشه ژى زێده‌دبن، ب ڤه‌ديتنا ده‌ليڤێن كارى، كو ئه‌ركێ حكومه‌تێ و كه‌رتێ تايبه‌ت و حزبانه، به‌شه‌كێ مه‌زن ژ ئاريشه‌يێن خێزانى چاره دبن، ده‌مێ ئاريشه كێم بوون؛ بێگومان ژێکڤەبوون ژى دێ به‌رف كێمبوونێ چيت. ژ لايه‌كێ ديڤه پێدڤيیه ره‌وشه‌نبيریيا رێكخستنا ئابۆرێ خێزانێ ژى هه‌بيت و تاك بهێنه ئاڤاكرن، ل سه‌ر ڤى بابه‌تى ب تايبه‌ت د خێزانێن ده‌وله‌مه‌ند دا، پێدڤييه پتر گرنگى پێبهێته‌دان و به‌ره‌لايى د مه‌زاختنان دا نه‌بيت. چونكى ده‌مێ بێ رێكخستن و ل دويڤ حه‌زا كچ و كوڕان پاره ب وان بهێته دان و هه‌ر ده‌مێ وان ڤيیا و هندى وان ڤيیا ب مه‌زخێن، هه‌ر تشتێ وان ڤیيا بۆ هاته دابينكرن، دبيته ئه‌گه‌ر ده‌مێ ئه‌ڤ كچ و كوره خێزانێ ژى پێكدئينن ل دويڤ وان حه‌زان بچن، يا دايك و بابان فێركرين و دبيت د وێ خێزانا نوى دا، ئه‌و ئێمكانيياته نه‌بن، هه‌مى پێدڤيێن وان دابين بكه‌ن. ئه‌ڤ چه‌نده ئاريشان بۆ خێزانێ دروست دكه‌ت و ژێکڤەبوون ل دويڤ ڕا دهێت».
